ۇلتىمىزدىڭ سالت-داستۇرلەرى جەتىپ ارتىلادى. قىزدى الىپ قاشۋ كونەدەن بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقان ءداستۇر. وسى ءسالت-داستۇردى كوپشىلىك دۇرىس تۇسىنبەي جاتادى. نەگىزىندە قىز الىپ قاشۋ –قازاق حالقىنىڭ قانىنا سىڭگەن ءۇردىس. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا كەيدە جول-جورالعى جاساپ، قالىڭ مال بەرۋگە شاماسى كەلمەيتىن جىگىت ۇناتقان قىزىن ءوزارا كەلىسىممەن الىپ قاشقان. ياعني، قىز الىپ قاشۋ ءوز زامانىندا قوعامنىڭ قاجەتتىلىگىنە وراي پايدا بولعان ءۇردىس.

"قىز الىپ قاشۋ بۇرىننان كەلە جاتقان ءسالت-داستۇر مە؟" دەگەن سۇراعىمىزعا 80 جاستاعى نازىمكۇل اجەمىز جاۋاپ بەردى. «ءبىزدىڭ كەزىمىزدە الىپ قاشۋ بولدى. الىپ قاشۋدا قىزدىڭ كەلىسىمى ماڭىزدى ەمەس بولاتىن. قىز كەلىسپەي جاتقان كەزدە ۇلكەن جاستاعى اپا - اجەلەرىمىز تابالدىرىققا جاتىپ الادى. «مەنىڭ ۇستىمنەن اتتاپ وتسەڭ، باعىڭ اشىلمايدى، ساعان تەرىس باتامدى بەرەمىن» دەپ قىزدى كوندىرىپ، باسىنا اق ورامال جاباتىن. قىز الىپ قاشۋ بۇرىننان كەلە جاتقان ءداستۇر. وسى ءداستۇردىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن وتباسى باقىتتى عۇمىر كەشىپ، قازىرگى كەزدە ۇلكەن وتباسى بولىپ، نەمەرەلى، شوبەرەلى بولىپ وتىر»،- دەدى التى بالانىڭ اناسى نازىمكۇل اجە.

ال ورتا جاستاعى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پەداگوگ سامال دارىبايەۆتىڭ ايتۋىنشا قىز الىپ قاشۋدى سالت-داستۇرگە جاتقىزۋ دۇرىس ەمەس. قىز بالا ۇيىنەن ۇزاتىلىپ، قۇتتى جەرىنە قوندىرىلعانى دۇرىس.

«حالقىمىز قىز بالاعا قوناعىم دەپ ەرەكشە قۇرمەتپەن قاراعان. ەكى جاق كەلىسكەن سوڭ قىزعا باتاسىن بەرىپ، ۇزاتۋ تويىن جاسايدى. بۇل كونەدەن كەلە جاتقان جول. ارينە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا ەكى جاستىڭ كەلىسىمىمەن "قىز الىپ قاشۋ" ءۇردىسى بەلەڭ الدى. بۇل توي جاساۋعا مۇمكىندىگى بولماعان كەزدە ورىن الدى. ءتىپتى قىزدىڭ كەلىسىمىنسىز الىپ قاشۋ جاعدايلارى دا كەزدەسەتىن. ءبىراق بۇنىڭ قاي-قايسىسىن دا ءداستۇر دەپ ايتۋ ورىنسىز. ەڭ دۇرىسى، عاسىردان عاسىرعا جەتكەن ءداستۇردى ساقتاپ، ۇلكەندەردىڭ ريزاشىلىعىن الۋ»،- دەيدى سامال دارىبايەۆ.

سوڭعى ۋاقىتتا  كوپ تالقىلانىپ جۇرگەن قىز الىپ قاشۋ تۋرالى سان ءتۇرلى پىكىرلەر بار. ەگدە جاستاعى كىسىلەر قىزدى الىپ قاشۋدى دۇرىس سانايدى. ال  جاستار كوپ جاعدايدا  اتالمىش سالتتى قولداي بەرمەيدى. ماحاببات پەن سۇيىسپەنشىلىككە قۇرىلماعان وتباسىنىڭ ەرتەڭى جوق دەپ تە ايتىپ جاتادى. ەندەشە، جاستاردىڭ قىز الىپ قاشۋ تۋرالى پىكىرىنە كوشسەك.

«قىز الىپ قاشۋدى سالت-داستۇرگە جاتقىزامىز، سەبەبى بۇل ەرتەدەن كەلە جاتقان ءۇردىس. الايدا ەرتەرەكتە قازىرگى كەزدەگىدەي كورسە قىزار ازاماتتار سەكىلدى قىزدى ءبىر كورگەننەن الىپ قاشپاعان. قىزدىڭ كەلىسىمىمەن، رۇقساتىمەن الىپ قاشقان. ءبىر كورگەننەن الىپ قاشىپ كەتۋ قازىرگى كەزدە جيىلەپ كەلەدى. بۇل ارينە دۇرىس ەمەس. ءسالت-داستۇر ەكەن دەپ كەز كەلگەن قىزدىڭ تاعدىرىمەن ويناۋ ۇلكەن كۇنا»،- دەيدى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  3 كۋرس ستۋدەنتى اباي نۇرسۇلتان.

بىرەۋ الىپ قاشۋدى سالت-داستۇرگە جاتقىزسا، كەيبىرەۋلەر جاتقىزبايدى. ارينە، اركىم ءوز پىكىرىن ايتۋعا قۇقىلى. ال وسى الىپ قاشۋ شاريعات بويىنشا دۇرىس پا؟ وسىنى اۋىل مولداسى زيات مىرزادان سۇراعان ەدىك.

"الىپ قاشۋ شاريعات جاعىنان دۇرىس ەمەس. جالپى ادامنىڭ بوستاندىعى مەن قۇقىعىنا قول سۇعۋعا شاريعاتىمىزدا قاتاڭ تيىم سالىنعان. بۇل ادامنىڭ ار-نامىسىن اياق استى ەتۋ جانە كۇنا ءىس. نەكە ماسەلەسىندە قىزدىڭ ءوزى شەشىم قابىلدايدى. ءتىپتى، اكەسى دە ەرىكسىز تۇرمىسقا بەرە المايدى.

پايعامبارىمىز (س.ع.س.) قوشتاسۋ قاجىلىعىندا مينا جازىعىندا تۇرىپ، قۇرباندىق كۇنى: «راسىندا، سەندەردىڭ قاندارىڭ، مال-دۇنيەلەرىڭ جانە ار-نامىستارىڭ ءبىر - بىرىڭە وسى قاسيەتتى (مەككە) قالاسى، وسى قاسيەتتى (قاجىلىق) ايى، وسى قاسيەتتى (قۇربان ايت) كۇندەي قاستەرلى»، – دەپ،  ادام ار-نامىسىنىڭ قانشالىقتى قاستەرلى ەكەندىگىن ەسكەرتكەن. قىزدى تۇرمىسقا ماجبۇرلەپ ەشكىم بەرە المايدى"، دەيدى زيات مىرزا.

بۇرىنعى كەزدەن باستاپ اتا-بابامىز يسلام ءدىنىن ۇستانىپ كەلدى. شاريعات بويىنشا قىز الىپ قاشۋ دۇرىس ەمەس بولسا، قازاق حالقى بۇل ءداستۇردى قايدان شىعارعان دەگەن سۇراق تۋۋى ءجوندى. دىنىمىزدە  نەكەنىڭ كەلىسىممەن بولۋى كەرەك ەكەندىگى ايتىلعان. ياعني، بۇل قىز الىپ قاشۋ ەكى جاستىڭ كەلىسىمىمەن بولاتىندىقتان دىنىمىزگە ساي. اتا-بابامىز كەز كەلگەن ءىستى شاريعات بويىنشا جاساپ جۇرگەن. كەز كەلگەن قىز بالا باسىنا اق ورامال تاققىسى كەلەدى، ءبىراق زورلىق- زومبىلىقپەن ەمەس. كوپتەگەن قىزدار قىز الىپ قاشۋدىڭ ارقاسىندا، وتباسىلى بولىپ وتىرعان شىعار، ءبىراق ۇيىنەن ۇزاتىلىپ، اتا-اناسىنىڭ ريزاشىلىعىن السا، نۇر ۇستىنە نۇر بولاتىن ەدى. ال ءسىزدىڭ ويىڭىز قانداي؟

قورىتا كەلگەندە بالا ەر جەتىپ، قىز  بويجەتكەن شاقتا ءاربىر اتا-انا «ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرۋى» پارىز. ءبىراق "قىز مۇراتى – كەتۋ" ەكەن دەپ ءاي-شاي جوق، كولدەنەڭ جۇرگەن كوك اتتىعا ەشكىمنىڭ دە تيگىسى كەلمەسى انىق. ادام تاعدىرى، سەزىم، تۇسىنىك دەگەن "دۇنيەلەردى" ەسكەرمەي، جالعاندى جالپاعىنان باسىپ جۇرگەندەر قانشاما؟ قىز الىپ قاشۋ قىز بەن جىگىت جاعى ءوزارا كەلىسىممەن،  ءسوز بايلاسۋىمەن بولاتىن ءسالت-داستۇر. ءبىراق، ءداستۇردى بۇرمالاۋعا بولمايدى. ال ءسالت-داستۇردىڭ ءۇردىسىن بۇزباسا قازىرگى تاڭدا ادام ۇرلاۋ، قيناۋ، زورلىق-زومبىلىق دەگەن دۇنيەلەر بولماس ەدى.

دايىنداعان: اقنۇر مۇحتارحان