مادەنيەت – ىشكى كۇيدىڭ سىرتقى سۋرەتتى بەدەرى. ول – شەكتەۋلى. مادەنيەت – شەكتەۋلى عىلىمداردىڭ، ۇعىمداردىڭ ءبىرى. ويتكەنى، ول ادام بولمىسىنا بايلانىستى. ادام – شەكتەۋلى زات. مادەنيەت – شەكتەۋلى زاتتىڭ شەكتەۋلى ىس-ارەكەتى. باسقاشا ونىڭ ەشبىر عاجايىپ، قۇپيا بەلگىسى جوق. گازەت، الفاۆيت، ءۇي، جول، فابريكا، كيىم-كەشەك، اۋقاتتىڭ نەشە ءتۇرى، وسىنىڭ ءبارى – ادامنىڭ قولىنان شىققان، جاسالعان مادەنيەت ءتۇرى. مىسالى، اي، جۇلدىز، كۇن، بۇلت، تال، سۋ، ادام، قۇرت-قۇمىرسقا، جەل، ءشوپ، جانۋار، تاۋ، جەر، كوك بۇلار – بۇلار ادامنىڭ مادەنيەتى مە؟ جوق. ولار – اللاھتىڭ جاراتقانى. ولاردى ءبىز مەنشىكتەي الامايمىز. ءبىزدىڭ مەنشىكتەيتىنىمىز جوعارىدا بىلدىرىلگەن نارسەلەر. سولار ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز. اللاھ فابريكا سوققان جوق. اللاھ جۇلدىز جاراتتى. جۇلدىزدى بولدىردى. ادام فابريكا سوقتى.
اللاھ ءوزى جاراتقان دۇنيەنى بيلەسىن دەپ ادامعا ءدىندى ءتۇسىردى. ادام ءوزى جاساعان بار زاتتى يگەرۋ ءۇشىن عىلىم ىزدەپ تاپتى. فيزيكا، حيميا، بوتانيكا، الگەبرا، مەديسينا، گەنەتيكا ت.ب. ءدىن مەن مادەنيەتتىڭ ءبىر بايلانىسى وسىنداي. ارينە، ءبىز ونى تۇسىنۋگە وتە وڭاي بولسىن دەپ وسىلاي وڭايلاتىپ ايتىپ وتىرمىز. وڭايلاتۋ دەگەن ول – عىلىمنىڭ باستى شارتىنىڭ ءبىرى. عىلىم قيىنداتۋدان تۇرمايدى. وڭايلاتۋدان تۇرادى. عىلىمنىڭ ءوزىن ادام ءوز تىرشىلىگىن وڭايلاتۋ ءۇشىن ىزدەپ تاپقان. اللاھتىڭ بىزگە بەرگەن بۇيرىعى وسىنداي. وڭاي جولدى تاڭداڭدار دەيدى. دۇنيە ءوزى جاراتىلىسىنان وڭاي ەمەس. ءبىراق، ءبىز ونىڭ قيىنىنان وڭايىنا قاشامىز.
ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتتىك. مەنىڭشە، ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتۋ ول – ۇلكەن ونەر. عىلىم. ءبىر – ءادىس، مەتود. تەك ءبىردى ايتىپ، ءبىر ورىندا تۇرىپ قالۋ ول – ونەر ەمەس. ول ءبىر ورىندا تىعىلىپ، تۇرىپ قالعان كولىك سەكىلدى. دامۋ قايدا قالادى؟ الەم: جەر-عارىش قوزعالىستا، ۇزدىكسىز دامۋدا، عارىش عالىمداردىڭ دالەلى بويىنشا كۇننەن-كۇنگە كەڭەيۋدە. ۇلكەيۋدە. ۇرلەگەن شار سياقتى. سول سياقتى، ادامنىڭ دەنەسى دامىمايدى، وعان قاراعاندا ىشكى رۋحاني دامۋى زور. وسى كۇشتى، زور رۋحاني كۇش، قوزعالىس دىنمەن كەلەدى. ونىڭ قوزعاۋشى كۇشى – ءدىن. اللاھتىڭ ءدىنى.
ياعني، ءدىن – اللاھ تاعالادان. مادەنيەت – ادامنان. ءدىن – ادامدى باسقاراتىن نارسە. ول ادامعا باعىنىشتى نارسە ەمەس ادام – مادەنيەتتى باسقاراتىن نارسە. ادامدى ءدىن باسقارعان كەزدە عانا – ادام. ادامدى مادەنيەت باسقارعان كەزدە ول ادامشىلىقتان ايىرىلادى. ويتكەنى، مادەنيەت ادامدى باسقارۋعا جاراتىلعان نارسە ەمەس. ول ادامعا قىزمەت ەتۋگە جاراتىلعان نارسە. ءدىن – اسپاننان تۇسىرىلگەن نارسە. مادەنيەت – جەردە پايدا بولعان نارسە. مادەنيەتتى باسىمىزعا شىعارىپ الماۋىمىز كەرەك. وندا وڭبايمىز. باتىس مادەنيەتتى باسىنا شىعارىپ العان. ولار – مادەنيەتتىڭ ق ۇلى. ولار ءدىندى اياق استى ەتتى. اياق استىندا جانشۋدا. بىزدە كەرىسىنشە بولۋ كەرەك.
مادەنيەت – فورما. ءدىن – ماعىنا. ءدىن – رۋحاني ءومىردىڭ كىلتى. ونى رەتتەۋشى كۇشكە يە. مادەنيەتتىڭ قولىنان ول كەلمەيدى. ادام جاراتىلىسى وزدىگىنەن ول جارتىكەش نارسە. تولىق قالىپقا ول يە ەمەس. تولىق قالىپ دەگەن ول – ەكى دۇنيەنى دە بىردەي ەسكەرە الۋ. تەك، ءبىر دۇنيەمەن قالۋ ادام جاراتىلىسىنىڭ جارتى كورىنىسى. مادەنيەت تەك وسى دۇنيەگە عانا قىزمەت ەتە الادى. ءدىن ەكى دۇنيەگە دە قاتىستى بولىپ، ەكى دۇنيەنىڭ دە ماسەلەسىن شەشەدى.
ۇلت مادەنيەتى
قازاق ۇلت مادەنيەتى الۋان ساتىلاردان تۇرادى. مىسالى، قورقىت. قورقىت – اتىمىز دا، زاتىمىز دا تۇرىك بوپ تۇرعاندا كورىك باسقان تۇلعا. قورقىت – تۇرىك قوعامىنىڭ سول كەزدەگى رۋحاني سيمۆولى سياقتى بولعان تۇلعا. جارتىلاي ميفتىك، جارتىلاي تاريحي تۇلعا. قورقىتتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – مۇسىلماندىقتان ءبولىنىپ كورىنەتىن سياقتى بولۋى. ولاي بولاتىن سەبەبى – ونىڭ تۇرىك ءناسىلىنىڭ يسلام دىنىمەن قاۋىشاتىن، وتپەلى كەزەڭدە ءومىر سۇرەتىندىگىنەن.
ودان كەيىنگى مادەنيەتىمىزدەگى بەدەرلى ءبىر تۇلعا – ءال-فارابي. ءال-فارابي – الەمگە اتى شىققان، ايگىلى فيلوسوف.
ودان كەيىن، تۇرىكتىك تۇتاس ۇلت كورىنىسىنەن ءبىز قازاق دەپ، جەكە دارا بولىندىك. بۇل تاريحتا حV عاسىردا ساياسي تۇردە ىسكە اسقان. بۇل تاريحي وقيعا – ءبىرتۇتاس التىن وردا قيراعان سوڭ، ونداعى تۇرىك ءناسىلى شاشىلىپ، قازاق ءوز الدىنا وردا بولدى. ءبىز وردا بولايىن دەپ بولعان جوقپىز، تاريح سولاي بولدىردى. اباي – وسى قازاق ەتنوسىنىڭ دانىشپانى. ءبىر حالىققا ءبىر الىپ تاريحي تىعىرىققا تىرەلگەن كەزدە، ونىڭ كوكىرەك كوزىن اشۋ ءۇشىن جىبەرىلەدى. اباي سونداي تۇلعا. ارينە، ول – زامانىنا شاقتالعان، سول زامانعا ساي، لايىقتى تۇلعا. ءحىح عاسىردا قازاق ۇلت رەتىندە الەمدىك وركەنيەت ىشىندە ءوز پروبلەماسىمەن جەكە دارا قالعان. ساياسي تۇتقىنعا ءتۇستى. حاندىق ينستيتۋتى جويىلدى. ءوزى ونسىزدا مەشەۋ تۇرمىستىق فورمادا تۇرعان حالىق وتارشىلدىق قالپىنا تۇسكەن سوڭ، رۋحاني مۇلدە قۇلدىراپ كەتتى. حالىقتى ساياسي-ينتەللەكتۋالدىق قاراڭعىلىق باستى. حالىق ەل بولۋدان قالعان ەدى. اباي وسى كەزدە حالقىنا رۋحاني جول كورسەتۋشى بولعان ەدى. ول ونى ەسىن، رۋحىن جيۋعا شاقىردى. سوندىقتان مىنا ءسوز ءدوپ ايتىلعان: «قازاق حالقىن ناداندىقتىڭ ايسىز قاراڭعى ءتۇنى عىلىم ساۋلەسىنەن بۇركەپ، تۇنشىقتىرىپ تۇرعان كەزىندە، تۇنشىققان ەلگە دەم بولۋعا، قاراڭعى جەرگە نۇر بولۋعا، ناداندىق-اجداھانى ورتەۋگە قۇداي جىبەرگەن حاقيقاتتىڭ ۇشقىنى اباي تۋدى» دەگەن (ەكەۋ. ابايدىڭ ءومىرى ءھام قىزمەتى // اباي. 1918. №2).
سول ابايدىڭ رۋحاني-ينتەللەكتۋالدىق تالپىنىسىنان الاش قوزعالىسى وربىگەن. تاريحتا ءبارى ساباقتاستىق جولىمەن جۇرەدى. الاشوردا ۇلتتىق ليبەراليزم جولىن ۇسىندى. الاشوردا قوزعالىسىنىڭ زور ءبىر بەلگىسى ول – قازاقتىڭ ساياسي نامىسىن وياتۋى. جاڭا وركەنيەتتىك ورەگە حالىقتى ۇندەۋى. قازاق حح عاسىر باسىنا دەيىن تاريحي سالعىرتتىقتان كوشپەندىلىك قالىپتا قالىپ قويعان. ولار سول قۇرساۋلى، قارا تۇنەك سانانى بۇزۋعا تىرىستى. م.دۋلاتوۆ سوندىقتان، ءوزىنىڭ اتاقتى «ويان، قازاق!» شىعارماسىندا:
«از ەمەسپىز، التى ميلليون حالىقپىز،
ءالحامدۋليللاھ، ناداندىققا عارىقپىز.
جايىمىز جوق ودان باسقا ماقتانار،
ساحارادا ديكار بولىپ قالىپپىز» –
دەگەن ەدى. ارتىنان بۇل قوزعالىستىڭ ساياسي تراگەدياعا ۇشىراعانى بەلگىلى. ول قوزعالىس ءوز ستيحياسىمەن تولىق جۇرە العان جوق. ولاردى تاريح ارەناسىنان توبىقتان شالىپ ۇشىرعان كەڭەس ۇكىمەتى ەدى.
كەڭەس ۇكىمەتى ءوز يدەولوگياسىنا ساي ءوز مادەنيەتىن ۇسىندى (ويتكەنى، اۋەلى، ءار مادەنيەتتىڭ سۇيەنەر ءوز يدەولوگياسى بولادى). كەڭەستىك مادەنيەت – وتىرىك، جالعان مادەنيەت. ونىڭ بەلگىسى مىسالى – وراق پەن بالعا، بەسجۇلدىز ت.ب. دەگەن سياقتى ءولى بەلگىلەر بولدى. ولاردىڭ تۇسىنىگىندە بۇ دۇنيەدە وراق پەن بالعادان قاسيەتتى نارسە جوق. ول بۇگىندە ءبىز ءۇشىن كۇلكىلى. كوممۋنيستەر – ەكونوميكانىڭ، تۇرمىستىڭ ق ۇلى بولدى. جانە ولار ءدىندى فانتازيا دەپ ءتۇسىندى. وسىنداي تۇسىنىكتەگى ادامداردىڭ جۇرگەن جەرىن بۇلدىرەتىنى بەلگىلى. قازاق حالقى دا ولاردان كوپ زارداپ شەكتى. ءوزىنىڭ بولمىسىنان، ءتولتۋما مادەنيەتىنەن ايىرىلۋعا شاق قالدى. قۇداي وڭداپ، قاندى بەسجۇلدىز، وراق پەن بالعا اپاتىنان ازەر قۇتىلدىق. ەندى ناعىز ۇلت مادەنيەتىن سومداۋعا كۇش سالاتىن كەز كەلدى. ۇلت مادەنيەتى ول – ءولى مادەنيەت ەمەس. وندا جاساندىلىق جوق. ونىڭ نەگىزىگى باعىتى: ءدىن، ءتىل، تاريح، ءسالت-داستۇر، ونەر، ادەبيەت، عىلىم، ەكونوميكا، ساياسات، مەنتاليتەت ت.ب. ەندى، وسىنىڭ ءبارىن بىرىكتىرۋ كەرەك. وعان ارنايى جوسپار جاساۋ كەرەك. قازاقتىڭ كەڭەستىك مەنتاليتەتىن – ۇلتتىق، مۇسىلماندىق، وركەنيەتتىك مەنتاليتەتكە وزگەرتۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ۇلكەن رۋحاني رەفورما كەرەك. سوندا عانا ۇلتتىق مادەنيەت جاسالادى. ونىڭ شىن ءمانى شىعادى. بىزگە تۇتاس ۇلت رەفورماسى كەرەك. ۇلكەن سىلكىنىس كەرەك. قازاق سونداي سىلكىنىستىڭ الدىندا تۇر. قازاققا عاسىرلىق ۇيقىدان وياناتىن كەز كەلدى. ول كۇندەلىكتى ۇيقىدان ويانۋ ەمەس. ۇلكەن ۇيقىدان ويانۋ. قۇداي ءوزى بىزگە جاردەم بەرسىن!
الەمدىك مادەنيەت
الەمدىك مادەنيەت كوپ. ونىڭ ىشىندە شىنى دا، وتىرىگى دە كوپ. ەڭ ەجەلگى ەسكى مادەنيەتتەردىڭ ءبىرى – ەگيپەت. ەگيپەت دەگەندە ەسكە پيراميدا ەكەرتكىشتەرى كەلەدى. بەسىككە بولەنگەن بالاداي التىن ساركافاكقا سالىنعان ءولى پاتشا ويعا ورالادى. حامۋراپي پاتشا كەزىندە شىققان ۆاۆيلون وركەنيەتى دە بار. ونىڭ ءومىرى اتاقتى ەفرات پەن تيگر وزەندەرىنە قاتىستى. ۆاۆيلوندىقتار ەجەلگى كالەندار ونەرىن جاساعىش بولعان. اسسيريا پاتشالىعىندا ەڭ ەسكى الفاۆيت جاساعان. مىسالى، قازىرگى (ك) ءارپىن ولار تەرىس قاراتىپ سالعان بولسا ( )، (ت) ءارپىن كرەس، شارمىق (+) سياقتى بەلگىلەگەن. فينىكيا جازۋى ءبىزدىڭ ەرامىزدان بۇرىنعى ءىV مىڭ جىلدىقتا پايدا بولعان. قىتايلار زور مادەنيەت. ولار قاعازدى ويلاپ تاپتى. سىما سيان – ولاردىڭ اتاقتى تاريحشىسى. گرەكتەردىڭ گەرودوتى سەكىلدى. ارابتاردىڭ ءات-تاباريى سەكىلدى. موعولداردىڭ مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيى سەكىلدى. گرەكتەر ميف تولعان ەل بولعان. ولاردىڭ قاپتاعان وتىرىك قۇدايلارى: پوسەيدون، گەفەست، گەرمەس، اپالون، زيەۆس ت.ب. ريمنەن دەموكراتيا، يۋستيسيا ونەرى شىققان. قازىرگى الەمدى بيلەپ تۇرعان دەموكراتيا، كونستيتۋسيا دەگەن ۇعىمدار سول ريمدىكتەردەن قالعان مۇرا. گرەك – ريمنەن ەۋروپا دەگەن مادەنيەت شىعادى. ەۋروپالىق ءبىر مادەني فيلوسوفياسى ول – ەۆگەنيكا. ەۆگەنيكانى كەزىندە گيتلەر دە تۇتىنعان. ول تۇقىم قۋالاۋشىلىق دەگەن ونەر. اسىل تەكتىلىك دەگەن مەنمەن، تاكاپپار فيلوسوفيا. سول ەۋروپادا ءقازىر بۇزىلعان ونەرلەر كوپ. ول مىسالى – گوموسەكسۋاليزم، سۋيسيد، كومرومات، پروسەنت، ەرەس، ناركوتيك، روك مۋزىكا، پورنوگرافيا ت.ب. وسىنىڭ ءبارى ۆيرۋس بوپ الەمگە جايلىپ جاتىر. الەم وسى اۋرۋلاردى بويىنا تاراتسا وندا كەشىكپەي ولەدى. بۇل دۇنيەدەگى ءومىر ماعىناسى ءوزىڭدى ولىمگە بۇزىق، بىلعانىش جولمەن دايىنداۋ ەمەس، ءومىردى يمانمەن، تازا وتكىزۋ. ءولىم ءوزى ەشكىمنەن سۇراماي كەلەدى. ەڭ سوڭعى ءولىم ول – اقىرزاماندا بولادى. ەۋروپادا ونى – اپوكاليپسيس دەپ اتايدى. ول – جاپپاي ءولىم. سول ولىمگە كايتىپ باراسىڭ، گاپتىڭ ءبارى سوندا. ءقازىر دۇنيە ءبىر ءتۇرلى بىت-شىت، كىر-قوقىس، ءارى-سارى قالىپتا تۇر. الەمدە زور داعدارىس بار. سىرتتاي دا، ىشتەي دە. الەمدى بيلەۋشى امەريكانىڭ ءوزىنىڭ شاقشاداي باسى شاراداي بوپ وتىر. قازاقستانعا نە جورىق، ءسىرا. جالپى، امەريكا بيلىگىمەن الەمگە – قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان ورناي قويعان جوق. نەگە؟ ويتكەنى، امەريكا تولىققاندى الەمدىك امىرشىگە اينالا المادى. ولار تەك قارا كۇشتىڭ ءامىرشىسى. ياعني، اسكەري قوجايىن، ليدەر. ال، ادامزات بالاسىنا قارا كۇشپەن قوسا رۋحاني دا ليدەر كەرەك. وسى ەكى ليدەرلىكتى بويىنا دارىتقان ەل عانا الەمدى بيلەيدى. الەمدى تۇزەيدى. الەمدىك مادەنيەت جاسايدى. ول مادەنيەتتىڭ ورداسى – يسلام! وسى مادەنيەتتى كىم قولعا تۇسىرسە، سول الەمدى بيلەيدى.
اقجول قالشابەك
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت
پىكىر قالدىرۋ