اقش-تىڭ رەسەيگە قارسى سانكسيالاردى ەنگىزبەك نيەتى بۇعان دەيىن حابارلانعان. 1 تامىز كۇنى اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ انتيرەسەيلىك سانكسيا تۋرالى زاڭناما قۇجاتتارىنا قول قويدى. ەكى مەملەكەت اراسىنداعى ساياسي الاۋىزدىقتاردىڭ تولقىنى قازاقستانعا قانشالىقتى اسەر ەتەدى؟ قازاقستان مەن رەسەي كورشى مەملەكەتتەر. ونىڭ ۇستىنە، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ مۇشەلەرى، ياعني وداقتاس مەملەكەتتەر. سول سەبەپتى، رەسەيگە قارسى سانكسيالاردىڭ ءبىر ءۇشى قازاقستانعا مىندەتتى تۇردە تيەرى انىق. الايدا قانشالىقتى جانە قاي جاعىنان اسەر ەتپەك؟ وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ءبىلۋ ماقساتىندا Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى قازاقستاندىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرىن ءبىلدى. سانكسيالاردىڭ قازاقستانداعى ساياسي جاعدايعا اسەر ەتۋ بارىسىن ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي ايتتى.

ءازىمباي عالي: «رەسەيگە قارسى ءجۇرىپ جاتقان پروسەسس – ەلىمىز ءۇشىن ءتيىمدى»

ساياساتكەر اقش-تىڭ رەسەيگە ەنگىزگەن سانكسياسىن قازاقستان ءۇشىن ءتيىمدى جول دەپ سانادى. سەبەبى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى مەملەكەت وزگە حالقىنىڭ مازاسىن المايدى دەيدى.

رەسەيگە قارسى سانكسيالار 1914 جىلدان بەرى كۇشىنە ەنگەن. كەشە عانا دونالد ترامپ كەزەكتى سانكسياعا قول قويدى. ەندى نە وزگەرەدى؟  رەسەي مۇنايدان پايدا تابا الادى، ءبىراق از مولشەردە. سول شەكتەۋلى پايدانى بيۋدجەتكە قۇيادى. ونىڭ ۇسىتنە سايلاۋعا دايىندىق بار، اسكەري وندىرىسكە جۇمساپ جاتىر. الايدا، رەسەيدە تۇرمىس ويداعىداي ەمەس، 15%-عا تومەندەدى دەگەن دەرەك بار.

رەسەي – يمپەرياشىل حالىق. يمپەريا ءۇشىن اشتىققا دا دايىن. ءبىراق اشتىققا ۇزاق ۋاقىت توزە المايدى. كەزىندە كسرو قانداي ەدى، الىپ، قۇلامايتىن يمپەرياداي كورىنگەن. ءبىراق 1990-1991 جىلدارى شىدامدارى تاۋسىلدى، 1992 جىلى الىپ يمپەريا قۇلادى. بۇگىندە رەسەي وتە مىقتى مەملەكەت بولىپ كورىنگەنىمەن، ولاردىڭ شىدام رەسۋرسى شەكتەۋلى. مەنىڭ ويىمشا، سانكسيالار قازاقستانعا جاقسى اسەر ەتەدى. ولاردا اقشا جوق بولسا، مۇمكىندىگى از بولسا، باسقا مەملەكەتتەرگە تيىسپەيدى، قاقتىعىسقا تۇسپەيدى. بالكىم بەلورۋسسياعا كوزدەرى تۇسەر، ءبىراق وڭاي ولجا جوق. وسى ۋاقىتقا دەيىن كوپ مەملەكەتتەردى وزىنە قوسىپ الدى. ابحازيانى گرۋزيادان ءبولىپ الىپ، قىرىمدى تارتىپ الدى. اتالمىش پروسەستەر ارقىلى تەرريتوريالىق جەتىستىكتەرگە جەتكەن شىعار، الايدا بۇىگىنگى جاعداي باسقا.

بۇگىندە ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ شەشىمى – مۇناي. ال ەۋرازيالىق ەكانوميكالىق وداق پايداسىن بەرمەي وتىر. رەسەيمەن اراداعى ساۋدا قاتىناستار ويداعىداي ەمەس دەپ ويلايمىن. قازاقستاننىڭ ساۋداسى قىتايعا مۇناي ساتۋعا بەت بۇردى. اقشا سول جاقتان كەلەدى.

سايت بەتتەرىندە ءازىمباي عاليدىڭ «قازاقستاننىڭ قىتايمەن جاقىنداسۋ كەرەكتىگى» تۋرالى پىكىرى تاراعان ەدى. ساياساتتانۋشىنىڭ ويىنشا، رەسەي كۇيرەسە، قىتايمەن اراداعى بايلانىستى دامىتا ءتۇسۋ كەرەك. وسى ماسەلە بويىنشا دا تولىعىراق سۇراستىرىپ كوردىك.

رەسەي ىشكى جيىنتىق ءونىم كورسەتكىشى بويىنشا 13 ورىنعا ءتۇسىپ كەتكەن. كەزىندە كسرو 5-6 ورىندا بولدى. اسكەري قۋات پەن يادرولىق قارۋ – بۇگىندە رەسەيدىڭ كۇشىنە اينالعان، سولارمەن قورقىتادى. ءبىراق يادرولىق قارۋى بار مەملەكەتتەر كوپ. ول تىم ۇلكەن ارگۋمەنت ەمەس.

ال جاڭاعى كورسەتكىش بويىنشا ەكىنشى ورىنعا جۇڭگو شىقتى. رەسەي كۇش-قۋات پەن ەكونوميكالىق سالا تۇرعىسىنان ءبىراشاما ارتتا كەلە جاتىر. نەسيە دە الا المايدى. ال جۇڭگو «ايۋدىڭ» وزىنەن-وزى كۇيرەگەنىن كۇتىپ وتىر. سەبەبى جۇڭگو جەرىنىڭ ءبىر بولىگى رەسەي تەرريتورياسىندا، ال ول جەردى رەسەي ءالى قايتارعان جوق. جۇڭگو ءونىم كورسەتكىشى تۇرعىسىنان الەم بويىنشا مويىندالعان، سونداي-اق بىزگە كورشى مەملەكەت.

ءبىز رەسەيگە ەكونوميكالىق جاعىنان بولسىن تاۋەلدى ەمەسپىز. سانكسيا بىزگە سالىنعان جوق. ال قىتايدىڭ پوزيسياسى كۇشەيىپ كەلەدى.

الايدا قازاقتا «قىتايدان قورقۋشىلىق» بار. ءتىپتى الەم قورقادى. قورقۋدىڭ، ۇركۋدىڭ قاجەتى جوق. قازاق حالقى ەشقاشان قىتايلانبايدى. قازاقستان تۇرماق، قىتايدا جۇرگەن قازاقتاردىڭ ءوزى قىتايلانباعان. قانشاما جىل قىتايدىڭ جەرىندە كۇن كەشىپ كەلسە دە، بويىندا قازاقتىعىن ساقتاپ قالدى.

قىتايمەن ەكونوميكالىق قاتىناستاردى دامىتۋ بىزگە ءتيىمدى. دامىپ كەلە جاتقان وزىق مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى – جۇڭگو. سول سەبەپتى الىپ كورشىمىزبەن بايلانىسقاندى ءجون كورەمىن.

الايدا قازاقستاندا ءارتاراپتاندىرۋ ساياساتىن ۇستانۋ كەرەك. رەسەيدىڭ استىنا ءتۇسىپ كەتپەۋ ءۇشىن قىتايمەن، قىتايعا باعىنىشتى بولىپ كەتپەس ءۇشىن ەۋروپامەن، اقش-پەن ەكونوميكالىق قاتىناستارعا ءتۇسۋ كەرەك.

تەك مىنانى ەستە ساقتاعان ءجون. قازاق حالقى ەشقاشان قازاقشىلىقتان الىستامايدى.

دوس كوشىم: «قازاقستاننىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى بەدەلى تۇسەدى»

ساياساتكەر دوس كوشىم سانكسيالاردىڭ قازاقستانعا اسەرى اۋىر بولاتىنىن ايتتى. ونىڭ ويىنشا اتالمىش پروسەسس قازاقستاننىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى بەدەلىن تۇسىرەدى. سەبەبى ءبىز اگرەسسور مەملەكەتپەن وداقتاسپىز.

سانكسيادار مىندەتتى تۇردە اسەر ەتەدى. ەۋرازيالىق وداق بولعاندىقتان، ەكونوميكا بىرلىگى، فينانس بىرلىگى قالىپتاسىپ كەلە جاتىر. سوندىقتان رەسەيگە قارسى سانكسيالار ەلىمىزگە اۋىر اسەر ەتەدى دەپ ويلايمىن. بىرىنشىدەن، ديەۆالۆاسيا جاعىنان اسەر ەتەدى. ەكنىشىدەن، رەسەيدىڭ وداقتاسى بولعاندىقتان باتىس جانە ەۋروپا ەلدەرى، امەريكا ەلدەرى بىزگە قىرىڭ قاراۋمەن بولادى. سەبەبى سانكسيامەن جىبەرىلمەگەن دۇنيەلەر، قۇرال-جابدىقتار بەلورۋسسيا سىندى مەملەكەتتەر ارقىلى كەلۋى مۇمكىن. بۇل ءبىزدىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى جاقسى بەت بەينەمىزدى قالىپتاستىرمايدى. ساياسي تۇستان دا، ەكونوميكالىق جاعىنان دا ۇتىلىس بولماق. بۇل سانكسيانىڭ باستاماسى عانا. ءار ۋاقىتتا سانكسيا 1-1،5 جىلدان كەيىن اسەرىن كورسەتە باستايدى. ويتكەنى، تىيىم سالىنعان ماسەلەلەرگە قاجەتتىلىك كەيىن تۋادى. ماسەلەن، مۇناي وڭدەيتىن بۇرعىلاۋ اپپاراتتارى ءقازىر بار بولسا، ال كەيىن قولدانۋعا جاراماي قالادى، سول كەزدە قيىندىق تۋىندايدى. سەبەبى قايتا الۋعا مۇمكىندىك بولمايدى. سانكسيانىڭ اسەرى 1 جىلدان سوڭ ناقتى كورىنە باستايدى.

ءبىز اگرەسسوردىڭ وداقتاسى بولىپ وتىرمىز. بۇل بىزگە جاقسى يميدج بەرەدى دەپ كىم ايتا الادى؟ قىرىمدى، ابحازيانى مويىنداعان جوقپىز. ءبىراق كەيىن مويىنداۋىمىز ابدەن مۇمكىن. سەبەبى ءبىز رەسەي حالقىمەن ءبىر داستارحاننان اس ىشەمىز، ارالاسامىز. حالىقارالىق دەڭگەيدە قازاقستاننىڭ بەدەلىنە سىزات ءتۇسۋى مۇمكىن.

سونداي-اق، ساياساتكەر ءازىمباي عاليدىڭ «قىتايمەن جاقىن قارىم-قاتىناسقا ءتۇسۋ» تۋراسىنداعى پىكىرىنە قوسىلاتىنىن ءمالىم ەتتى.

كورشى ەلدەردىڭ بارىمەن دەرلىك دوستىق قارىم قاتىناسقا ءتۇسۋىمىز كەرەك. قىتايدى جاۋ كورۋ، «جۇڭگو فوبيا» بىزدە شەكتەن شىققان قۇبىلىسقا اينالدى. ءيا، كەز-كەلگەن ەلدەن مۇمكىندىگىنشە ساقتانىپ، تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋىمىز كەرەك. ءبىراق قىتايدان قورقۋ بىزدە ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ كەتتى. ەكىنشىدەن، «رەسەيدەن قاشىپ قىتايعا تىعىلۋ» دەگەن تۇسىنىكتەن دە ادا بولۋىمىز كەرەك. تەك رەسەيدەگى قيىن جاعدايدى ەسكەرىپ، باسقا قانداي مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناس جاساۋعا بولادى دەگەن ماسەلەنى جان-جاقتى ويلانۋىمىز كەرەك.

ونىڭ ۇستىنە، قىتايدىڭ «جىبەك جولى» باعدارلاماسى ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن وتەدى. بۇل قازاقستان ءۇشىن لوگيستيكالىق، ترانزيتتىك سالا تۇرعىسىنان العاندا اسا ءتيىمدى. قىتايلىق زاۋىتتاردى دا سالۋعا قارسىمىز. زاۋىتتاردى، كاپيتالدى سىرتقا شىعارۋ  - تابيعي قۇبىلىس. ونى بارلىق مەملەكەتتەر پايدالاندى. ەلىمىزدە قىتايدان وزگە جۇزدەگەن ۇلتتىڭ زاۋىتى جۇمىس ىستەيدى.

قىتايدا ءبىزدىڭ ميلليونداعان قانداستىرىمىز بار. سوندىقتان قىتايمەن مادەني بايلانىستى دا جاقسى ۇستاۋ قاجەت.

ءامىرجان قوسانوۆ: «سانكسيانىڭ سالقىنى قازاقستانعا تيەتىنى حاق»

ساياساتكەر ءامىرجان قوسانوۆ قازاقستاننىڭ رەسەيمەن ەكوميكالىق تىعىز بايلانىستا ەكەنىن ەسكەرىپ، سانكسيالاردىڭ قازاقستانعا كەرى اسەر ەتۋ مۇمكنىدىگىن بولجادى.

رەسەي قىرىم مەن ۋكرايناعا قاتىستى ءوز ساياساتىنان باس تارتقىسى جوق. سوندىقتان دا وسىعان قاتىستى باتىس ەلدەرى تاراپىنان جاريالانعان سانكسيالار كۇشەيمەسە، ازايمايدى. اشەيىندە كەيبىر ماسەلەلەر بويىنشا ءتىل تابىسا الماي جۇرگەن ەۋرووداق پەن اقش ءدال وسى ماسەلەدە اۋىزبىرشىلىك تانىتىپ وتىر. قازاقستان بولسا ەكونوميكالىق جاعىنان رەسەيمەن تىعىز بايلانىسقان. ول ينتەگەراسيا، اسىرەسە ەاەو قۇرىلعاننان بەرى ءتىپتى كۇشەيىپ كەتتى. كاسىپورىندار اراسىنداعى بايلانىستار ءبىزدى رەسەي ەكونوميكاسىنا ءبىرشاما تاۋەلدى ەتىپ تاستادى. قارجى جانە بانك سالاسىندا دا وسىنداي پروسەستەر ءجۇرىپ جاتىر. ەكى ەل كاپيتالىنىڭ قاتىسۋىمەن قۇرىلعان، بىرىككەن كومپانيالار دا بارشىلىق. سوندىقتان دا سول سانكسيالاردىڭ سالقىنى قازاقستانعا، ونىڭ بيزنەسىنە تيەتىنى حاق ارينە رەسەيدىڭ قازىرگى باسشىلىعىنىڭ وسى نەويمپەريايلىق ساياساتى ونىڭ مەملەكەت رەتىندەگى بولاشاعىنا ءوز اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە باتىس تەحنولوگيالار مەن قارجىلىق ينۆەستيسياسىز كورشىمىزدىڭ ىرگەلى كاسىپورىندارى مەن قارجىلىق ينستيتۋتتارى ءجوندى دامي المايدى. ءبىراق، كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، «رەسەيدەن گورى كىتايعا جاقىنداۋ كەرەك» دەگەن تۇجىرىممەن كەلىسە المايمىن: پرەزيدەنتتەر كەلەدى، كەتەدى. ال ەلارالىق بايلانىستار تەرەزەسى تەڭ ارىپتەستىك رەتىندە بارىمەن دە بىرگە جۇرگىزىلە بەرۋى ءتيىس.

ماقسات حالىق: «ءرۋبلدىڭ قۇبىلۋى ءبىزدىڭ تەڭگەمىزگە اسەر ەتپەي قويمايدى»

«Pro gente» ەكونوميكالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، ەكونوميست ماقسات حالىق ەلدەگى كاپيتالدىڭ رەسەيگە ويىسىپ كەتپەسى ءۇشىن تەڭگەنى بارىنشا قۇنسىزداندىرۋ ساياساتىن ۇستانۋ كەرەك دەيدى.

بۇگىنگە دەيىن رەسەيگە تالاي مارتە سانكسيالار سالىنىپ كەلدى. پرەزيدەنتتىككە ترامپ كەلگەندە رەسەي ۇكىمەتى «جاعدايىمىز وڭالار» دەپ ۇمىتتەنگەن. الايدا، ۇمىتتەرى اقتالمادى. كۇنى كەشە ترامپ سانكسيا ەنگىزۋ جونىندە قۇجاتتارعا ويلانباستان قولىن قويدى. رەسەيدىڭ جاعدايى بۇدان ارتىق جاقسارىپ كەتەدى دەگەن سەنىم جوق. ويتكەنى، ەكونوميكاسىندا دا، ساۋدا-ساتتىق ماسەلەسىندە دە ەركىندىك بولمايدى. رەسەيدىڭ ەكونوميكاسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنى انىق. ال قازاقستانعا قالاي اسەر ەتەدى؟ وسى ۋاقىتقا دەيىنگى سانكسيالار دا قازاقستانعا اسەرىن تيگىزگەن. ەندىگى مۇناي باعاسىنىڭ ءوسۋ ديناميكاسى بايقالعانىمەن، رۋبل دە، ءبىزدىڭ تەڭگەمىز دە قۇنسىزدانىپ وتىر. سوندىقتان دا ءرۋبلدىڭ قۇبىلۋى ءبىزدىڭ تەڭگەمىزگە اسەرىن تيگىزەدى. ول ءبىر جاعىنان ورتاق ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرىپ وتىرعاننان بولماق. جانە دانيار اقىشيەۆ باسشىلىققا كەلگەلى ۇلتتىق بانكتىڭ ساياساتىندا رۋبلگە قاتىستى تەڭگەنى قوزعالتۋ بايقالادى. مۇناي باعاسى تۇراقتىلىعىن ساقتاسا، ەلىمىز ءۇشىن ءتيىمدى بولار ەدى. الايدا ءرۋبلدىڭ جاعدايىن دا ەسكەرۋىمىز قاجەت.

2 جىل بۇرىن رۋبل قاتتى قۇنسىزدانعان ۋاقىتتا بىزدەگى كاپيتال اعىمى رەسەي جاققا قاراي ويىسقان. كولىك ساتىپ الا باستادىق، ەلىمىزدەگى رەسەيلىك تاۋارلاردىڭ باعاسى ارزاندادى. كاسىپكەرلەرىمىز قيىن جاعدايعا تاپ بولعان. ءبىراق ول ۋاقىتتا ءبىز تەڭگەمىزدى 190-نان اسىرمادىق. ءبىدىڭ تەڭگەمىز قالىپتى بولعاندىقتان، تاۋارلارىمىز باسەكەگە قابىلەتسىز بولدى.

ەندى كاپيتالدىڭ رەسەيگە اعىپ كەتپەسى ءۇشىن، رەسەيدىڭ الدىندا ۇتىلىپ قالماس ءۇشىن ءبىزدىڭ ۇكىمەت تەڭگەنى سايكەسىنشە قۇنسىزداندىرۋ ساياساتىن ۇستانادى دەپ ايتۋعا بولادى.

ونىڭ ۇستىنە، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق بۇگىندە ءوز جەمىسىن بەرىپ وتىرعان جوق. وسى وداققا مۇشە بولعالى، تەك زاردابىن كورىپ كەلەمىز. رەسەيدىڭ جاعدايى جاقسارماي، ءبىزدىڭ جاعداي وڭالادى دەپ ايتۋ قيىن.

گۇلىم جاقان