ءبىز ءبىر ورىندا تۇرمايتىن، ۇنەمى وزگەرىسكە ءتۇسىپ وتىراتىن الەمدە ءومىر سۇرەمىز. ءبىزدى ءبىر قالادان ەكىنشى قالاعا كوشىپ نەمەسە ساياحاتتاپ جۇرگەن تولاسسىز، سانسىز ادامدار قورشايدى. ازىق پەن سۋ، جەر رەسۋرستارى، جانارمايعا دەگەن قاجەتتىلىكتەردىڭ ءوسۋى، كليماتتىڭ وزگەرۋى - وسىنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ عالامشارىمىزداعى حالىق سانىنىڭ تىنىمسىز كۇرت وسۋىنە بايلانىستى ورىن الۋدا. بۇگىندە 2017 جىلدىڭ شىلدە ايىنداعى ستاتيستيكاعا سايكەس ءبىزدىڭ عالامشارىمىزدا 7،520 ملرد. ادام تۇرادى.
شىن مانىندە قاۋىپتەنۋگە سەبەپ بار ما؟ دەموگرافيالىق پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ جولدارى بار ما؟ وسى جانە وزگە دە سۇراقتارعا Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى جاۋاپ ىزدەپ كوردى.
وتە ەرتەدە. ءبىرى ءبىلىپ، ءبىرى بىلمەيتىن بولار، ب.ز.ب 1000 جىلى ارحەولوگتار عالامشارداعى ادامدار سانى نەبارى 10 ميلليون عانا بولعانىن ەسەپتەگەن ەكەن. مىڭداعان جىلدار ءوتىپ 1800 جىلى ءوندىرىستىڭ دامۋى ەسەبىنەن جەردەگى ادام سانى 1 ميللياردقا جەتكەن. ەڭ قىزىعى 1960 جىلدارى الەمدەگى حالىق سانى بىردەن 3 ميللياردقا، ال 1999 جىلى 6 ميللياردقا جەتكەن. 2011 جىلى حالىق سانى 7 ميللياردقا جەتتى. XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن XXI عاسىردىڭ باسىنداعى حالىق سانىنىڭ مۇنشالىقتى جىلدام ءوسۋ ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى ورىن الماعان.
2010 جىلعى ەسەپ بويىنشا الەمدەگى حالىقتىڭ 60%-ى ازيادا، 15،5%-ى افريكادا، 10،4%-ى ەۋروپادا ءومىر سۇرگەن.
الەم بويىنشا حالىق سانى جونىنەن كوش باستاپ تۇرعان قىتايدىڭ 2017 جىلعى تامىزداعى كورسەتكىشى 1 385 923 000 قۇراعان. حالىق سانى اسا كوپ ەلدەر قاتارىنا ءۇندىستان، اقش، يندونەزيا، برازيليا، رەسەي، مەكسيكا، جاپونيا كىرەدى.
قازاقستانداعى جاعداي
ەلىمىزدە قازاق جانە ورىس ۇلتى ەتنيكالىق قۇرىلىمنىڭ 85%-ىن قۇرايدى. 1989-1999 جىلدار ارالىعىندا قازاقستانداعى حالىق سانى 1 246 028-گە قىسقارعان. بالا تۋۋ كورسەتكىشى 1991 جىلمەن سالىستىرعاندا 353،2 مىڭنان 400،7 مىڭعا دەيىن نەمەسە 13،5%-عا كوبەيگەن.
ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 1991 جىلمەن سالىستىرعاندا 4،7 جىلعا ۇزارعان. سونىڭ ىشىندە ەر ادامدار - 5،3، ايەلدەر - 4،5 جىلعا دەيىن ۇزاعىراق ءومىر سۇرەدى. جالپى العاندا تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان بەرى قازاقستانداعى ادام سانى 9،5%-عا وسكەن. شىن مانىندە جيىرما جىل ۋاقىت ىشىندەگى ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق كورسەتكىشتەرى كوڭىلدى كونشىتپەيدى. ءتىپتى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىن ورىس جانە وزگە دە ۇلت وكىلدەرى قۇرايتىنىن ەسكەرسەك، قازاق ۇلتىنىڭ كورسەتكىشىنىڭ ءوسۋى بولماشى پايىزدى عانا قۇرايتىنى انىق. قازاقستاندىق دەموگرافتاردىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدەگى ءاربىر وتباسى 1-2 بالا تاربيەلەيدى جانە وتباسىلاردىڭ ءجيى اجىراسۋى مەن ەرەسەكتەر اراسىنداعى ءولىم كورسەتكىشىنىڭ جوعارى بولۋى دەموگرافيا كورسەتكىشىنىڭ قارقىندى تۇردە وسۋىنە كەدەرگى بولادى.
1 ماۋسىمدا قازاقستانداعى حالىق سانى 18 014،2 مىڭ دەپ مالىمدەلگەن بولاتىن. ونىڭ سەبەبىن ەلىمىزدە بالا تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ وسۋىمەن تىكەلەي بايلانىستىرۋعا بولادى. سونىمەن بىرگە ءسابي ءولىمى كەرىسىنشە تومەندەگەن. ماسەلەن، 2016 جىلعى ستاتيستيكا بويىنشا ءسابي ءولىمى 11،6%-عا ازايعان. ەلىمىزدە ءسابي ءولىمىن ازايتۋعا باعىتتالعان شارالاردىڭ ناتيجەسىندە سالماعى 500 گرامم جانە ودان اساتىن شالا تۋعان بالالار ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك الدى.
بالا تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ تومەندەۋى
الەمدە ەرەسەكتەر مەن ەگدە تارتقان ادامداردىڭ سانى كوبەيىپ، كەرىسىنشە بالالار سانى ازايۋدا. ءبىر بالادان ارتىق بالا تاربيەلەگىسى كەلمەيتىن وتباسىلاردىڭ جانە مۇلدەم بالالى، وتباسىلى بولۋدان باس تارتقان ايەل مەن ەركەكتەردىڭ سانى ارتۋدا. ءداستۇرلى وتباسىلارمەن قاتار گوموسەكسۋالدى وداقتار دا پايدا بولدى. شىن مانىندە گەندەرلىك تەڭدىكتىڭ دەموگرافيالىق كورسەتكىشكە تىكەلەي اسەر ەتىپ وتىرعانىن بايقاۋعا بولادى. بۇگىندە ەر مەن ايەل بىردەي قۇقىقتارعا يە، بىردەي كيىم كيىپ، بىردەي شاش ۇلگىسىمەن جۇرە بەرەدى. ەردىڭ ەر رولىنەن، ايەلدىڭ ءوز ءداستۇرلى رولىنەن الشاقتاۋى بالا تۋۋ كورسەتكىشىن تومەندەتەدى. كەيبىر مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ءداستۇرلى وتباسى تۇسىنىگى (اكە، بالا، انا) جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىتتان كەيىن جويىلۋى مۇمكىن. ال ول ءوز كەزەگىندە وتباسى قۇرۋداعى باستى ماقسات-بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە توسقاۋىل بولماق. قازىرگى كەزدەگى «ءوزىڭ ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ» تۇسىنىگى كوپشىلىكتىڭ ومىرلىك ۇرانىنا اينالعانىن دا بايقايمىز. وسى ورايدا، ادامنىڭ تۇيسىك دەڭگەيىندەگى باستى قاجەتتىلىگى- ءوز ۇرپاعىن جالعاستىرۋدى جۇزەگە اسىرۋ پروبلەماعا اينالىپ وتىر. بۇل ءوز كەزەگىندە دەموگرافيانىڭ تومەندەۋىنە، اتاپ ايتقاندا قوعامدا جاستاردىڭ، بالالاردىڭ ازايۋىنا الىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا ەۋروپا ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى دەرلىك بالا تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ ازايۋىنان زارداپ شەگىپ وتىر. مۇنداي دەموگرافيالىق تەندەنسيانىڭ سالدارى ەڭبەككە جارامدى حالىق سانىنىڭ قىسقارۋىنا، ادام كاپيتالىنىڭ تومەندەۋىنە، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ شىعىندانۋى سياقتى ماسەلەلەرگە الىپ كەلۋى مۇمكىن.
بالا تۋۋ مەن ادام ءولىمى بويىنشا تومەن كورسەتكىش بولگاريا، سەربيا، ليتۆا، لاتۆيا، ۋكراينا، ۆەنگريا، گەرمانيا ەلدەرىندە بايقالادى. ەۋروپا ەلدەرى كارى قۇرلىق اتانىپ جاتسا، جەر شارىنىڭ ازيا قۇرلىعىندا ادام سانى تولاسسىز ءوسىپ جاتىر.
سەكۋند سايىن الەمدە حالىق سانى 3 ادامعا كوبەيەدى
دەموگرافيانىڭ ءوسۋى مەن ونىڭ جەر شارىنىڭ ءار نۇكتەسىندە ءبىر قالىپتىلىقتا بولماۋىنىڭ سالدارى ۇلكەن پروبلەمالارعا الىپ كەلەدى:
- قورشاعان ورتاعا سالماق تۇسەدى
- ەتنيكالىق پروبلەمالار
- بوسقىندار ماسەلەسىنىڭ شيەلەنىسۋى
- ۋربانيزاسيا پروبلەماسى
دەموگرافيالىق قىسىم ساۋدا-ساتتىق جانە ەكونوميكالىق جاعدايدى ۋشىقتىرادى.
دامىعان جانە دامۋشى ەلدەر ەكونوميكاسى ءۇشىن حالىقتىق ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى جاعىمدى دا جاعىمسىز سالدارى بولۋى مۇمكىن. ماسەلەن، ءبىرىنشى جاعدايدا ەڭبەك قىزمەتىن زەينەتكە شىققاننان كەيىن دە جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك بولادى، ال ەكىنشى جاعدايدا ەگدە جاستاعى ازاماتتاردى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىندەگى پروبلەمالاردىڭ تۋىنداۋى.
زاماناۋي ەكونوميكانىڭ دامۋى تەرريتوريالىق جانە مۇناي-شيكىزات رەسۋرستاردى تالاپ ەتەدى. پروبلەمانىڭ باستى ءقاۋپى رەسۋرستاردىڭ شەكتەۋى عانا ەمەس، ولاردى قولدانۋ كەزىندەگى قورشاعان ورتاعا اسەر ەتۋى بولىپ وتىر.
ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى تومەن مەملەكەتتەردە حالىق سانىنىڭ ءوسۋى قورشاعان ورتاعا وتە ۇلكەن زيانىن تيگىزىپ جاتقانىن كورۋگە بولادى. ماسەلەن، قالالاردىڭ ءوسۋى مەن كەڭەيۋى، جەر مەن سۋ رەسۋرستارىنىڭ دەگراداسياعا ۇشىراۋى، كليماتتىق وزگەرىستەر، سونىڭ ىشىندە جاھاندىق جىلىنۋ ەففەكتىسى - بارلىعى ادام سانىنىڭ كۇرت ءوسۋى مەن ولاردىڭ تىنىمسىز ارەكەتتەرى اسەرىنەن ورىن الۋدا. كەدەيشىلىكپەن كۇرەس، تابيعاتتى قورعاۋ ماسەلەلەرى قولعا الىنۋ كەرەك.
ەتنيكالىق پروبلەمالار مەن بوسقىندار ماسەلەسىنىڭ تۋىنداۋ سەبەبى- حالىق سانىنىڭ كۇرت ءوسۋى ەسەبىنەن مەملەكەتتىڭ وسى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەرىن وتەۋگە مۇمكىندىگى، قاۋقارى جەتپەگەندىكتەن تۋىندايدى. ماسەلەن، قوعامدا حالىق سانىنىڭ كوپ بولۋىنان ولاردى جۇمىس ورنىمەن قامتاماسىز ەتۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن ءبىلىم جۇيەسىندەگى پروبلەمالاردى شەشۋ قيىنداي تۇسەدى. قازىرگى ۋاقىتتا مۇنداي كورىنىستەردى حالىقارالىق جاعدايدا ءجيى بايقاۋعا بولادى. سيريا، ليۆيا، يراك سىندى ەل تۇرعىندارى مەملەكەتتىڭ قولداۋىنسىز، كومەگىنسىز قالىپ باس ساۋعالاپ ءجۇر. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ءبىرقاتارىن پانا ەتكەن ولاردىڭ جاعدايلارى كۇننەن-كۇنگە شيەلەنىسۋدە.
ۋربانيزاسيا تەك قانا قالالاردىڭ دامۋى، ولاردىڭ قوعامداعى رولدەرىنىڭ ارتۋى عانا ەمەس، قالالارداعى ادام سانىنىڭ كوبەيۋى، تابيعاتقا، قورشاعان ورتاعا شەكتەن تىس اسەر ەتۋى. تابيعات رەسۋرستارىنىڭ، جەر، ەنەرگەتيكا، ازىق-تۇلىكتى قولدانۋ ورتالىعى ء-ىرى قالالار بولىپ تابىلادى. اتموسفەرانىڭ لاستانۋىنىڭ 4/5ء-ى قالاداعى وندىرىستەردىڭ ەسەبىنەن.
سونىمەن بىرگە، ءىرى قالالاردا ەنەرگيانىڭ، شيكىزاتتىڭ، اسىرەسە تازا، ساپالى سۋدىڭ تاپشىلىعى قاتتى بىلىنەدى.
ەگەر الەمدەگى بارلىق مەملەكەتتەردى ەكونوميكاسى جاقسى دامىعان جانە ەكونوميكاسى ناشار دامىعان، كەدەي دەپ ءبولىپ قاراستىراتىن بولساق، باي، اۋقاتتى ەلدەردە حالىق سانى كوپ ەمەس، ءتىپتى ازايىپ بارا جاتقانىن بايقايمىز.
عالىمداردىڭ بولجاۋىنشا، 2050 جىلى افريكانىڭ كەدەي مەملەكەتتەرىندەگى حالىق سانى ميللياردقا جەتۋى مۇمكىن. ال جالپى جەر بەتىندەگى ادام سانى 2050 جىلى 11 ميللياردقا جەتەدى. وسى ورايدا لوگيكالىق زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ءبىزدىڭ جەر عالامشارىمىز وسىنداي شەكتەن تىس سالماققا، شەكتەن تىس قىسىمعا دايىن با؟ ال مەملەكەتتەر مەن ميلليارد حالقى بار ەلدەر ءوز تۇرعىندارىن اسىراۋعا، قامتاماسىز ەتۋگە قاۋقارلى ما؟ ارينە، جۇڭگو سەكىلدى الىپ، باي دەرجاۆا حالىنىڭ سانى 2 ميللياردقا جەتىپ جاتسا دا، ونى قامتاماسىز ەتۋگە جاعداي جاسايتىنى انىق. سەبەبى اۋقاتتى ەلدەردىڭ رەسۋرستاردى الۋدىڭ التەرناتيۆتى جولدارىن تابۋعا مۇمكىندىگى بار. ال كەدەي ەلدەردىڭ جاعداي اۋىر بولماق. كەدەي مەملەكەتتەردەگى اۋىر جاعدايدان، اشتىق، جۇقپالى اۋرۋلار تارالۋ مۇمكىن نەمەسە قاراپايىم اۋىز سۋ تاپشىلىعى ادامداردىڭ قىرىلىپ ءتۇرلى اپاتتىق جاعدايلاردىڭ ورىن الۋ مۇمكىن. بۇل پروبلەمانى شەشۋدىڭ باستى جولى-باي مەملەكەتتەر بولاشاقتاعى 10 ميلليارد ادامعا پايدالانىلاتىن جەر رەسۋرستارىن جەتكىزۋ ماسەلەسىن كەزەڭ-كەزەڭ، قادام-قاداممەن ويلاستىرۋ قاجەت.
نازەركە مۇسا
پىكىر قالدىرۋ