جانار ساعات قىزى ۇرىمجىدە تۋىلعان. مەكتەپتى پەكيندە ءتامامداعان. 1987 جىلى پەكين تەاتر ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسكەن ول ءبىر جىلدان كەيىن ماسكەۋدىڭ مەملەكەتتىك كينو ينستيتۋتىنىڭ رەجيسسەر ماماندىعىنا وقۋعا اتتانادى. ماسكەۋدە ينستيتۋت بىتىرەر كەزدە ديسسەرتاسيا ەسەبىندە تۇسىرگەن «اپتانىڭ سەگىزىنشى كۇنى» دەگەن ءفيلمى كينو مەرەكەسىنىڭ ۇزدىك اۆتورلىق سىيلىعىن ەنشىلەيدى. رەسەي مەن يتاليا بىرلەسىپ جاساعان «ايۋدىڭ دوسى – جوناتون» دەگەن فيلمدە قوسالقى رولدە، رەسەيدىڭ «بۇددا ارۋاعىنىڭ ورالۋى» اتتى فيلمىندە باستى ءرول ويناپ ۇزدىك ونەرىمەن كوزگە تۇسەدى. زرەرەكتىگى، بىلىمدىلىگى، جۇڭگو، ورىس تىلدەرىندە ەركىن سويلەيتىن تالانتتىلىعىمەن رەسەيدىڭ «مير» حالىقارالىق تەلەارناسىندا ديكتور بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ماسكەۋدە 9 جىل وقىپ، رەجيسسەرلىك ماماندىقتىڭ قىرى مەن سىرىن ابدەن مەڭگەرگەن قازاق قىزى قىتايعا بارعاندا ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولادى. وستروۆسكييدىڭ «قۇرىش قالاي شىنىقتى» رومانىنىڭ نەگىزىندە جسالعان ءفيلمدى ۋكراينادا 270 كۇن تۇسىرەدى. 20 سەريالدى اتالمىش فيلم قىتايدا كۇشتى ءدۇمپۋ تۋعىزادى. مۇنىمەن قوسا «قىزىل شيە»، «قىزىل عاشىقتار»، «كەشكەن كۇندەر»، «كۇنباعىس تالانى»، «رەسپۋبليكا قارساڭى»، «قالا كەڭىستىگىندە شوشىنعان قۇس»، «اسكەري كىسىنىڭ قۇپياسى»، «الىس كەتكەن ەرتەڭگى كۇن»، «يان چىڭ» قاتارلى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تۇسىرىلگەن فيلمدەردىڭ رەجيسسەرى بولدى.
« جەتىم قىزدىڭ» ءرولىن سومداعان باقىتتى قىز
– «ول دا عايني سياقتى قازاق قىزى. ونىڭ ەسىڭنەن كەتپەيتىن ادەمى اتى بار، ول – جانار. ءبىراق وسى اسەم ەسىمنەن دە ارتىق، كوكەيىڭدە ماڭگى وشپەي قالاتىنى ونىڭ قاپ-قارا قوس جانارى. وسى قارا كوزدى تابۋ ءۇشىن ايگىلى رەجيسسەر گۋاڭ چۋنلان قانشاما تەنتىرەدى دەسەڭىزشى». بۇل جۇڭگو ءتىلشىسى داي جۇڭكايدىڭ ەستەلىگى. قاتەلەسپەسەك، بۇل ەستەلىك قىتايدا تۇسىرىلگەن «جەتىم قىزدىڭ ماحابباتى» دەيتىن كينو تۋرالى بولسا كەرەك...
– بۇل فيلم شىڭجاڭداعى «ءۇش ايماق توڭكەرىسىن» بەينەلەۋدى نەگىز ەتىپ، ۇلتتىق ارميا جاۋىنگەرىنىڭ جەتىم قالعان قىزى عاينيدىڭ ازاپتى تاعدىرىن سۋرەتتەيدى. عاينيدىڭ جانە ونىڭ سۇيگەن جىگىتىنىڭ توڭكەرىس ءۇشىن، ماحاببات ءۇشىن ىزدەنگەن ءومىر جولىن كەستەلەيدى. فيلمدە عاينيدىڭ ءسوزى دە، ارەكەتى دە ونشا كوپ ەمەس. رەجيسسەر جاس قىزدىڭ جان دۇنيەسىندەگى ىشكى سەزىمدەرىن كوزى ارقىلى بەينەلەۋدى ماقسات ەتەدى. وسى فيلمدە باس كەيىپكەر عايني رولىندە مەن ويناپ ەدىم...
– ءسىز پەكيندە تۇرىپ، ۇرىمجىدە تۇسىرىلگەن بۇل كينوعا قالاي تالداندىڭىز؟
– عاينيعا لايىق قارا كوز قىزدى تابۋ ءۇشىن رەجيسسەر گۋاڭ چۋنلان قاناس كولىنەن مۇزتاۋعا دەيىنگى ءبىراز ءوڭىردى شارلاپ قايتسا كەرەك. ۇرىمجىگە كەلگەندە ءبىر تويدا مەنى كورىپتى. كەيىن اكە-شەشەمدى ىزدەپ بارىپ، ارنايى سويلەسكەن ەكەن. مەن ول كەزدە بىرنەشە مىڭ كيلومەتر الىستا جاتقان پەكيندەگى ءوزىم وقىپ جاتقان ورتا مەكتەپكە جەتىپ تە بولعانمىن. بۇل 10 سىنىپتا جۇرگەن كەزىم ەدى. ەمتيحانعا دايىندالىپ وتىرسام، مەكتەپ ديرەكتورى شاقىردى. شىڭجاڭنان كەلگەن تەلەفون دەگەن سوڭ، ترۋبكانى السام، «ءسىز جانارسىز با؟» دەگەن داۋىس شىقتى. كەيىن بىلسەم بۇل سول كينونىڭ رەجيسسەرى گۋاڭ چۋن لان ەكەن. ەرتەسىندە سول شاقىرتۋ بويىنشا ۇرىمجىگە باردىم.
– رەجيسسەر ءسىزدىڭ كوزىڭىز عانا ەمەس، جاقسى وقىعان وزىڭىزگە دە قىزىققان بولار؟
– كىشكەنە كەزىمنەن اكتەرلىككە قىزىعۋشى ەدىم. بالا كەزىمدە پەكيندە وقىپ جۇرگەنىمدە ورتالىق تەلەارنادا بالالارعا ارنالعان ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسى بولدى. سوندا بالالاردىڭ سپەكتاكلىن وينايمىز. ال عايني بولۋ مەن ءۇشىن ويلاماعان ءىس بولدى. بارا سالىپ سۇراعانىم: «نەگە مەنى تالدادىڭىزدار؟ مەن باقىتتى وتباسىندا وسكەن قىزبىن، ەشتەڭەدەن حابارى جوق وقۋشىمىن. جەتىم قىزدىڭ ءرولىن قالاي سومدايمىن؟ ونىڭ ۇستىنە ماحاببات وقيعالارى بار ەكەن» دەدىم. فيلم رەجيسسەرى گۋاڭ چۋنلان «ماعان سەنسەڭ بولدى» دەپ كوڭىلىمە سەنىم ۇيالاتتى. كينو بىتكەننەن كەيىن عانا «ە، مەن دە ءبىر ءرولدى سومداپ شىعىپپىن-عوي» دەءدىم.
«قۇرىش قالاي شىنىقتى؟»
– ءسىز تۇسىرگەن «قۇرىش قالاي شىنىقتى» فيلمىنە نە ءۇشىن «ءتورت تۇڭعىش» دەگەن ايدار قويىلعان؟
– ءفيلمنىڭ بۇل ايداردى يەلەنۋىندەگى سەبەپ: بىرىنشىدەن، شەتەلدىڭ شىعارماسىن جۇڭگو تۇڭعىش رەت ءوزى قايتا جاساعان. ەكىنشىدەن، قىتايدىڭ وزىنەن شىققان رەجيسسەر شەتەلدىڭ ايگىلى شىعارماسىنا تۇڭعىش رەت رەجيسسەرلىك ەتكەن. ۇشىنشىدەن، تەلەفيلمدى تۇڭعىش رەت شەتەلدە كەسكىنگە تۇسىرگەن. تورتىنشىدەن، تەلەفيلمگە تۇڭعىش رەت تۇگەلدەي شەتەل اكتەرلەرى ويناعان.
–جۇڭگو تاريحىنداعى وسىنداي ەلەۋلى فيلمگە قالاي ارالاستىڭىز؟
– مەن ول كەزدە جۇڭگو مەن جاپونيا بىرلەسكەن «كۇنباعىس تالانى» دەگەن كينونىڭ تۇسىرىلۋىنە اتسالىسىپ جۇرگەنمىن. «قۇرىش قالاي شىنىقتى» رومانىنان قىتايلار تەلەفيلم جاسايدى ەكەن دەگەندى ەستىگەنىمدە، «وزگە مەملەكەتكە بارىپ كينو تۇسىرگەندە، وزدەرىنەن اسىپ تۇسە الار ما ەكەن» دەگەن ويمەن ونشا ەلەگەن جوقپىن.
سول ءفيلمنىڭ جوبالاۋشىسى جىڭ كايناننىڭ فرانسۋزدار رەسەيدىڭ «اننا كارەنيناسىن»، يتالياندار قىتايدىڭ «سوڭعى پاتشاسىن» العاندا، قىتايلىقتار «قۇرىش قالاي شىنىقتىنى» نەگە الماسقا دەگەن ءسوزى ماعان وي سالدى. ءسويتىپ «قۇرىش قالاي شىنىقتىنى» تۇسىرۋگە ماقۇل بولدىم.
– ءفيلمدى تۇسىرۋگە ۋكراينانىڭ «دوۆجەنكو» كينوستۋدياسىن تاڭداۋعا نە سەبەپ بولدى؟
– بۇنىڭ ەكى سەبەبى بار ەدى. ءبىرىنشى، 1973 جىلى تۇسىرىلگەن 6 سەريالى «قۇرىش قالاي شىنىقتى؟» تەلەفيلمىنىڭ رەجيسسەرى ماشەنكو وسى «دوۆجەنكو» كينوستۋدياسىنىڭ باستىعى ەكەن. بۇل ءبىزدىڭ تاجىريبە الماسىپ، ءتالىم الۋىمىزعا پايدالى بولدى. ەكىنشىدەن، الدىڭعى ەكى رەتكى «قۇرىش قالاي شىنىقتى؟» ءفيلمى وسى ۋكراينادا جاسالعان. سوندىقتان، وندا بۇرىن ىستەتىلگەن كيىم-كەشەك، قۇرال-سايمان، اسكەري قارۋ-جاراق، اربا، اۆتوموبيل ت.ب. جالپى فيلم تۇسىرۋگە قاجەتتى زاتتار قورى بار ەدى...
– 270 كۇن تۇسىرىلگەن مۇنداي ۇلكەن كينوعا اكتەر تابۋدا وڭايسوقپاعان بولار؟ – باس جوبالاۋشى جاڭ شاۋحۋا ەكەۋمىز فيلم تۇسىرۋدەن كۇن ىلگەرى كييەۆكە بارىپ دايىندىق جۇمىسىن باستاپ كەتتىك. ۋكراينا جاقتىڭ فيلم پروديۋسەرى نيكولايدى ەرتىپ ءۇش ادام تەاتار ينستيتۋتىنىڭ جاتاقحاناسىنا بارىپ، ستۋدەنتتەر اراسىنان اكتەر تاڭدادىق. دابىرا بولىپ كەتپەۋ ءۇشىن، قىتايلىقتاردىڭ فيلمىنە اكتەر تاڭدايىمىز دەدىك تە، «قۇرىش قالاي شىنىقتى» تۋرالى ءتىس جارمادىق. ستۋدەنتتەردىڭ شاعىن بولمەسىندە وتكىزىلگەن بۇل سۇرىپتاۋ وتە قىزىق بولدى. ەمتيحانعا قاتىساتىن ستۋدەنتتەر سانى كوبەيىپ، ءتۇن جارىمىنا دەيىن ىرىكتەۋگە تۋرا كەلدى. كەيىن فيلم جاساعاندا وسى ستۋدەنتتەردىڭ ىشىنەن ءبىرسىپىراسى قاتىستى. كەيبىرەۋى ماڭىزدى رولدەرگە دە شىقتى.
– وسى تاڭداۋدا پاۆەل ءرولىن سومداۋعا لايىق ادام تابىلدى ما؟
– «دوۆجەنكو» كينو ستۋدياسىنىڭ باستىعى ماشەنكو مىرزامەن ديدارلاسقانىمىزدا، ول كىسى «كىمدە-كىم «قۇرىش قالاي شىنىقتىنى» فيلمگە تۇسىرمەكشى بولسا، ءفيلمنىڭ جانى پاۆەل ەكەنىن ءبىلۋى بارىنەن ماڭىزدى!..» دەپ اعالىق اقىلىن ايتتى. ەندەشە، كىم بۇگىنگى پاۆەل بولا الادى؟
ءبىز 20 سەريالدان تۇراتىن وسى تەلەفيلمدە پاۆەلدىڭ 16 جاستان 30
جاسقا دەيىنگى ءومىر ساپارىن بەينەلەۋىمىز كەرەك بولدى. وندا اڭعالدىعى مەن البىرتتىعى باسىلماعان ءجاسوسپىرىم پاۆەل، تاعدىردىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ، ءومىردىڭ بۇرالاڭ جولىنان وتكەن، تولىسىپ، كەمەلىنە كەلگەن بايىپتى دا قايسار ورتا جاستاعى پاۆەل پورترەتى كوز الدىڭىزعا تارتىلۋى كەرەك. پاۆەلدى دە تاپتىق، ايتەۋىر...
ارىق، بويى 1.81 مەتر، قالىڭ قوڭىر شاشتى، 25 جاستاعى اندرەي سامينيندى پاۆەل وبرازىنا لايىق دەپ تابۋدىڭ ءوزى قىزىق. توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىن شارلاپ ىزدەپ جۇرگەن «پاۆەلدىڭ» جانىمىزدان تابىلارىن كىم بىلگەن؟ قاباعىن تۇيسە مۇڭ، قۋانسا جانارىنان جالىن شاشىرايتىن، كەلبەتىنەن بايىپتىلىق پەن قايسارلىق شىعىپ تۇراتىن، اسىرەسە، ىس-ارەكەتىندە ەشقانداي جاساندىلىق بايقالمايتىن اندرەيدى بىزبەن جۇمىس ىستەيتىن يرا ەسىمدى ءارتىس قىزدىڭ فوتوالبومىنان كورىپ تاڭدادىق.
انا تىلىمدە سويلەۋىم انامنىڭ ەڭبەگى
– قىتايعا كينو سارالاۋعا كەلگەن حالىقارالىق كينو فەستيۆالىنىڭ ءتوراعاسى كانادالىق مونرەال مىرزا سىزگە «ءبىر بولەگىندە ورىس ءتىلى قويماسى، ءبىر بولەگىندە اعىلشىن ءتىلى قويماسى، ءبىر بولەگىندە جۇڭگو ءتىلى قويماسى، تاعى ءبىر بولەگىندە انا ءتىلىڭنىڭ قويماسى بار مىنا كىشكەنتاي باسىڭ كەرەمەت-اق ەكەن» دەپ تاڭداي قاققان ەكەن. مەكتەپتى قازاقي ورتاسى جوق پەكيندە، ينستيتۋتتى ماسكەۋدە وقىپ، اعىلشىن ءتىلىن وزدىگىنەن ۇيرەنگەن جانار انا ءتىلىن قالاي «امان» الىپ قالدى ەكەن؟
– بالانىڭ دۇرىس ءوسۋى اكە-شەشەنىڭ تاربيەسىنە تىكەلەي بايلانىستى. سول كىسىلەردىڭ ءىزىن باسىپ كەلە جاتقاندىقتان دا وسى جەتىستىكتەرگە جەتىپ وتىرمىن دەپ ويلايمىن. اتا-انامنىڭ مەنىڭ ءومىر جولىمدى دۇرىس تۇسىنگەنىنە ءدان ريزامىن. ول كىسىلەر ەڭ الدىمەن وزدەرى ماعان ۇلگى بولدى. تىرشىلىك، قوعامدىق بايلانىس جالپى بارلىق جاعىنان جان جاقتىلى بولىپ بويجەتۋىمە بار كۇشتەرىن سالدى.
مەن شىڭجاڭنان وتە كىشكەنە كەزىمدە كەتكەن بولسام دا، ءار رەت قايتىپ بارعان سايىن سونشالىق تابيعي، سونشالىق تانىس، سونشالىق ىستىق سەزىلەدى. قاتپارى قالىڭ، قويناۋى كەڭ ۇلان-بايتاق قازاق ساحاراسى كوڭىلگە مەدەت، بويعا قۋات سىيلايدى. انا ءتىلىمدى ساقتۋعا دالانىڭ دارا قاسيەتىنەن باسقا ەڭ ماڭىزدىسى مەنىڭ شەشەمنىڭ مەنى وتباسىندا قازاقشا سويلەتىپ وسىرگەندىگىندە. جۇڭگو بالاباقشاسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە دە ۇيگە كەلگەندە حالىق ماقالدارىن ۇيرەتىپ، اباي ولەڭدەرىن جاتتاتاتىن. شەشەمنىڭ ۇيرەتكەن «جاقسىنى جاقسى دەسە ساقتانادى، جاماندى جاقسى دەسە ماقتانادى» دەيتىن ماقالى دا ءالى كۇنگە مەنىڭ سوزدىك قورىمنان تۇسكەن ەمەس...
– كينو ءتۇسىرۋ بارىسىندا باسىڭىزدان وتكەن ءبىر قىزىق جايتتى ايتىپ بەرسەڭىز؟
– «قۇرىش قالاي شىنىقتى» ءفيلمىن ءتۇسىرىپ جۇرگەن قاقاعان قىستىڭ ءبىر تۇنىندە فيلم الۋ جۇمىستارى ساعات تۇنگى ەكىگە دەيىن جالعاسىپ قاتتى جاۋراپ كەتتىك. قولىم قالت ەتىپ بوساعان ءبىر ءساتتى پايدالانىپ، جىلىنا قويايىن دەپ وتتىڭ جانىنا باردىم. تەز جىلىنايىن دەپ تىم جاقىنداپ كەتكەن سياقتىمىن. كيىمنىڭ كۇيگەن ءيسى شىققان سوڭ ەڭكەيىپ قاراسام، ەكى بالاعىمدى وت شالىپ، تىزەمنەن تومەنگى جاعى بىرىسىپ قالىپتى. ابىروي بولعاندا دەر كەزىندە بايقاپ قالىپپىن. ويتپەگەندە «ۇلكەن پالەگە» ۇشىرار ەدىم. ول مامىق تولتىرىلىپ، حيميالىق تالشىقتان تىگىلگەن كيىم بولاتىن. كۇيگەن جەرى قاتىپ، مورتتانعاندىقتان، قول ءتيىپ كەتسە جىرتىلىپ، ىشىندەگى مامىق بۇرقىراپ شىعا بەردى. مەن ءابىرجىپ قالدىم. كيىمىمدەگى مامىق تۇگەل شىعىپ تاۋسىلسا، سۋىققا قالاي شىداماقپىن؟ سونىمەن جارىق تۇسىرۋشىگە بارىپ، سكوچ سۇراپ الدىم دا، جىرتىقتاردى ايقىش-ۇيقىش جاپسىرىپ تاستادىم. مەنىڭ سولەكەت قىلىعىما قاراپ وتىرعاندار دۋ كۇلدى. ەستەلىك ءۇشىن ساقتاپ قويعان وسى شالباردى كورگەن سايىن سول تۇنگى سۋىق ەسىمە ورالادى.
– قازاقستاننىڭ كينو سالاسىنىڭ دامۋىنا قانداي باعا بەرەسىز؟
–قازاقستاننىڭ كينو وندىرىسىنە پىكىر ايتۋعا قۇقىعىم جوق ءارى ونى تولىق زەرتتەپ جۇرمەگەندىكتەن قازىرشە بىردەڭە دەي المايمىن...
– جاناردىڭ تۇسىرگەن قازاق كينوسىن كورەمىز دەگەن ەل جۇرتتىڭ ارمان تىلەگى قاشان ورىندالار ەكەن؟
– قازاق كينوسىن ءتۇسىرۋ تالايدان بەرى ويىمدا ءجۇر. بۇل ارينە وڭاي جۇمىس ەمەس. وعان ەڭ الدىمەن جاقسى سەناري بولۋى كەرك، ۇلت مۇددەسىنە كۇيىنەتىن، تاربيە كورگەن، شىڭدالعان ءارتىس بولۋى ءتيىس. مۇنان قالا بەرسە قىرۋار قارجى قاجەت. بۇل شارتتار تولىق ازىرلەنبەسە ءبارى بوس ءسوز بولادى. ۇلتتىق كينو ءتۇسىرۋ حالىق قالاۋلىلارىنىڭ، ۇلت زيالىلارىنىڭ، ەلدىك ساناسى جوعارى ازاماتتاردىڭ اتسالىسۋىمەن ورىندالاتىن شارۋا...
اڭگىمەلەسكەن حازىرەت ءابدىلدا
پىكىر قالدىرۋ