مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ احۋالى جونىندە از ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جۇرگەن جوق. سوعان قاراماستان، ءتىلىمىزدىڭ ءالى دە قوعامدىق ءومىرىمىزدىڭ ءار سالاسىنداعى قىزمەتى تۇراقتى  نورماعا ساي قولدانىس قۇرالى بولا الماي وتىرعاندىعى جاسىرىن ەمەس. بۇل جونىنەن ۇلت جاندى ازامات، ۇلتتىق رۋحتى بيىك ۇستانعان، ساناسى سەرگەك تۇلعامىزدىڭ ءبىرى، تالاي جىلدار شىعىس قازاقستان وڭىرىندە سوت قىزمەتى سالاسىندا ءتوراعالىق قىزمەتتە قاجىرلى ەڭبەك اتقارعان، تارباعاتاي اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، تارباعاتاي اۋدانى، شاعان وبا اۋىلى تۋماسى، ءقازىر قۇرمەتتى زەينەتكەرلىك دەمالىستاعى قۇرمەتتى سوت ارداگەرى، استانا قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى جىبەكجولى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى تالعات ءابىلماش ۇلى ومار اعامىز سۇقپات بەرگەن ەدى. تالعات اعامىز قوعامداعى جايتتاردى ەلەۋسىز قالدىرماي وزىندىك وي-پىكىرىن بىلدىرە بىلگەن بويىنداعى ۇلتجاندى، ادامگەرشىلىك قاسيەتىمەن ەرەكشەلەنگەن جاننىڭ ءبىرى دەسەم ارتىق ايتپاعانىم. سونىمەن قاتار قازاقتىڭ قازاناتى دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويعان ۇلتتىق سانا-سەزىمى، رۋحاني بولمىسى دا تۇتاس ءبىر ايىرىلماس بولىگىنە اينالىپ كەتكەن. جارىنان كەيىنگى جاقسى كورەتىن جان سەرىگى، قاسيەتى قانىنا سىڭگەن – جىلقىنى ءپىر تۇتاتىندىعىنا دا كوز جەتكىزدىك. ءبىر سوزبەن پايىمداعاندا تالعات اعامىز  جىلقى تۇلىگىن تورەسىندەي كورەتىنى، سونداي ءبىزدىڭ تۇيگەندىگىمىز اعامىزدىڭ  جىلقى مىنەزدى، ءوزىنىڭ مىنەز-قۇلىق، ءبىتىم-بولمىس، جان دۇنيەسىنىڭ ايقىنداۋشىسىنا اينالدىرعان قاسيەتى دە ەرەكشە.

ولاي بولسا، ەڭ الدىمەن تالعات ءابىلماش ۇلى اعامىزدىڭ قىسقاشا ءومىربايانىنا توقتالىپ وتسەك. تالعات اعامىز 1952 جىلى 15 قازاندا تارباعاتاي اۋدانى، شىلىكتى اۋىلى ماڭىندا شىلىكتى دالاسىنىڭ شىعىس شەگىندە ورنالاسقان قازىرگى شاعان وبا قورىمى اتالىپ كەتكەن جەردە قىتايمەن شەكارالاس ساۋىر تاۋىنىڭ بوكتەرىندەگى بۇرىڭعى شاعانوبا دەگەن كىشىگىرىم اۋىلدا دۇنيەگە كەلگەن. 1966 جىلدان باستاپ قابانباي اۋىلىندا تۇردى. 1970 جىلى ورتا مەكتەپتى اياقتاعاننان كەيىن سوۆحوزدا مال دارىگەرى بولىپ قىزمەت اتقارعان. اكەسىنىڭ قاسىندا كىشى مال دارىگەرى بولىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، وسى جىلدىڭ كۇزىندە اسكەر قاتارىنا الىنادى. ەڭبەك كىتاپشاسىنداعى ماماندىعى «فەلدشەر» دەپ كورسەتىلگەن جازبا بويىنشا ماسكەۋ قالاسىنداعى №7576 اسكەري بولىمگە ادام دارىگەرى رەتىندە تۇسەدى. وسى بولىمگە ۋكراينا ەلىنەن الدىرتىلعان ەكى ازامات تا مال دارىگەرى بولىپ، ادام دارىگەرىن سۇراتقان مەديكتەردىڭ باستارى قاتادى. قورعانىس مينيسترلىگىنەن ءبىر ادامعا رۇقسات الىپ، ارنايى دارىگەرلىك وقۋ ورنىنا جىبەرۋ ءۇشىن ۇشەۋىن سىناقتان وتكەرگەندە تالعات اعامىز عانا ءوتىپ، لاتۆيا رەسپۋبليكاسىنداعى اسكەري وقۋ ورنىنا جىبەرىلىپ، 8 ايلىق اسكەري سوعىس ۋاقىتىنا بەيىمدەلگەن وقۋدى ۇزدىك اياقتاپ، سەرجانت اتاعىن الدى. ماسكەۋ قالاسىنداعى №7576 اسكەري بولىمگە فەلدشەر بولىپ ورالىپ، قىزمەت اتقارعان ەكەن.

1972 جىلى اسكەردەن ورالىپ، اۋىلعا كەلىپ وقۋ باستالعانشا فەرماعا ەسەپشى بولىپ جۇمىس اتقارعان. 1973 جىلدىڭ كۇزىندە كومسومولدىق جولدامامەن الماتى قالاسىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن سالاتىن قۇرىلىس مەكەمەسىنە كەلىپ جۇمىس اتقارىپ، 1974 جىلى س.م.كيروۆ اتىنداعى كازمۋ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ كەشكى بولىمىنە ستۋدەنت بولىپ قابىلدانادى. كۇندىز الماتى قالاسىنداعى جاڭادان قۇرىلعان جاساندى بۇيرەك بولىمشەسىندە نەگىزگى ماماندىعى بويىنشا رادياكتيۆتىك حيميالىق ۋلانۋدان تازارتۋ نەگىزىندە «№ 1 جەدەل جاردەم كلينيكالىق اۋرۋحاناسىندا» دارىگەرلىك ماماندىعى بويىنشا قىزمەت اتقارعان.

وقۋ بىتىرگەن سوڭ 1980-1982 جىلدارى شقو، كاتونقاراعاي اۋدانى پروكۋرورىنىڭ كومەكشىسى، ودان اۋداندىق پروكۋراتۋرانىڭ تەرگەۋشىسى بولىپ قىزمەت ەتىپ، ءسسسر-دىڭ باس پروكۋراتۋراسىنىڭ (گديليان مەن يۆانوۆتىڭ تەرگەۋ توبى) جۇرگىزگەن اتاقتى «وزبەك ءىسى» بويىنشا قىلمىستارعا بايلانىستى 1984 جىلى تەرگەۋشى (ساروكونىڭ توبىندا) بولىپ، سامارقاند وبلىسىن تەكسەرۋگە قاتىسقان. 1982-1987 جىلدارى زايسان اۋدانىنىڭ حالىق سوتىنا سايلاۋ ارقىلى سوتتىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقاردى. 12 جىلعا وسى اۋداندا ابىرويلى قىزمەت اتقارىپ، 1998 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنان باستاپ جىلدان 2002 جىلعا دەيىن ۇلان اۋدانىندا سوت ءتوراعاسىندا قىزمەت اتقارعان. 2002 جىلى قازان ايىندا شىعىس قازاقستان وبلىستىق سوتتىڭ سۋدياسى بولىپ تاعايىندالعان. 2006 جىلدان باستاپ بۇرىڭعى تاۆريا اۋدانىندا 2010 جىلدىڭ تامىز ايىنا دەيىن سوت ءتوراعاسى قىزمەتتە بولدى. 2010 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ 2015 جىلى زەينەتكەرلىككە شىققانعا دەيىن  جىلدارى  تارباعاتاي اۋدانىندا قىزمەتىن ءمىنسىز اتقاردى. ابىرويلى اتقارعان  قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا تالاي ماراپاتتاۋلارمەن ەل العىسىنا بولەنە ءبىلدى.

2010 جىلى شقو بويىنشا سوت ءتوراعالارىنىڭ اراسىندا جاسىرىن داۋىس ارقىلى وتكەن جىل بايقاۋىندا «ەڭ ۇزدىك ءتوراعا» نويمناسياسىن يەلەندى. ق ر سۋديالار وداعىنىڭ «ءۇش بي» توسبەلگىسىنە يە بولعان، «ق ر كونستيتۋسياسىنا-10، 20 جىل» مەرەكەلىك مەدالدارىمەن، تارباعاتاي اۋدانىنىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى» اتاقتارىمەن ماراپاتتالعان. ۇلان اۋدانىندا سوت ءتوراعالىق قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن ۋاقىتىندا 3 جىل شىعىس قازاقستان وبلىستىق سوتىنىڭ سۋديالار وداعىنىڭ فيليالىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىندە قوسا اتقارعان. قۇداي قوسقان قوساعى باقىت ادەن قىزى ەكەۋى-بىر ۇل، ءۇش قىز تاربيلەپ وسىرگەن ۇلاعاتتى اتا-انا. باقىت ادەن قىزى تالاي جىل ەسەپشى قىزمەت اتقارعان. بالالارى ءار سالادا قىزمەت ىستەيدى، 13 جاستاعى نەمەرەسى نۇرتورە دۋبايدا وتكەن «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا» ارنالعان مەرەكەلىك كونسەرتتە قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق اسپاپتار وركەستىرىمەن بىرگە «سارىارقا» كۇيىن ورىنداعان.

تالعات ءابىلماش ۇلى، ءسىزدى تولعاندىرىپ جۇرگەن مەمەلەكەتتىك ءتىلدىڭ ماسەلەسى جونىندە وي-پىكىرىڭىزدى بىلسەك دەگەنىم؟

تالعات ءابىلماش ۇلى: ءتىل قاي ەلدە بولسا دا قاستەرلى، قۇدىرەتتى. ءتىل بايلىعى – ءاربىر ەلدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى. ول اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالىپ وتىراتىن باعا جەتپەس مۇرا. دەمەك، ءار ادام انا ءتىلىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋعا، ونىڭ ورىنسىز شۇبارلانۋىنىڭ قاندايىنا بولسا، دا قارسى تۇرۋى ءتيىس. مەنى تولعاندىراتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى ءوز انا ءتىلىمىزدىڭ قولدانىستاعى قىزمەتى. سولاي بولا تۇرسا دا، ۇزاق جىلدار بويى تەپەرىش كورىپ كەلگەن انا ءتىلىمىز قوعامدىق ومىردە قولدانىسقا ەنگەنىمەن، ءبىراق، بۇگىنگى كۇن ولشەمىمەن العاندا قوعامنىڭ كوپتەگەن سالالارىندا  اقساپ  تۇر. ءتىلدىڭ امبەباپتىعىنا توقتالساق، مەملەكەتتىك ءتىل ورىس ءتىلىنىڭ اۋدارما نۇسقاسى تۇرىندە قالىپتاسۋ ۇدەرىسىندە. نە ءار جەردىڭ ديالەكتىلىك تەرميندەرمەن دە قولدانىستا. ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك ءتىل اقپارات ءوندىرۋدىڭ تىلىنە اينالا الماۋدا، ونىڭ ۇستىنە تولىققاندى تۇتىنۋ ءتىلى بولا الماۋدا.

ءبىزدى ويلانىدىرىپ جۇرگەن نارسە بۇل ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانان بەرگى جاسالىپ جاتقان دۇنيە. ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇعىم ەڭ ءبىرىنشى ونىڭ شەكاراسى ودان كەيىن ونىڭ ازاماتتىعى، ودان كەيىن مەملەكەتتىك ءتىلى.

ءتىل جونىندە كەلەتىن بولساق، 30 جىلداي ۋاقىت بولسادا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ العا باسقان عۇمىرى جاقسى بولماي تۇر. ويتكەنى مىنا ءتىلدى ەڭ ءبىرىنشى قازاقتىڭ گرامماتيكاسىن جاساعان احمەت بايتۇرسىنوۆ بولسا، ودان كەيىن كەڭەس وداعىندا جانە وسى ۋاقىتتا قولدانىپ جۇرگەن گراماتيكا  سارسەن امانجولوۆتىڭ ەڭبەگى. وسى ەڭبەكتى ەشكىم وزگەرتۋگە قۇقىعى جوق. ويتكەنى، مەملەكەتىك زاڭنىڭ كونستيتۋسيا اتا زاڭ دەپ اتالاتىن بولسا، سارسەن امانجولوۆتىڭ جاساعان گرامماتيكاسىن سول كونستيتۋسيا دەپ قابىلداۋ كەرەك. ونى بۇزعان ادام ول قىلمىسكەر. تىلگە قارسى قىلمىسكەر، بۇل مەملەكەتتىك ءتىل سوندىقتان مەملەكەتكە قارسى جاسالعان قاستاندىق دەپ ويلاۋ كەرەك. قازاق تىلىندە شىعاتىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ دا سانى ارتتى. وكىنىشكە وراي ءبىزدىڭ قازاق ازاماتتارىنىڭ ءوزى گراماتيكالىق ءتىلدى تەك قانا كوشەدەگى ەمەس رەسمي تەلەارنالارداعى كەيبىر بۇقارالىق اقپاراتتىق قۇرالداردا بۇزۋشىلىق كوپ. مەن ءوزىڭ تاڭ قالام ولار ورتا مەكتەپتە قازاق ءتىلىن وقىماعان با دەپ. مىسالى ءۇشىن ءبىر-اق ماسەلە وسى كۇندە تەلەارنادا ايتىلاتىن «بۇگىنگى تاڭدا»دەگەن ءسوز «تاڭ» دەگەن ول ءالى كۇن شىقپاي اتىپ كەلە جاتقان الاۋ ال ولار بۇگىنگى تاڭدا دەپ كەشكە جاقىن تۇسكى ۋاقىتتا ايتادى ياعني «بۇگىنگى ۋاقىتتا»، «بۇگىنگى كۇنى» قازىرگى ۋاقىتتا دەگەن نارسەلەر بار عوي كەشكى ۋاقىتتا. مىسالى قىزىلوردا جاقتا تاڭعى ۋاقىتتى «ازاندا» دەپ ايتادى ول ازاندا دەگەن مولدانىڭ ازان شاقىراتىن ۋاقىتى. ول ەشقانداي كۇننىڭ ۋاقىتىن بىلدىرمەيدى. ازانشىنىڭ ازان شاقىراتىن ۋاقىتىن ايتادى. ەندى وسىنى قولدانۋعا بولا ما «تاڭعى» دەپ.  ازانمەن قازاقتىڭ تۇسىنىك ۇعىمىن بۇزامىز. اسىرەسە قازاقتىڭ ءتىلىن جانە ۇيرەنىپ جۇرگەن ادامداردى شاتاستىرامىز. ول وتە ءقاۋىپتى دۇنيە.

ەكىنشىدەن باسپا قۇرالدارىندا «ەرەكشە» دەگەن ۇعىم بار. ەرەكشە ادام، ەرەكشە كورىنىس دەگەن ەرەكشە ۋاقىت دەگەن تۇسىنىكتەر بار. ەرەكشە دەگەندەگى «شە» دەگەن قوسىمشانى الىپ تاستايدى دا «ەرەك» دەپ ءجۇر. «ەرەك بالا»، «ەرەك ايەل»  بۇل تۇسىنىكسىز نارسە عوي ەرەك ەمەس ەرىك بولسا جارايدى.

«ەركەك – ءۇيدىڭ ەگەسى، ايەل – ءۇيدىڭ شەگەسى» دەپ ءجۇر. «ەگەسى»دەپ، وڭتۇستىك جاقتاردا تۇرمىستىق جاعدايدا قولدانا بەرەتىن بولۋ كەرەك. «يەسى» عوي «ەگەسى» ەمەس. ەگەس دەگەن «توبەلەس» دەگەندى بىلدىرەدى. قازاقتىڭ سالتى بويىنشا (زاڭى دەسەك تە بولادى) ەر ادام ءۇي ءىشىنىڭ اسىراپ باعۋشىسى، قامقورشىسى، يەسى دەپ ەسەپتەلەدى. ءتىپتى شاعىن مەملەكەتتىڭ بيلەۋشىسى دەسەك تە بولادى. دەمەك، «ەركەك – ءۇيدىڭ ەگەسى، ايەل – ءۇيدىڭ شەگەسى» دەگەننەن گورى مەن «ەركەك ءۇيدىڭ يەسى» دەگەن دۇرىس بولار دەپ تۇيىندەيمىن.

ودان كەيىن مىنا تەلەارنالاردا كوپ قولداناتىن مەملەكەتتىك باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋىندە پىكىر الماسۋ «پىكىرلەسۋ» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا «پىكىر تالاس» بولدى دەيدى. تالاس دەگەن ۇعىم ول ءبۇتىن دۇنيەنى تالاپ الۋ. تالاستىڭ وزىندە تالاۋ دەگەن ءسوز تۇر. ياعني، بۇل تالاۋ عوي ءبىر بۇكىل دۇنيەنى بۇزىپ الۋ. ەكى ەلدىڭ باسشىلارى كەزدەسىپ جاتاتىن بولسا، ونى پىكىرتالاستى دەيدى. ول جەردە ەكەۋى توبەلەسكەن جوق، پىكىر الماستى نەمەسە پىكىرلەستى، مىسالى ورتاق ءبىر ماملەگە كەلدى دەپ قولدانۋى ءتيىس.

ياعني، بۇل كىسىلەردىڭ ءسوز قورىندا مىنا قازاقتىڭ باي ءتىلىن قايشىلىققا الىپ بارادى. نەگىزگى ايتاتىن نارسە بۇل ۇلتتىڭ ءتىلى كىم كورىنگەننىڭ ەرمەك ويىنى ەمەس، بۇل دۇرىس قولداناتىن تارتىپپەن قولداناتىن بولۋى ءتيىس. مىسالى فرانسيادا مەمەلەكەتتىك ءتىلى فرانۋز ءتىلىن قاداعالايتىن ءتىل پوليسياسى بار. ەگەردە ءبىر فرانسۋز ءتىلىن وزگەرتىپ قولداناتىن بولسا، اۋىزەكى سويلەۋدە دە بۇزاتىن بولسا، رەسمي جەرلەردە جاريالايتىن بولسا سول ادامدى اكىمشىلىك جاۋاپقا تارتادى ەكەن. بىزدە بۇل ءتىلدى بۇرمالاۋلار ورىن الىپ جاتادى.

كەي جەرلەردە ديالەكتىلىك ءتىل قولدانىسقا كىرىپ كەتكەن الىپ تاستاۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەن قاتە پىكىرلەردە بارشىلىق. ديالەكت دەگەن تەرمين تىلدە جالپىحالىقتىق سيپات الماعان بەلگىلى ءبىر جەردە عانا قولدانىلاتىن ەرەكشەلىكتەردىڭ جيىنتىعى. ديالەكتىلىك تۇسىنىكتەردى كىرگىزە بەرسەك نە اۋقىمىن كەڭەيتە بەرىپ قولدانىستا ايتا بەرسەك اداسامىز. ءار ءوڭىردىڭ ءوزىنىڭ ءسوز قولدانىسى ديالەكتىلىك ەرەكشەلىكتەرى بولادى. باتىستىڭ، شىعىستىڭ، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتىڭ، قانداستارىمىزدىڭ ايتا بەرسەك ءار ءوڭىر، مەكەن، اۋىلدىڭ ديالەكتىلىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ادەبي ءتىل مەن ديالەكتىلەردىڭ قارىم – قاتىناسى جايىندا ءسوز بولعاندا، نەگىزىنەن، ەكى ماسەلە ەسكەرىلەدى. ءبىرىنشى، ادەبي ءتىل مەن ديالەكتىلەردىڭ بىر-بىرىنە تيگىزەتىن اسەرى، ادەبي ءتىل دە ديالەكتيزمدەردى پايدالانۋ جايى؛ بۇل ماسەلەلەرگە توقتاماس بۇرىن الدىن الا ءبىر ەسكەرىلەتىن نارسە – وسىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا قازاق ءتىل ءبىلىم ىندە تولىق ءبىرىڭعاي پىكىرگە كەلىپ، عىلىمي نەگىزدە تۇبەگەيلى شەشىلگەن ماسەلەلەر ەمەس. ءبىرسىپىرا ۋاقىتتان بەرى ايتىلىپ، ءالى دە پىكىۆ تالاسى اياسىنان اسا الماي ءجۇر. جەرگىلىكتى حالىق ءتىلىنىڭ بايلىعىن پايدالانۋدا بىزدە وسى كۇنگە دەيىن ءار ءتۇرلى پىكىردە جۇرگەن جايلار جوق ەمەس. كەيبىر سالادا ءبىر ءسوزدىڭ ايتىلۋىن ءبىر جاقتى ءتۇسىنىپ، كەيدە جالپى حالىقتىق بالامالارى بولا تۇرسا دا، جەرگىلىكتى سوزدەر مەن گرامماتيكالىق تۇلعالاردى ءجيى قولدانادى.

ماسەلەن، بۇكىل حالىق قولدانىپ، ادەبي تىلدە ابدەن قالىپتاسىپ كەتكەن جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي بۇگىنگى كۇن، قازىرگى ۋاقىتتا  ت.ب. سوزدەردىڭ ورنىنا بۇل تاڭ دەگەن سوزدەردى قولدانۋدىڭ قاجەتى جوق. ادەبي ءتىل قالىپتاسقان تىلدىك نورمالاردىڭ تۇراقتانۋ، سويلەۋ، جازۋ ۇستىندە ولاردىڭ قاتاڭ ساقتالۋىن تالاپ ەتەتىن ەسكەرسەك، ءسوز قولدانۋداعى مۇناي تۇراقسىزدىققا جول بەرۋگە بولمايدى. قازاق ءتىلى گوۆورلارىندا ادەبي ءتىلدىڭ كادەسىنە جارايتىنى دا جارامايتىنى دا بار. گوۆور دەگەننىڭ ءوزى جەرگىلىكتى ديالەكتىلەرىنىڭ شاعىن ايماقتى عانا قامتيتىن ءبىر بولىگى عانا. ياعني بىر-ەكى اۋدان عانا كولەمىندە جەردى قامتيتىن سوزدەر. كەرىسىنشە، ادەبي ءتىلدى شۇبارلايتىن، ونىڭ دامۋىنا، نورمالانۋىنا،  ءبىر قالىپقا تۇسۋىنە،  كەدەرگى كەلتىرەتىن ەلەمەنتتەر دە بار. بۇل دەگەنىڭىز گوۆور بەلگىلى ءبىر ايماق شەڭبەرىندە عانا قولدانىلىپ، كەيىن حالىقتىڭ ءجيى-جيى قولدانۋى ناتيجەسىندە ديالەكتىلىك لەكسيكا تار شەڭبەردەن شىعىپ، ءتىلدىڭ ادەبي دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلگەن. جالپىحالىقتىق قولدانىس دارەجەسىنە جەتكەن سياقتى سوزدەرىمىز از ەمەس.سونىمەن قاتار پارازيت سوزدەر. پارازيت نە جارگون سوزدەر دەگەن ەشقانداي مازمۇنى جوق. ادامنىڭ ءوزى ادەتكە اينالدىرىپ قوسا بەرەتىن سوزدەر. مىسالى وعان بۇگىنگى كۇنى اۋەس اسىرەسە جاستار «اعاشكا»، «اپاشكا». ەندى وسىنداي ديالەكت، گوۆور، پارازيت سوزدەردى قولدانىپ تۇرعان ادامىڭىز ءسىز جاقتىڭ وكىلى بولسا، ول تۇسىنەدى، ءسىزدىڭ نە ايتىپ تۇرعانىڭىزدى. ەندى ول باسقا جاقتىڭ وكىلى بولسا، بۇنداي ديالەكتىلىك قولدانىستى ەستىمەگەن ادام ادام بولسا، ويىڭىزدى تۇسىنبەي قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان وسى جاعىنا دا ساق بولۋ كەرەك. اسىرەسە سودان كەيىن مىناۋ جاستاردىڭ سويلەسۋ ادەبىندە سوزدەردىڭ اياعىن جۇتىپ قويۋ كوبەيىپ بارا جاتىر. يۋرتا قويدىق، قازاقى ءۇي قويدىق دەپ جاتادى بۇل دا دۇرىس ەمەس. كيگىز ءۇي تىكتىك دەسە دۇرىس بولار.

ال تەلەارنالاردىڭ ءتىلى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. قازىرگى كەزدە ءوز انا  تىلىمىزدە ساۋاتتى سويلەۋدە، ءسوزدى قادىرلەۋدە بىردەن-بىر جوعارعى ورىن الاتىن ەڭ الدىمەن اقپارات تاراتاتىن تەلەديدار، راديو، مادەني ورىندار تەاتر، بالاباقشا، مەكتەپ ەكەنى ءمالىم. مەكتەپتە وقىتقانداي قازاق ءتىلى ەرەجەلەرى بويىنشا، سينگارمونيزم زاڭى بار. ىلگەرىندى ىقپال، كەيىندى ىقپال ارقىلى الدىڭعى، سوڭعى ارىپتەرگە بايلانىستى بۋىننىڭ وقىلۋى جۇمسارادى. وكىنىشكە قاراي، قازاق ءتىلىنىڭ اۋەزدىلىگىن بەرەتىن ۇندەستىك زاڭى بۇگىنگى كۇنى كەيبىر راديو مەن تەلەارنا تىلشىلەرىنە قاتىسى جوق سياقتى. تىكەلەي ەفيردە حالىقپەن باعدارلاما نە قۇتتىقتاۋلار بولماسىن جۇرگىزىپ جاتقان راديونىڭ جاس قىزمەتكەرلەرى سويلەۋ مادەنيەتىن ورەسكەل بۇزىپ جاتادى. بوس سوزبەن قالجىڭداپ بوس ۋاقىت وتكىزەتىن ءسوز ساپتاۋلارىندا ەستىپ ءجۇرمىز. ەرسى ەستىلەتىن سوزدەرمەن ارالاستىرىپ، انا ءتىلىمىزدىڭ قانشاما ءسوز قورى بارىن ەسكەرە وتىرىپ، قاراپايىم مادەنيەتتى سويلەۋدە  دەڭگەيلەرىن ءتۇسىرىپ جاتقاندىعىن بايقامايتىن دا شىعار بالكىم. بۇل ونىڭ تاربيەسىزدىگىندە نە بۇگىنگى زامان اعىمىنا ەلىكتەۋ، دارالانۋ، جۇلدىز بولۋعا سايىپ تۇرعانداي. تىكەلەي ەفيردەن ايتىلعان ءسوز ۇلكەن اۋديتورياعا ارنالعان. راديو ءتىلى نەگىزى ناعىز اۋىزەكى ءتىل. ول بارىنشا قاراپايىم جانە قىسقا ءارى تۇسىنىكتى بولۋى ءتيىس. قيىنداتىپ، اقىلگويسىپ، ورىسشا نە بۇگىنگى جارگون سوزدەردى سويلەيتىن جۇرگىزۋشى ەشكىمدى دە قىزىقتىرمايدى. ول سول تەلەارنانىڭ قىزمەتشى ەكەنىن ۇمىتىپ تا كەتەدى.

سوزدەردىڭ جازىلۋى مەن ايتىلۋى بىردەي بولا بەرمەيدى. سويلەۋ كەزىندە نەمەسە داۋىستاپ وقۋ كەزىندە سوزدەر بىر-بىرىمەن ۇندەسىپ، ۇيلەسىپ جاتادى. ءبىزدىڭ ونەر ادامدارى دا ءتىلدى قولدانۋدا اقساپ قالاتىن ساتتەرى دە بولادى. سۇلۋ ءسوز، اكتەردىڭ ءسانى، ىشكى جان دۇنيەسى، ءسوزدى ءسىڭىرىپ، ىشكى سەزىمنىڭ ءۇنى ەتىپ ايتا ءبىلۋى دە  اركىمگە بەرىلمەگەن قاسيەت. ياعني بۇل ساحنا ءتىلى دەسەم دە بولادى. حالىق دەگەن كورەرمەن ءبارىن بايقاپ وتىرادى. تۇرسىنبەك قاباتوۆ ساحنادا ورىستىڭ  «مالادەس» دەگەن ءسوزىن كوپ قولدانادى. كۇلدىرەمىن دەپ ءتىلدى ءبۇلدىرىپ جاتقانى عوي. ورنىنا «جارايسىڭ»، «جاقسى ازامات» دەسە دە بولادى. ساحنادا مۇنداي ۇساق جايتتار دەپ قاراماي ەسكەرۋ كەرەك. سونىمەن قاتار تەلەارنالارداعى جۇرگىزۋشىلەردىڭ ءوزى انا تىلىندە سويلەپ جاتقانىمەن ديالەكتىلىك سوزدەردى قولدانادى.  تەلەارنا باعدارلامالاردىڭ  كەيبىر جۇرگىزۋشىلەردىڭ ءسوز ساپتاۋىنان وسىنداي جايتتاردى ەستىپ قالدىم. بۇگىنگى كۇنى ءبارى بولماسا دا ءبىرى ونەر سالاسىندا نە ءانشى، جۇلدىزداردىڭ جۇرگىزۋشى بولىپ جاتقانىنا كۋا بولىپ ءجۇرمىز. ال ولاردىڭ كاسىبي مامان جۇرگىزۋشى قىزمەتى ورنىندا باعدارلامالاردى جۇرگىزگەندە كورەرمەن رەتىندە كوپ كوڭىلىم تولمايدى. ويتكەنى قاراپايىم انا تىلىندە قالىپتى نورمادا ايتىلاتىن سوزدەرگە بۇرمالاۋشىلىق نە سول ءوز قولدانىسىنداعى سوزدەردى ءجيى قولدانۋى. بارلىعىنا توپىراق شاشپايمىز، الايدا ورىن الىپ جاتقانى بارشىلىق. سونداي-اق باسقا تىلدەن ەنگەن سوزدەر، اۋدارما ءتىلىنىڭ ماعىناسى دا ماسەلە. مىسالى ورىستىڭ «لەگكيي» ءسوزى اۋدارمادا «جەڭىل» دەسەك تە ادامنىڭ اعزاسى «وكپە» دەگەن تۇسىنىكتە قولدانادى. ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ جۇرگەن ادام ءۇشىن تۇسىنىكسىز بولادى. تولىق ماعىناسىن ءسوز تىركەستەرىمەن بايلانىستىرعاندا  جاعدايدا عانا تۇسىنىكتى بولادى.

اۋدارما تىلگە كەلسەك جارناما ءتىلى مۇلدەم اقساپ جاتىر. كورنەكى اقپارات ماتىندەرىندە كەزدەسەتىن قاتە جازۋلار، قيسىنسىز اۋدارمالار، ءسوز قولدانىسىندا ورىن العان جايتتارعا كۋا بولامىز. جارنامالاردىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلۋى جاعى وتە ءالسىز. كوبى ماعىنالىق جاعىنان سايكەستىگى بىلاي تۇرسىن، جالپى العاندا قاتە جازىلادى. ارينە، بۇعان كىنالى – جارناما بەرۋشى تاراپ پەن اۋدارماشىلار. «جارناما تۋرالى» زاڭى بويىنشا، جارناما قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە، سونداي-اق جارناما بەرۋشىنىڭ قالاۋى بويىنشا باسقا دا تىلدەردە تاراتىلادى. ءبىراق جارناما ءماتىنىن بiر تiلدەن ەكiنشi تiلگە اۋدارعاندا ونىڭ نەگiزگi ماعىناسى بۇرمالانباۋى تيiس. قازاقتىڭ كورىكتى، اۋەزدى، وتكىر ءتىلىمىز بارىندا اۋىزەكى ءتىل بولماسىن، اۋدارما بولماسىن باي ءتىلىمىزدىڭ ءقادىرىن بىلمەي جاتقاندىعىمىز وكىنىشتى.   حالقىمىزدا ءبىر اتالى ءسوز بار «ءسوزدى تىلىڭە بيلەتپە، اقىلعا بيلەت». ءتىلدى جاڭادان ۇيرەنىپ جۇرگەن جاندارعا اسىرەسە بۇلدىرشىندەر وتباسىندا ايتىلعان، ۇيرەتكەن سوزدەرگە ۇيرەنىپ سولاي ەكەن دەپ نورماعا ساي ەمەس ءسوز قولدانىپ كەتەدى. ەڭ الدىمەن وتباسىندا باستالۋى شارت. ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتىن كورسەتەتىنىمىز دە وسى انا ءتىلىمىزدى دۇرىس قولدانۋىمىزدا.

تالعات اعا، ءسىزدىڭ انا ءتىلىمىزدىڭ ماسەلە جايلى وي وربىتكەن پىكىرىڭىز وتە ورىندى. جالپى ءسىز وسى قۇندىلىق دەگەندى قالاي پايىمدايسىز؟

تالعات ءابىلماش ۇلى: قۇندىلىق دەگەنىمىز جەكە تۇلعانىڭ  تانىم-تۇسىنىگىنە، كوزقاراسىنا بايلانىستى ءار ءتۇرلى سيپاتتا بولماق. قوعامدا «وتباسىلىق قۇندىلىق» «رۋحاني قۇندىلىقتار»، «ماتەريالدىق قۇندىلىقتار»، «ماڭگىلىك قۇندىلىقتار» سىندى ۇعىمدار قالىپتاسقان. مەن ءۇشىن بۇگىنگى تاقىرىپقا ساي ەڭ باستى قۇندىلىق انا ءتىلىمىز. بارلىعىنىڭ باستاۋى دا انا تىلىمىزدەن باستالادى. مىسالى نامىس، تەكتىلىك، باتىرلىق، وتانشىلدىق تا ۇلى ۇعىم. باتىس عۇن يمپەرياسىنىڭ اتى اڭىزعا اينالعان ايگىلى بيلەۋشىسى، ادامزات تاريحىندا وزىندىك ورىنى بار تاريحي ءىرى تۇلعا ءوز زامانىنىڭ اسا كۇشتى قولباسشىسى بولعان تاريحتا  اتتيلا دەگەن اتپەن بەلگىلى باتىرىمىز ريمگە بارعان ۋاقىتىندا ايتقان سوزدەرى، ونىڭ جىلقىمەن تەكتەستىگىن تاني كەلە، تۇركىلەردىڭ ءۇنى، جىلقىنىڭ وقىرانۋى،  جىلقىمەن جانى بىرگە دەگەن تۇسىنىككە كەلتىرگەن. تاريحتىڭ جۇرەگى ۋاقىت. «قىراننان ەپتىلىك، تۇلپاردان تەكتىلىك كەتپەۋ كەرەك»،  – دەگەن اتالى ءسوز بار. قىراننان ەپتىلىك، تۇلپاردان تەكتىلىك كەتەتىن بولسا قاسيەت بولمايدى.

ءبىز قولىمىزدا بار بويىمىزدا بار قۇندىلىعىمىزدى جوعالتساق قاسيەتتەن دە ارىلامىز. ماتەريالدىق قۇندىلىق پەن رۋحاني  قۇندىلىق قاتار ءجۇرۋى ءتيىس. رۋحاني قۇندىلىق قالىپ، ماتەريالدىق قۇندىلىق وزىپ كەتەتىن بولسا قوعامنىڭ بولاشاعىنا زيان كەلتىرەدى. قازىرگى رۋحاني جاڭعىرۋ دەيمىز، مەنىڭ پىكىرىمدەگى وسى رۋحاني جاڭعىرۋ، قۇندىلىقتىڭ نەگىزى دە ءوز انا ءتىلىمىز. ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنىپ جاتقان قازاق ءالىپبيىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋ جاقسى باستاما. ءبىز ونى قولدايمىز. لاتىن الىپبيىنە كوشپەسەك ءتىلىمىز دامىمايدى. مىناۋ رەسەيدىڭ كەز كەلگەن باسشىسى مەكتەپكە كەلگەندە ەڭ الدىمەن سۇرايتىنى ورىس تىلىنەن قانداي باعا الاسىڭ؟ دەپ سۇرايدى. بىزدە ەسەپ سۇرايمىز. بۇل دەگەنىڭىز ماتەريالدىق قۇندىلىق رۋحاني قۇندىلىقتىڭ الدىندا تۇر. كەسەلدىڭ ءبارى وسىندا. وسى اتالعان ەكى قۇندىلىقتىڭ ءوزى دومبىرانىڭ قوس ىشەگىندەي ۇندەستىگىندە، قاتار بولۋى شارت. «مەيىرىمدىلىك پاتشاسىنىڭ  ءامىرى جويىلعان كەزىندە زۇلىمدىلىق تاققا وتىرادى»،- دەيدى. بۇل دەگەنىڭىز تۇسىنىك. تۇسىنىك جوعالعان كەزىندە زۇلىمدىق ورىن الادى دەگەن ءسوز. ءار ۇلت ءوزىنىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، ءسالت-داستۇرىن قىزعىشتاي قورعاماسا جويىلىپ كەتەدى. ەلىكتەۋشىلىك دەگەن جاقسى، ءبىراق ول داراقىلىققا اپارماۋى كەرەك. وسكەلەڭ جاستار اسىرەسە ەلىكتەۋگە بەيىم كەلەدى. جاڭا دۇنيەمەن جاڭا سوزدەرگە، جاڭا داستۇرگە ەلەڭدەپ زاماننان ساننەن قالعىسى كەلمەي، قالاي شىرماۋعا ءتۇسىپ قالعاندارىن دا بىلمەي قالادى. قۇندىلىق اتاۋلىعا بۇل جەردە ورىن دا بولماي قالادى.

ءوزىن تاربيەلەي الماعان تاربيەشى بولا المايدى.  ەلىمىزدەگى ورتاق اۋىزبىرشىلىك، ىنتىماق، بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىق بولسا، ال ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە قاتەر توندىرەتىن جات اعىمداردان بويىمىزدى اۋلاق ۇستاپ، جاستاردى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەگەننەن ۇتىلماسىمىز انىق. جات اعىمداردىڭ بەلەڭ الۋىن الدىن الۋ ءوزى تۇپتەپ كەلگەندە تالىم-تاربيە، ورتانىڭ ءرولى. بۇل وسى ايتىپ وتىرعان قۇندىلىق اتاۋلىنى جوياتىن دا جات اعىمدار. وتباسىنىڭ تاربيەسى ەرەكشە ورىن الادى. جاستاردىڭ جوعارىدا تىلگە تيەك ەتىپ وتكەنىمدەي زامان اعىمىنا قاراي وزگە ۇلتتىڭ مادەنيەتىنە، اۋەنىنە، سانىنە ەلىكتەۋىنىڭ ءوزى قانشاما قۇندىلىعىمىزعا ءوز كەسىرىن تيگىزەدى.

وسىدان ءۇش جىل بۇرىن اكادەميك تورەگەلدى شارمان ۇلى اعامىز  «قۇندىلىقتار قۇلدىراۋى» دەگەن تاماشا ماقالاسىندا ءبىز­ءدىڭ قوعامىمىزدىڭ بەلگى­ءلى ءبىر ءبو­لىگىنىڭ اتاققا، تابىنۋ­شى­لىققا، ءوز ءۇس­تەم­دىگىن كورسەتۋگە، داڭق­قۇ­مارلىققا، ءدۇرىل­دەگەن مەرەيتويلار وتكىزۋگە جانە ت.ب. ۇمتىلۋى جايىندا جازدى. يا، قوعامدا باي بولسا سول ادام قۇندى، رۋحاني بايلىعىنان تاعى ماتەريالدىق قۇندىلىعى ارتىپ تۇرعانىمەن، بۇل ۋاقىتشا دۇنيە. بايلىق دەگەن رۋحاني قۇندىلىقتا. ول ماڭگىلىك. زامانىندا ورازبايمەن ابايدىڭ ايىرماشىلىعى ورازباي باي بولدى، اباي رۋحاني باي بولعاندىعىندا. ورازبايدىڭ ۇرپاعى دا ونىڭ كىم بولعانىن بىلمەيدى. ۇرپاقتارىنىڭ ءوزى ابايدىڭ ۇرپاعىمىز دەيدى. ورازبايدىڭ بايلىعى ەرىگەن قار ىسپەتتى. ءبىز وسى رۋحاني قۇندىلىعىمىزدى قورعاۋىمىز كەرەك. قورعاماعان ۇلت جوعالىپ كەتەدى. بۇل دەگەن تاعى ايتارىم تىلىمىزبەن ءسالت-داستۇرىمىزدىڭ جوعالۋىندا. ءبىز كورىپ قولمەن ۇستاعاندى قۇندىلىق دەيمىز. بۇل قاتە پىكىر. دالا فيلوسوفياسىندا قۇت دەگەن ۇعىم بار. بىرەۋدىڭ قۇتى يتىندە، وتباسىندا، شاڭىراعىندا، جىلقىسىندا، ت.ب. بولادى. مەن ءۇشىن قۇت – جىلقى. استانا ىرگەسىندە تۇرسام دا جىلقى ۇستاپ وتىرمىن. مەن جىلقىدان قۋات الامىن.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم، جالپى قوعام، زيالى قاۋىم، جاستار ءۇشىن ساۋاتتى جازۋ قانداي مىندەت بولسا، دۇرىس، تازا سويلەۋ دە سونداي مىندەت. تازا سويلەي ءبىلۋ دە مادەنيەت،  تاربيەنىڭ ءبىر سالاسى. ايتايىن دەگەن ويدىڭ ماعىناسىن ءبولىپ-جارماي جەتكىزە ءبىلۋ دە قاسيەت. وزىمىزگە قاجەتتى  قاسيەتتىڭ ءبارى انا تىلىمىزدە جاتىر. الايدا، ءومىر جالعاسا بەرەر، ءبىراق وسكەلەڭ ۇرپاق وزگە ەلدىڭ شىلاۋىندا كەتىپ، وزگە جۇرتتىڭ مادەنيەتىنە ەلىكتەپ، زامان اعىمىنا ەرىپ ماعىناسىز اۋەندى تىڭداپ انا ءتىلىمىزدىڭ جوعالۋىنا جول بەرىلمەسىن دەگەن وي. جاستارعا نامىس وتىن جاعاتىن، جۇرەگىڭە جىلىلىق ۇيالاتاتىن، ەلگە، جەرگە دەگەن پاتريوتتىق سەزىمىن وياتىپ، قالىپتاستىراتىن دا انا ءتىلىمىز. ءسوزدىڭ ءقادىرىن كەتىرمەي، انا ءتىلىمىزدىڭ ءقادىرىن كەتىرمەيىك. قازاق تىلىنە ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ ءوزى جاناشىر بولۋى ءتيىس.  بارلىعىمىزدىڭ  ازاماتتىق بورىشىمىز، قاسيەتتى پارىزىمىز دەپ تۇسىنەيىك.

تالعات ءابىلماش ۇلى بەرگەن سۇقپاتىڭىزعا العىسىمىزدى بىلدىرەمىز. سىزدەي ۇلتجاندى، ءتىل جاناشىرى تۇلعالارىمىز كوپ بولسىن. دەنىڭىزگە ساۋلىق، وتباسىڭىزعا اماندىق، داستارقانىڭىزدان قۇت-بەرەكە كەتپەسىن! ىلايىم، سىزدەي وزىندىك وي-پىكىرى بار اعالارىمىزدان جاستار ونەگە السىن! اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

ديدار نۇرجىگىت