كەشە عانا "التىن قالام" كونكۋرسىنىڭ قورىتىندىسى شىقتى. بەلگىلى پۋبليسيست نۇرتورە ءجۇسىپتىڭ "اجداھاسى" جىلدىڭ ۇزدىك فانتاستيكا جانە دەتەكتيۆ شىعارماسى اتاندى. ءبىر ميلليونعا باعالانعان اتالمىش شىعارمانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون دەپ شەشتىك.
♦«التىن قالام» جەتىنشى رەت جىلدىڭ ۇزدىك قالامگەرلەرىن انىقتادى
1-تاراۋ
ريم. تامىز ايى.
ەلەكتروندى ەسىكتىڭ وڭ جاق جاقتاۋشاسىنداعى ءتورت بۇرىشتى سەنسورلى تۇتقاعا ساۋساقتارىن بادىرايتا باستى. تىز ەتكەن دىبىس شىقتى. ىلە «كىرىڭىز» دەگەن دابىلدى دىبىس ەستىلدى.
ىشكە كىرگەن بەتتە بروندالعان ەلەكتروندى ەسىك دىبىسسىز جابىلدى. ەشقانداي جيھاز، ەشبىر ەلەكتروندى اپپارات جوق، داڭعاراداي كابينەت. ورتادا ۇلكەن قارا ۇستەل. اينالا 13 ورىندىق قويىلعان. ۇستەل ۇستىندە الاقانداي نەتبۋك قانا جاتىر. قابىرعاداعى تابلودا «01.08.2040. 10.05.01» دەگەن قىزىل جازۋ ۋاقىت بەلگىسىن كورسەتىپ تۇر.
– ميستەر دجونس!
داۋىس شىققان جاققا جالت قارادى. ەشكىمنىڭ قاراسى كورىنبەدى.
– كوفە، شاي؟..
جاۋاپ قاتىپ ۇلگەرمەدى: ءبىر شەتتەگى قابىرعادان سىرت ەتىپ تۋمبا اشىلدى، دىز-دىز ەتكەن دىبىسپەن بىرگە كوفە مەن شاي شاينەكتەرى، بىرنەشە شىنى ىدىس، قانت، قاسىق تولا ىدىس سىرعىپ الدىنا كەلدى.
– ءسىز جايعاسا بەرىڭىز... قالاعانىڭىزدان الىڭىز...
دجونس كەپلەر القىمىن قىسىپ تۇرعان گالستۋگىن تارتقىشتادى. تەرلەپ كەتىپتى. ءبىر شىنىعا كوفە قۇيىپ، ورىندىققا جايعاستى. شىنىعا ەكى ءتۇيىر قانت قوستى. بولمەنىڭ ءىشىن كوزىمەن تاعى ءبىر قايتارا ءسۇزىپ ءوتتى دە، سىرتقا كوز تاستادى. ەدەننەن باستالعان قالىڭ تەرەزەدەن سىرتتاعى جاسىل دۇنيەنىڭ ءبارى قوڭىرقاي تارتىپ كورىنەدى ەكەن. تىقىرلاپ الدىرعان شاشتاي تەپ-تەگىس گازون، ءسال جازىقتاۋ جەردەن ارى قاراي باستالاتىن ويماقتاي عانا كول، ونى اينالا وسكەن قاراعاي مەن شىرشالار قاتارى، قاناتىن قاققان كوبەلەك...
دجىڭ-دجىڭ ەتكەندەي ءبىر دىبىس شىقتى. الدە كەپلەردىڭ قۇلاعىنا سولاي ەستىلدى مە ەكەن...
تەرەزەگە ەلبەلەكتەي كەپ قونعان كوبەلەكتى الدەكىم شاپالاقپەن سارت ەتكىزگەندەي بولدى. قوس قاناتى مەن قويمالجىڭ سۇيىعى تەرەزەگە جابىسىپ قالدى.
قايدان شىققانى بەلگىسىز، مۇنتازداي تازا كيىنگەن، ءبىر يىعى تۇسىڭكى ەگدە كىسى تەرەزەگە جاقىندادى. كەپلەر ورنىنان اتىپ تۇردى.
– وتىرا بەرىڭىز. الاڭ بولماڭىز. بۇل ءجاي كوبەلەك ەكەن...
كەپلەر سوستيىپ تۇرعان بويى نە وتىرارىن، نە تۇرارىن بىلمەگەن قالپى قاڭتارىلدى.
– ءبىزدىڭ كلۋبقا قوش كەلدىڭىز!
ەگدە كىسى بەرى قاراي بۇرىلدى. جولاي ۇستەل ۇستىندەگى نەتبۋككە قولىن سوزدى. جاسىنا ۇيلەسپەيتىن جىلدامدىقپەن نەتبۋكتى ءىلىپ الدى دا، قاز-قاتار تۇرعان ورىندىقتىڭ بىرىنە جايعاستى.
– قۋات الىپتى... سۇق ساۋساعىمەن سەنسوردىڭ بەتىنە ارى-بەرى جۇگىرتتى دە اشىلعان پاراقشاعا تەسىلە قارادى.
– ءسىزدىڭ جاساعان جۇمىسىڭىزعا كوڭىلىمىز تولدى. تەگىس قامتىلعان. ءبارى بار. اناليز. پروگنوز. عاجايىپ جۇمىس. بولاشاقتىڭ كەلبەتى تۇتاس ايقىندالعان. عالامات جاۋاپكەرشىلىكپەن، كاسىبي بىلىكتىلىكپەن، اسقان جانكەشتىلىكپەن جاساعان ەكەنسىز. ال، قىمباتتىم! ماعان مىنانى ايتىڭىزشى: وسىنىڭ ءبارى قانشالىقتى قاجەت دەپ ويلايسىز؟
داۋىسى جۇمساق ەستىلگەنىمەن ەگدە كىسىنىڭ تۋرا قاراعان جانارى وڭمەنىڭنەن وتەردەي ەكەن. دجونس جىلانعا اربالعان بوزتورعايداي قىپىلىقتاپ قالدى.
– جەر شارى – ارشىعان جۇمىرتقاداي. سولاي ەمەس پە؟ 2050 جىلى 8-9 ميلليارد ادام بولادى دەگەن بولجام قايدا؟ ءقازىردىڭ وزىندە 12 ميلليارد! الەمنىڭ ديدارى وزگەردى. ەۋروپا تەگىس قارايدى. ءقازىر ءپاريجدىڭ كوشەلەرىندە اق ادام كورسەڭىز، قۋاناسىز. قارتايدى. ارى قاراي نە بولماق؟ ءسىزدىڭ ەسەپتەرىڭىزگە داۋىم جوق، الايدا مىنا سورلى جەر ميللياردتاعان بەيباقتارعا پانا بولا الا ما؟ ءبىز ادامزات بالاسىنىڭ قانداي قاۋىپ-قاتەردىڭ الدىندا تۇرعانىن جەتە سەزىندىك پە؟ جەر بەتى قانشا ادامدى اسىراي الادى؟ 20 ميلليارد ادامعا جەر رەسۋرسى جەتە مە؟ وسى ساۋالدىڭ جاۋابىن كىم تابادى؟ ادامزات بالاسىنىڭ اراسىنان ەڭ قابىلەتتى ميلليارد ادامدى قالدىرسا قالاي بولادى؟ قالعاندارىن نە ىستەيمىز؟ بولماسا، سول ەڭ مىقتى ميلليارد ادامنىڭ يگىلىگى ءۇشىن وزگەلەر تىربانىپ، تۇرتىنەكتەسە قالاي؟ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى مىنبەرىنەن «جەر شارى 1 ميلليارد ادامدى عانا اسىراي الادى» دەگەن مالىمدەمە تالاي رەت جاسالدى. ونسىز دا ادامزات بالاسى قولدان جاسالعان قاسىرەتتەن كوز اشپاي جاتقان جوق پا؟ افريكانى الايىق. اناۋ سومالي... بەيشارا ەل... ميللياردتاعان ادام ىشەرگە اس، كيەرگە كيىم تاپپاي، كۇنكورىس قامىتىنا جەگىلگەن. بۇعان ەكولوگيا زارداپتارىن قوسىڭىز. ءبارىبىر تىرشىلىك جالعاسىپ جاتىر. سوندا نە بولعانى؟ جەر بەتىنە قانشا ادام سيادى؟.. ادامزات جۇماقتى ىزدەيدى. ناعىز جۇماق – جەر ەمەس پە؟ سول جۇماق ابدەن كىرلەدى...
ەگدە كىسى كەپلەردىڭ بارى-جوعىن ۇمىتقانداي، تەرەزەگە جابىسىپ، قاتىپ قالعان كوبەلەككە كوزىن قاداپ سويلەپ وتىر.
– ءسىزدىڭ رەسمي جۇمىسىڭىز ەرتەڭ تاڭەرتەڭنەن باستالادى. رەگيستراتۋرادا تاڭعى جەتىدە تىركەلەسىز، بولدى. باسقا سۇراعىڭىز بار ما؟
دجونس نە دەرىن بىلمەدى.
– وندا ساۋ بولىڭىز!
كەپلەر كابينەتتەن شىعىپ بارا جاتىپ تەرەزەگە كوز سالعان.
كوبەلەك جوق ەكەن...
قوسالقى بولمەدەگى ەكەۋ ەگدە كىسىگە قارادى.
– وزىنە سەنىمدى. بىلىكتى. جۇمىس ىستەۋگە جارايدى.
– جوبانى باستايمىز با؟ ورتا بويلى، ءتورتباق كەلگەن ەركەكتىڭ داۋىسى قىرىلداي شىقتى.
– ۇرىستا نە تۇرىس بار...
– كەپلەردەن كوز جازباۋ كەرەك سىقىلدى...
ەگدە كىسى ترۋبكاسىن تۇتاتتى. بولمە ءىشىن تاباكتىڭ ءدامدى ءيىسى جايلادى.
– دەنساۋلىعىڭدى ويلاساڭ قايتەدى، روبەرت؟
– چەرچيلل وسى ترۋبكاسىمەن، تاماقتى ولتىرە جەپ، كونياكتى سىلتەسە دە 90 جاس جاساعان جوق پا؟
– ول چەرچيلل عوي... ءتورتباق دەنەلى قارقىلداپ كۇلدى.
ىشكى بايلانىس جەلىسى ىسكە قوسىلدى.
– مىرزا، نىسان تولىق تەكسەرىلدى... ەشقانداي ءقاۋىپ جوق.
– جەتكىزىڭىز...
سالدەن سوڭ ءۇش ادامنىڭ الدىندا مىج-مىج بولعان كوبەلەك جاتتى. ءتورتباق كىسى ءۇڭىلىپ كەلىپ قارادى.
– كادىمگى كوبەلەك قوي!
– كىم بىلەدى؟
– ساقتىقتا – قورلىق جوق...
– قانە، قاي جەردەن باستايمىز؟
ۇزىنتۇرا ءبىر ءپۋلتتى الىپ، بارماعىن باتىردى. تۇتاس قابىرعانىڭ بەتىن الىپ جەر شارىنىڭ كارتاسى شىعا كەلدى. الەم كارتاسى. ەگدە كىسى ترۋبكاسىن ءوشىرىپ، كارتاعا جاقىندادى. ەكەۋى سوڭىنان ەردى. بولمەدە ءولى تىنىشتىق ورنادى. افريكانىڭ جايالىقتاي اۋماعىنا تونە تۇسكەن سۇق ساۋساق «سومالي» دەگەن ەلدىڭ تۇسىنا كەلىپ تىرەلدى.
دجونس كەپلەر ءوزىنىڭ جاس بالاداي ايانىشتى حالگە تۇسكەنىن كەش اڭعاردى. جاڭاعى كىسىنىڭ قويعان ساۋالدارىنا جاۋاپ قاتا الماعانىم قالاي؟ نەگە اڭگىمەگە قوسىلمادىم؟ ەندى كارەرام نە بولادى؟ ساناسىن شانىشقىلاعان وسىنداي سۇراقتارمەن ەڭسەسى تۇسىڭكىرەپ سىرتقا شىققان. كىرگەن عيماراتىنا ءبىر اينالىپ قارادى. الگىندە بايقاماعان ەكەن، عيماراتتىڭ سىرتىندا قاپتاعان كامەرا – جارىق بەرەتىن باعانالاردىڭ باسىندا، كىرەبەرىس، شىعابەرىستەگى ەسىكتەردىڭ ماڭدايشاسىندا، ءتىپتى قاز-قاتار وسكەن قاراعايلاردىڭ جاپىراقتارى اراسىندا سىرتكوزگە بىلىنەر-بىلىنبەس مىڭ سان كامەرا ىسكە قوسىلىپ تۇر ەكەن.
«مەنىڭ وسى قالپىمدى بىرەۋ باقىلاپ وتىر-اۋ» دەگەن وي ساناسىنا سارت ەتە قالعاندا دجونس ۇستىنە بىرەۋ مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي سەلك ەتىپ، دەرەۋ ەسىن جيناپ الدى.
قالتاتەلەفونى سىڭعىر ەتتى.
– دجونس، سەنى الا المادىم. قايداسىڭ؟
– ەليز، كەشىر قىمباتتىم...
– ءبارى دۇرىس پا؟
– دۇرىس.
– سەنى كۇتىپ وتىرمىن. كەشە بىرگە تۇستەنەمىز دەگەنىڭ قايدا؟
– قايدا وتىرسىڭ؟
– پارادايستا...ءوزىمىزدىڭ جۇماعىمىز...
«ادامزات جۇماقتى ىزدەيدى. ناعىز جۇماق – جەر ەمەس پە؟ سول جۇماق ابدەن كىرلەدى...».
بۇل ءسوز دجونستىڭ ميىنا شىركەۋدىڭ سىڭعىرلاعان قوڭىراۋى سەكىلدى قايتا-قايتا ورالا بەردى.
...ەليزدىڭ دەنەسى وتتاي شارپىدى. قىناما بەلى بۇراتىلىپ، ارشىن توسىمەن دجونستىڭ كەۋدەسىن ۇيكەي ءوتىپ، ۇلبىرەگەن ەرنىمەن اۋەلى قۇلاق تۇبىنەن، سوسىن القىمنان، سوسىن ەرنىنەن كەزەك-كەزەك سۇيگەن؛ جاس قىزدىڭ تالدىرماش بادەنى كىمدى بولسىن ەستەن تاندىرارلىقتاي ەدى، جىگىتتىڭ دەمالىسى جيىلەپ، ءبىر قولىمەن بوكسەنى، ءبىر قولىمەن توپ-تومپاق انارىن ۋماجداي سيپاپ ەلتىپ باراتىر؛ ەركەكتىڭ الەۋەتىن سەزىنگەن قانشىقتىق قۇمار القىن-جۇلقىن كۇيدىڭ ۇزاققا سوزىلۋىن تىلەگەندەي بىردە كەرىلتىپ، بىردە ەرىتىپ ەرتەگى الەمىنىڭ ىشىنە جەتەلەگەندەي...
كەپلەردىڭ سول ساۋساعىنداعى جۇزىك بۇلك-بۇلك ەتتى. مامىراجاي قالپىنان، ماناۋراعان ۇيقىسىنان ايىرىلعىسى كەلمەي كوزىن تارس جۇمعان كۇيى ءبىر اعىس كۇيدە ەدى. تاڭعى ۇيقىنىڭ تالىقسىتار ءتاتتى شاعى. ساۋساقتاعى جۇزىك بۇلك-بۇلك ەتىپ مازاسىن الدى. ەرىكسىز كوزىن باقىرايتىپ توبەگە قارادى. كۇن ارقان بويى كوتەرىلىپ قالعانداي. بولمەنىڭ ءىشى تاڭ اتپاي قاپىرىق تارتىپ تۇر. سول كوزىنىڭ قيىعىمەن توسەككە كوز سالعاندا ەليزدىڭ انادان جاڭا تۋعانداي تىر-جالاڭاش جاتقانىن كوردى. شاشى دۋدىراپ، جاۋىرىن تۇسىنا توگىلىپ قاپتى. اق جايمانى قىزدىڭ ۇستىنە جاپتى. جۇزىك تاعى بۇلكىلدەدى. ورنىنان اتىپ تۇردى. اسىعىس-ۇسىگىس كيىنە باستادى. پيجداك ىلىنگەن ىلگىشتى تارس ەتكىزىپ جەرگە ءتۇسىرىپ العاندا ەليز ۇيقىلى-وياۋ قالىپتا ءتىل قاتتى.
– جانىم، قايدا اسىقتىڭ؟
– جۇمىسقا!
– بۇگىن – جەكسەنبى عوي...
– سەن جاتا بەر.
– جاتشى جانىما...
– كەشىر. تۇستە حابارلاسام...
– ءبىر ءسۇيشى.
جىگىت ەڭكەيىپ قىزدىڭ ەرنىنەن ءسۇيدى. قىزدىڭ جىبەرگىسى كەلمەدى. ونىڭ قولىن بىلەگىنەن كۇشپەن اجىراتقان كەپلەر العاشقى جۇمىس كۇنىنە اسىقتى.
– كەشىر، بارۋىم كەرەك!
تۋرا تاڭعى جەتىدە دجونس كەپلەر رەگيستراتۋرادا تىركەۋدەن ءوتتى. سودان اينالىپ، جوعارى قاباتقا كوتەرىلەتىن ليفتىگە قاراي ءوتىپ بارا جاتىپ، ۇلكەن ەكرانعا كوزى ءتۇستى. جەر-جاھان جاڭالىقتارى بەرىلىپ جاتىر ەكەن. «بۇگىن سوماليدە بۇلىكشىلەر مەملەكەتتىك بيلىكتى باسىپ الدى. ەلدە – اسكەري توڭكەرىس» دەگەن حاباردى قۇلاعى شالدى...
«افريكانى الايىق. اناۋ سومالي... بەيشارا ەل...».
دجونستىڭ بويى تىتىركەندى. تەرشىگەن ماڭدايىن سۇرتكىلەدى. كوستيۋمىنىڭ ءوڭىرىن قايتا-قايتا سيپاپ، گالستۋگىن تۇزەگەن بولدى. ەلەكتروندى ەسىكتىڭ وڭ جاق جاقتاۋشاسىنداعى ءتورت بۇرىشتى سەنسورلى تۇتقاعا ساۋساقتارىن تاربيتىپ باسا بەرگەندە، تۋرا ماڭداي تۇسىنداعى كامەرا كەپلەردىڭ كەلبەتىن سكانەرلەپ ۇلگەرگەن ەدى.
ءۇشىنشى قاباتتاعى تەرەزەسى جوق كابينەتتە ەلەكتروندى مالىمەت بازاسى ىسكە قوسىلدى.
«№ 032-دەن قوبالجۋ بەلگىسى بايقالادى...».
2-تاراۋ
دجونس كەپلەر كۇندە التى جارىمدا عيماراتقا كىرەبەرىستەگى رەگيستراتۋرا بولىمىندە ارناۋلى تىركەۋدەن وتە سالىسىمەن جۇمىس كابينەتىندەگى جۇمساق كرەسلوعا جايعاسادى. اكىمشىلىك مۇنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ ءارقايسىسى تۋرالى تولىق حاباردار. بۇعان دجونستىڭ كوزى العاشقى كۇنى-اق جەتتى.
تۇسكى اسقا شىققاندا ليفتىدە قارا كوزىلدىرىكتى، كەڭ جاۋىرىندى افريكالىقتى كەزىكتىرگەن. مۇنى بۇرىننان تانيتىن ادام سەكىلدى جىلى ىلتيپاتپەن امانداستى.
– قالىڭىز قالاي؟
– جاقسى. ءسىز شە؟
– ءبارى وك!
– قالىڭدىعىڭىزعا اسىعىپ بارا جاتسىز با؟
توسىن سۇراقتان دجونس تۇتىعىپ قالا جازدادى.
– مم... تۇستەنۋگە...
– نەسى بار، ادەمى اداممەن اس ىشكەننەن ارتىق باقىت بار ما؟..
ليفت ەسىگى اشىلعاندا ەكەۋى ەكى جاققا بۇرىلدى. دجونس ىشتەي جيىرىلىپ، تىكسىنىپ قالدى. «ول مەنىڭ قالىڭدىعىم بارىن قايدان بىلەدى؟».
سودان باستاپ كەپلەر جان بالاسىمەن تىلدەسپەۋدى ۇيعاردى. ءۇنسىز كەلەدى. ءۇنسىز كەتەدى.
جۇمىس جەتىپ ارتىلادى. افريكا ەلدەرىنىڭ دامۋى تۋرالى ەسەپتى تەز ءبىتىردى. افريكانى جاتقا بىلەتىندەي: كىشكەنتاي كۇنىندە نيگەريادا اكەسى ديپلوماتيالىق قىزمەتتە بولعاندا كوپ جايعا قانىققان؛ كەيىنىرەك بۇل ەلگە ەكى-ۇش مارتە جولى تۇسكەن، قارا قۇرلىقتىڭ باسقا دا مەملەكەتتەرىن تەرەڭ زەرتتەگەن-دى. قولتىراۋىندار مەن گيپپوپوتامدارعا تولى وزەندەرگە شومىلعان، كىشكەنتاي زەبرالارعا ءمىنىپ وينايتىن، گەپاردتى جاقسى كورەتىن، ءتىپتى اياققا وراتىلا كەتەتىن جىلاندارمەن دە دوس بولعان ەدى. ۇزىن ەسپە بۇتاقتارمەن ورىلگەن، ساز بالشىقپەن سىلانعان، ەشقانداي تەرەزەسى جوق دوڭگەلەك كۇركەلەردە تالاي تۇنەگەن. كوككە موينىن سوزعان كەرىكتەر، اۋزىن اشقاندا ازۋ تىستەرى جارقىراپ كورىنەتىن ارىستاندار مەن اۋىر سالماعىن كوتەرە الماي، الشاڭ باسقان پىلدەردىڭ تالايىن قىزىقتاعان. بۇل وڭىردەگى مەكتەپ اتاۋلى شلاك بەتوندارىنان تۇرعىزىلعان، بويى ءپاس، جۇپىنى كەلەدى. سوندا ساباققا بارىپ تا جارىتپايتىن. اكە-شەشەسى جۇمىس بابىمەن جۇرگەندە، ەليز ەكەۋى كۇن ۇزاققا ويىن قىزىعىنا ءتۇسۋشى ەدى.
ارادا ءبىر اي وتكەندە كەپلەر جابىق كابينەتكە كىرىپ شىققان...
ول ءوزىنىڭ بەينەسى باقىلاۋ كامەراسىنا ىلىككەنىن ءبىلدى. بىلسە دە...
«تاۋەكەل!..».
ورتا ازيا تۋرالى تۇسىنىگى شامالى، الەم ەلدەرىنىڭ ەنسيكلوپەدياسىنداعى جالپى مالىمەتتەردى جاتتاپ العانى بولماسا، ومىرىندە جولى ءتۇسىپ، اياق باسىپ كورمەپتى. كوپ ۇزاماي سونىڭ دا ءساتى كەلگەندەي.
– سىزگە ءىسساپارعا بارۋ كەرەك. تاپسىرما جۇكتەلگەن پاكەت ۇستەلىڭىزدىڭ ۇستىندە. تانىسقان سوڭ، نە ىستەيتىنىڭىزدى بىلەسىز عوي... قۇپيالىق ءتارتىپ ەسىڭىزدەن شىقپادى ما؟
رەگيستراتۋراداعى جۇقالتاڭ كەلگەن، جاق سۇيەگى قارىستاي، جۇزىندە ءقان-سول جوق، جاسى ەلۋدەن اسقان ەركەك تىكتەپ قارادى. ونە-بويىن ءتىنتىپ، ىشىپ-جەپ قوياتىنداي اشقاراق قاراس.
– ۇقتىم.
كەپلەر كابينەتىندەگى پاكەتتى اشىپ، تاپسىرمانى مۇقيات وقىدى. بۇرىش-بۇرىشتاعى تۇيمەكوز تەتىكتەردى كەلگەن كۇنى بايقاعان. ءبارى باقىلاۋدا تۇر. دەرەۋ قاعازداردى تۋراعىشقا سالىپ، كوزىن قۇرتتى.
وسىنى كۇتىپ تۇرعانداي وڭ جاق شكافتىڭ استىڭعى تارتپاسى سىرت ەتە قالدى دا، سىرىلداپ بەرى شىقتى. دجونس ەڭكەيىپ قاراعاندا ونىڭ ىشىندە پاسپورت پەن ءبىر كونۆەرتتىڭ جاتقانىن كوردى. «داۆيد ليبەرمان، يزرايل». سۋرەتى، ءتولقۇجاتتىق دەرەكتەرى تاستاي. پاسپورتتى ءتوسقالتاسىنا سۇڭگىتتى. كونۆەرتتى پورتفەلگە سالدى.
«ەليز ەلەگزيتىن بولدى-اۋ...».
ەسىنە ون ۇشكە تولعاندا ەليزگە ايتقان ءسوزى ورالدى.
– كەيىن، مەن ۇلكەن جىگىت بولام عوي، يا، سول كەزدە ساعان ۇيلەنەم...
– مەن دە ساعان تۇرمىسقا شىعامىن...
ولار جاستايىنان بىر-بىرىنە باۋىر باسىپ، شىن مانىندە ءبىر-بىرىن ءسۇيىپ وسكەن ەدى.
ەليزدىڭ اكە-شەشەسى دارىگەر بولاتىن. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ بەلدى دوكتورلارى. ۇنەمى جول ۇستىندە، ساپاردا، ادام توزگىسىز جاعدايدىڭ ءبارىن كورگەن. ەليز جاستايىنان ماماسىنا دارىگەرلىك جۇمىستىڭ بارىنە كومەكتەسىپ ءجۇرىپ، اقىرى دارىگەرلىكتى تاڭدادى.
– تۇرمىسقا شىققان سوڭ مەن ساعان كوپ بالا تاۋىپ بەرەم، – دەگەن بىردە ەليز.
– ءبىزدىڭ بالالارىمىز اقىلدى بولادى. دجونس ەليزگە رازىلىعىن مارقايا كۇلۋمەن بىلدىرگەن.
دجونس جيىرماعا تولعاندا تۇڭعىش رەت باقىتقا كەنەلگەن. ەليز تۋعان كۇنگى وتىرىستان سوڭ قاسىنا كەلدى.
– جاي قۇشاقتاسىپ جاتۋعا بولا ما؟
– بولادى.
سىرتتا كۇن وتتاي ىستىق بولعانىمەن ءتۇن جەلەگىن جامىلعاندا ساۆانناداعى قۇم سالقىن تارتىپ سالا بەرەدى.
– توڭدىم. قۇشاقتاشى.
دجونس ەليزدى باۋىرىنا تارتىپ، جۇمساق ودەالمەن ارقاسىن قىمتادى. ەكەۋىنىڭ دەمى شارپىستى. ودان ارى قاراي بۇرىن بەلگىسىز، قيال مەن ەلەستىڭ قوسىندىسىنداي كورىنەتىن جۇمباق الەمنىڭ ەسىگى اشىلدى؛ بۋىرقانىپ جاعاعا ۇرعان جال-جال تولقىنداي اساۋ سەزىمنىڭ ەركىنە ەكەۋى دە باعىنا المادى، تەڭىز بەتىندەگى جەلكەنسىز قايىقتاي باعىت-باعدارسىز مۇلدەم باسقا ءبىر ءومىردىڭ العاشقى اعىسىنا ءتۇسىپ، تەربەلە بەرگەن...
تاڭ اتقاندا ەليزدىڭ ورنى بوس قالعان ەكەن. دجونستىڭ بويىن ءبىر قايراتتى سەزىم بيلەدى. «ۋاۋ! مەن ەندى ەركەكپىن!». ورنىنان اتىپ تۇرىپ، «ۋەS!» دەپ ايعاي سالعان.
ءىسساپار مەرزىمى بەلگىلى – تاپسىرما ورىندالۋى كەرەك. ءبىر اي، بالكىم ودان دا كوپ. دجونس مۇنشالىق ۋاقىتقا ەليزدى قيمايتىنىن سەزدى. ءبىراق، امال جوق، جۇمىستىڭ اتى – جۇمىس. قالىڭدىعىنا «Grand hotel» ءقوناقۇيىنىڭ رەستورانىندا كەشكى اس ءىشىپ وتىرعاندا جول جۇرەتىنىن سىپايىلاپ جەتكىزگەن. ءبىر ايدىڭ مۇعدارىندا ورالاتىنىن ايتتى.
– سوندا مەن ءبىر اي بويى جالعىز قالام با؟
ەليز تۇنجىراپ وتىرىپ قالدى.
– ۋاقىت تەز وتەدى. بالكىم، ودان ەرتەرەك قايتارمىن...
– قايدا بارماقسىڭ؟
– موڭعولياعا... سوسىن تيبەتكە...
– ءبارىبىر، سەنسىز قالاي ءومىر سۇرەم؟
– جۇمىس بىتسە، ەرتە قايتامىن.
– وي، سەن دە...
– التىنىم، مەنى ءتۇسىنشى، العاشقى ءىسساپارىم عوي.
– ماعان بارۋعا بولماي ما؟
– ەندى...
– سەنىمەن بىرگە بولعىم كەلەدى.
– بىرگە بولامىز. ۋادە بەرەم...
– وسى جولى شە؟
– مەنىڭ اقىلدى بالالارىمنىڭ اناسى ءبارىن تۇسىنەدى. مەنى اسىعا كۇتەدى.
– دجو، تەز قايتاتىن بولشى!
– ايىم مەنىڭ! التىنىم مەنىڭ! ۋايىمداما.
– سەنى جوعالتىپ الام با دەپ قورقامىن...
– اقىلدىم سول!
– كەلگەسىن سەنى ەشقايدا جىبەرمەيمىن، ءبىلدىڭ بە؟
– ەكەۋمىز ماڭگى بىرگە بولامىز، جانىم!
ەليزدى جۇباتۋىن جۇباتقانىمەن دجونستىڭ كوكەيىندە ءبىر تۇيتكىل قالىپ قويدى. «تاپسىرمانى ورىنداي الماسام شە؟ وندا نە بولادى؟».
دجونس جۇمىس ىستەيتىن عيماراتتاعى، ءۇشىنشى قاباتتاعى تەرەزەسىز بولمەدە باس بارماقتىڭ كولەمىندەي اپپارات كەپلەردىڭ داۋىسى ەستىلگەن ساتتەن باستاپ ىسكە قوسۋلى تۇر ەدى. ەكى جاستىڭ اڭگىمەسى اينا-قاتەسىز، تاپ-تازا كۇيدە دىبىس جازعىش قۇرىلعىعا ءتۇسىپ جاتتى. رەگيستراتۋراداعى جۇقالتاڭ ەركەك ءماتىن باسىلعان قاعازدى پرينتەردەن شىعارىپ، ەلەكتروندى ەسىككە بەتتەدى.
– 032ء-نىڭ جاعدايى قالاي؟
ەگدە كىسىنىڭ قارلىعىڭقى ءۇنى قۇمىعىپ شىقتى.
– سىر بەرگەن جوق...
– قۇپيالىلىق رەجيم بۇزىلمادى ما؟
– بۇزىلدى... ول جابىق كابينەتتە بولدى؟
– نە ىستەدى؟
– كامەرانىڭ بار ەكەنىن بىلەدى. كوزگە تۇسپەيتىندەي قيمىلداعان ءتارىزدى. انىقتايمىز...
– ءار ادىمىن قالت جىبەرمەڭدەر. ءوزى قالاي بىلاي؟
– ءداتى بەرىك سىقىلدى...
– سۇراق قويمادى ما؟
– ەشتەڭە دەمەدى.
– باقىلاۋدا ۇستاڭىز.
– قۇپ بولادى!
– وزگىرىس بولىپ جاتسا، مىندەتتى تۇردە قۇلاعدار ەتىڭىز.
– مىندەتتى تۇردە، سەر!
– بارا بەرىڭىز.
ەگدە كىسى ترۋبكاسىن قۇشىرلانا سورىپ، الدىنداعى قاعازعا كوز جۇگىرتتى. «ءاي، جاستار-اي!».
مادلەن دە ءدال وسى ەليز سياقتى روبەرتپەن قيماي قوشتاسقان.
– روب، ءبىر اي ۇزاق مەرزىم عوي. سەنى ساعىناتىن بولدىم.
– تەز كەلەمىن...
– ۇيلەنۋ تويىمىزدى قايدا وتكىزەتىنىمىزدى، مەيماندار ءتىزىمىن تولىق جاساپ قويدىم.
– سەن – التىنسىڭ عوي!
– ەكەۋمىز ماڭگى بىرگە بولامىز، سولاي عوي، يا؟
– ەندى قايتىپ ايرىلىسپايمىز...
– سەنى قيمايمىن... ءبىزدىڭ بالامىز بولادى... ول دا سەنى كۇتەدى...
– سۇيىكتىم مەنىڭ! مادلەندى قۇشىرلانا سۇيگەن. قۇشاعىنا الىپ، ءسابيىن الديلەگەن اناداي مەيىرلەنە قالىپ ەدى. ارتىنشا كوڭىل تۇكپىرىندە جاسىرىنىپ جاتقان سۋىق وي ادەمى اسەرىن ساپ تيدى. ءتۇيىلىپ، تۇنجىراپ سالا بەردى...
روبەرت قاراپ وتىرسا، ءدال دجونستىڭ جاسىندا ەكەن. ەكەۋىنىڭ تاعدىر جولى ۇقساس بولىپ شىقپاسا، نەتسىن...
اۋماعى اتشاپتىرىمداي ۇلكەن ءقوناقۇيدىڭ ون جەتىنشى قاباتىنان جاس قىزدىڭ سەكىرىپ قايتىس بولعانى تۋرالى نيۋ-يورك باسىلىمدارىنىڭ ءبارى جارىسا جازدى. «جەدەل جاردەم» ىشىندە قىزدىڭ سوڭعى رەت تىلگە كەلىپ، «روب» دەگەن ءسوزدى ارەڭ ايتقانى ەشكىمنىڭ ەسىندە قالعان جوق.
تەرگەۋشى عانا سەكەم العان. «قوناقۇيدە مادلەن فرانكلين جالعىز بولعان سياقتى. ەشقانداي بەلگى – ساۋساق ىزدەرى جوق، شىنى ىدىستار تازا» دەگەن پوليسايدىڭ حابارلاماسىن سۇلەسوق كۇيدە تىڭداعان تەرگەۋشى قوناق بولمەدەگى شاعىن ۇستەل ۇستىندە ەلەۋسىز تۇرعان ءۇش شىراققا مۇقيات قاراي بەردى. ءبارى دە تۇتاتىلعان. سوسىن سوندىرىلگەن...
– مۇندا رومانتيكالىق كەزدەسۋ بولعانى انىق. رەسەپشندەگىلەر كۇدىكتى ەشكىمدى بايقامادى ما؟
– جوق، سەر. بولمە فرانكلين حانىمنىڭ اتىنا تىركەلگەن. كىرگەن-شىققان ەشكىم جوق سياقتى...
– بەينەكامەرالار جازباسى قايدا؟
– ەلەكتردە اقاۋ بولىپ، ەشبىر كامەرا ىسكە قوسىلماعان...
تەرگەۋشى تەڭسەلىپ ۇزاق تۇردى. ەشقانداي بەلگى قالدىرماعان. دەمەك، الدىن الا ويلاستىرعان. قىز دا ەشقانداي جازبا قالدىرماپتى. بەلگىلى ءبىر سەبەپ بولماسا، وندىردەي جاس ءوزىن-وزى ولىمگە قيا ما؟ الدە، تومەن قاراي ۇڭىلەمىن دەپ اياعى تايىپ كەتتى مە ەكەن؟ مۇمكىن ەمەس. «بىرەۋ» كومەكتەسكەن بولار...
«باسقا بىرەۋ بولماسا، شىراق نە ءۇشىن جاعىلادى؟..».
روبەرت حارريسون سول كۇيى ۇيلەنبەدى. مادلەنگە دەگەن ماحابباتى زور ەدى. ەندى مىنە، دجونس كەپلەردىڭ جان سىرى كوز الدىندا. ەليز دە مادلەن سياقتى: اڭقاۋ، اڭعال...
شال تەرەڭ كۇرسىندى. ءوشىپ قالعان ترۋبكاسىمەن ۇستەل ءۇستىن تىقىلداتىپ ۇزاق وتىردى. «بۇل – تاعدىر. تاعدىرىڭا نە جازىلسا، سول بولادى. ءبىر ادامنىڭ تاعدىرى نە ءتايىرى؟!. ادامزاتتىڭ تاعدىرى نە بولادى؟ فۋتبول ويىنشىلارى سەكىلدى حالىقارالىق ءىرى ويىنشىلار پايدا بولعانى بەلگىلى. دۇنيە جۇزىندەگى قارجى-قاراجات اعىمىن بەتىمەن جىبەرۋگە بولا ما؟ «ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن بارلىق ءادىس-ايلا جاراسىمدى» دەگەن ءسوزدى كىم ايتىپ ەدى؟ سول – دانىشپان! بۇرىن الەمگە باتىس ءامىرىن كوبىرەك جۇرگىزەتىن ەدى. باتىس قۇندىلىقتارى ۇلگى رەتىندە ۇسىنىلدى: باتىس ەلدەرىنىڭ زاڭى سالتانات قۇردى، كەز كەلگەن ماسەلەگە باتىس كوزىمەن قاراۋ بەلەڭ الدى؛ الايدا جۇڭگو مەن ءۇندىستان سياقتى سانى ميللياردتان اسىپ كەتكەن ەلدەر ساياسي ويىن ەرەجەسىن بۇزا باستادى. ىشكى جالپى ءونىم كولەمى جاعىنان جۇڭگو امەريكانىڭ الدىنا ءتۇستى. وسىنداي جاعدايدا ءبىز قاراپ وتىرامىز با؟ ادامزات كوشى توقتاي ما؟ دامي ما؟ وزگەرە مە؟ قالايدا شەشىم قابىلداۋ كەرەك. ول شەشىمدى باسقا-باسقا، روبەرت حارريسون قابىلداماعاندا كىم قابىلدايدى؟».
ۇستەل استىنداعى كنوپكانى باستى.
– تىڭداپ تۇرمىن!
– ماعان كرەمسىز اقشىل بالمۇزداق، سوسىن..اق تريۋفەل..
– ايتا بەرىڭىز، سەر.
– بالمۇزداق اكەلىڭىز!
– ديەۆيد قايدا؟
– وسىندا.
– ماعان كەلسىن!
ديەۆيد باركەر مۇنىڭ شاقىرۋىن كۇتىپ وتىرعانداي تەز جەتتى. ەسىكتەن كىرە بەرگەندە اياعى بالاعىنا شالىنىپ، قۇلاپ قالا جازدادى.
– ديەۆيد! كوزىڭە قاراساڭشى.
– اسىعامىن دا جۇرەمىن.
– سەن اسىقپا! «اسىققان – شايتاننىڭ ءىسى». ال سەن شايتان ەمەسسىڭ عوي...
– تۋح، سايتان العىر!
– اسىقپا دا اپتىقپا. نە بوپ جاتىر؟
– سومالي جوسپارى ءساتتى باستالدى.
– بىلەم، بىلەم...باسقا نە بوپ جاتىر؟
– باسقا؟ ايتپاقشى، «التىن ميلليارد» يدەياسىنا كۇدىكپەن قارايتىندار توبى كوبەيدى. بىرەۋلەر مۇنى ميستيكا دەپ تە جاتىر. الايدا، سەنىڭ ميىڭ – ناعىز التىن! جەر رەسۋرسىنىڭ تومەندەۋى ادامزات بالاسىن تىعىرىققا تىرەيتىنى انىق. مۇنىڭ اقىرى نەگە اپارادى؟ «New Age» – جاڭا عاسىر دەپ اتالاتىن يۋدەي-پروتەستانتتىق اعىمىنىڭ وكىلدەرى «اقىرزامان» جاقسى ما، ادامزات بالاسىنىڭ ساقتالعانى جاقسى ما؟» دەگەندى ايتىپ جاتىر.
– سولتۇستىك امەريكا، جاپونيا جانە ەۋروپا ەلدەرى ەركىن ساۋدانىڭ التىن ۇشتىگى بولسىن دەگەن تالاپ-نيەت قالاي قابىلداندى؟
– ازىرگە، اشىق قارسىلاسىپ جاتقاندار جوق. مايلى ەتتى سىڭىرە الماي جاتقان بولار...
– وەسر (Organisatiom for Economic Cooperation and Development) ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنا قانشا ەل كىردى؟
– ءدال ءقازىر وعان ەۋروپا مەن الەمنىڭ 24 مەملەكەتى كىردى.
– دۇرىس.
– كلونداۋ ءىسى قالاي؟
– جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلۋدە.
– مەن ءبىر جەتى تىنىعىپ كەلەمىن. الفرەدتىڭ اينالىساتىن شارۋالارى مىنا پاپكادا.
– ءبىر ويلاعانىڭ بار-اۋ...
– بوس ءسوزدى قايتەسىڭ.
– سەن تىنىقتى دەگەنشە، تۇلەن ءتۇرتتى دەسەيشى...
– ءاي، كارى تۇلكى! جەتەر! مەنىڭ ادامشا دەمالۋىما دا بولماي ما؟
– بىلەمىز عوي...
– بىلسەڭ دە، بىلمەسەڭ دە سول!
– سەن تاباكقا تىم ۇيىرسەك بولىپ كەتتىڭ.
– ءبىزدىڭ ارامىزدا الفرەدتىڭ عانا ءومىرى دۇرىس.
– بالعىن شۇجىق ۇزاق ساقتالا ما؟ ىستالعان شۇجىق ۇزاق ساقتالا ما؟
– ارينە، ىستالعانى...
– ەندەشە، ءسوزدى قوي دا مەنى تىڭدا. №032ء-نى تۇنەۋكۇنگى ايتقان ماسەلە بويىنشا جۇمسادىم. كورەيىك. ناتيجەسى قالاي بولارىن؟
– ءتۇسىندىم.
– جەرورتا تەڭىزىندە بولامىن. ياحتادا... قالاي بايلانىسۋدى ۇمىتىپ قالعان جوقسىڭ با؟
– نەگە ۇمىتايىن؟
– قايدان بىلەيىن، تاقىر جەردە ءسۇرىنىپ، قابىنىپ جۇرگەنىڭە قاراعاندا، ابدەن قارتتىق يەكتەپ الدى ما دەپ جاتقانىم...
– كۇلمە، كۇلمە.
– مەللوريگە سالەم ايت! شالىن جاقسىلاپ كۇتسىن دەدى دە.
– ساعان جاقسى. ميىڭدى اشىتاتىن ەشكىم جوق...
– ديەۆيد! دوعار ەندى!
روبەرت حارريسون ومىرىندە تۇڭعىش رەت مۇڭايدى. جالعىزدىقتىڭ مۇڭى. ديەۆيد شىعىپ كەتكەن سوڭ ءبىرتالايعا دەيىن ءوز دەمىنە تۇنشىعىپ وتىرىپ قالدى. «قۇداي-اۋ، مەندە ءبارى بار. بايلىق! التىن-كۇمىس! ميللياردتار! الەمنىڭ بايلىعى! ءبىراق جانىم نەگە تىنشىمايدى؟ نەگە مەنى قيناي بەرەسىڭ؟ سول تۇنگى ارەكەتكە بارماسام، مۇنىڭ بىرىنە دە قول جەتكىزە الماس ەدىم عوي...». تاماعىنا وكسىك تىعىلدى. جىلاعىسى كەلگەن. جىلاي المادى. كوزىنەن ءبىر تامشى جاس شىققان جوق.
3-تاراۋ
اشحاباد – اق شاعالاداي قالا. عيمارات اتاۋلى ءاپپاق مارمارمەن قاپتالعان. كوشەلەرى تاپ-تازا، ءتىپتى قوقسىق تاستايتىن ۋرنا تاپپايسىز. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا، ەلدىڭ بۇرىنعى بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى «تۇركىمەن دەگەن اينالاسىن لاستايتىن، كورىنگەن جەرگە قوقسىق تاستايتىن تەكسىز حالىق ەمەس» دەگەن ويدى حالىقتىڭ ساناسىنا مىقتاپ سىڭدىرگەنگە ۇقسايدى. قالانىڭ ورتالىعى عانا ەمەس، بۇكىل اۋماعى ءبىرىنشى كەزەكتە تازالىقتى ۇلگى ەتىپ العانعا ۇقسايدى. اسفالتتارى بەرىك ءارى اينا سەكىلدى جالتىراپ جاتىر، ويىق، شۇڭقىردىڭ جوقتىعىن بىلاي قويعاندا توسەلگەن اسفالتتان كولىكتىڭ كەسكىنى كورىنەدى. مۇنداعى ءتارتىپ قاتال: مەملەكەت باسشىسى وتىراتىن عيماراتتى سۋرەتكە، بەينەتاسپاعا تارتۋعا بولمايدى؛ بازارداعى ادامدارمەن سۇحباتتاسۋعا رۇقسات جوق، تۇرعىندارمەن، اسىرەسە، ايەلدەرمەن ەر كىسىلەردىڭ سويلەسۋى قاتاڭ قاداعالانادى. ايەلدەر اشىق-شاشىق جۇرمەيدى، باستارىنا ورامال تارتىپ، ۇزىن قىزىل كويلەك كيەدى. ەرگە شىقپاعان قىزداردى وڭاي اجىراتۋعا بولادى، ولار ادەمى توپى كيەدى نەمەسە جالاڭباس جۇرەدى. ستۋدەنتتەر مەن وقۋشى جاستاردىڭ كيىمى دە بولەك.
ەجەلگى داۋىردە قالانىڭ ورنىندا شاعىن ەلدىمەكەن بولعان دەسەدى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا تۇرعاندىقتان ماڭىزدى قونىس بولىپ سانالعان. قالانى احالتەكە جورىعى كەزىندە ورىس وتارلاۋشىلارى باسىپ الىپ (1881 جىلى 18 قاڭتار)، اسكەري بەكىنىسكە اينالدىرىپتى. 1885 جىلى تۇركىمەنستان ايماعىندا قۇرىلعان رەسەيدىڭ اكىمشىلىك بولىگى — كاسپيي وبلىسىنىڭ ورتالىعى. 1919 جىلى 9 شىلدەدە تۇركىستان اكسر-ىنىڭ ورتالىعى بولعان. 1919-1927 جىلدارى قالا اق گۆاردياشىلارمەن شايقاستا قازا تاپقان تۇركىستان اكسر-ىنىڭ ەڭبەك كوميسسارى پ.گ.پولتوراسكييدىڭ ەسىمىمەن «پولتوراسك» دەپ اتالدى. 1927 جىلى تاريحي-ۇلتتىق اتاۋى قايتا بەرىلدى. قالاداعى كىلەم توقۋ كاسىپورىندارىنىڭ بۇيىمدارى دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى. كىلەم مۋزەيى بار ەكەن، سوعان باس سۇققان. عاشىقابات 1893، 1895، 1929 جىلدارى بىرنەشە رەت ءزىلزالانى باستان كەشكەن. 1948 جىلى 6 قازاندا بولعان ءزىلزالادان تۇگەلدەي قيراعان قالا قايتا سالىنادى. 1950-1960 جىلدارى زاماناۋي ساۋلەت ونەرىن شىعىستىق اسەم ادىسپەن ۇشتاستىرعان ۇكىمەت ءۇيى، كوپشىلىك كىتاپحانا بوي كوتەردى. عاشىقابات – رەسپۋبليكانىڭ مادەني جانە عىلىمي ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى. مۇندا جالپى جانە ارناۋلى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر، جوعارى وقۋ ورىندار، عىلىم اكادەمياسىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرى بار. ماقتىمق ۇلى اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى، دراما، قۋىرشاق تەاترلارى، مۇراجايلار، گازەت-جۋرنال رەداكسيالارى جۇمىس ىستەيدى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، دجونسقا قالا ۇنادى. تىنىش. كۇندىز دە، تۇندە دە قورىقپاي جۇرۋگە مۇمكىندىك بار. اشحابادتىڭ ىرگەسىندە، 40 كيلومەتردەي جەردە تۇركىمەنباشىنىڭ زيراتى بار ەكەن، وزىنشە ءبىرتۇتاس كەشەن: مۇندا بيلەۋشىنىڭ اتا-باباسى جەرلەنگەن دەسەدى، قالادا جەر سىلكىنىسى بولعاندا وتباسى مۇشەلەرىنەن جالعىز امان قالعان دا ەلدىڭ باسشىسى؛ مەموريالدى كەشەنگە شىعىستىق ۇلگىدە سالىنعان مەشىت ايرىقشا ءسان بەرىپ تۇر، كەلۋشىلەر قاتارى كوپ بولماسا دا، زيارات جاساۋشىلار لەگى جىل ون ەكى اي ۇزىلمەيتىن كورىنەدى.
ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسىندا مەملەكەت ۇستەمدىگى ورنىققان. مەملەكەتتىك بيۋدجەت كىرىسىنىڭ قوماقتى بولىگىن مۇناي مەن گازدى سىرتقا شىعارۋدان باسقا ماقتا ءيىرۋ كاسىپورىندارىنىڭ تىزبەسىنەن تۇسەتىن سالىق قۇرايدى. مۇندا مەندەلەيەۆ كەستەسىندەگى ەلەمەنتتەردىڭ ءبارى بار. جەرىنىڭ 80 پايىزىندا مۇناي مەن گاز. مۇناي مەن گازدىڭ 144 كەن ورنى تابىلعان. سونىڭ 40-قا جۋىعى عانا يگەرىلگەن. گازدىڭ بولجامدى قورى – 21-23 ترلن م³، ال مۇنايدىكى 12 ملرد تونناعا جۋىق. جىل سايىن بۇل ەلدە 158 ملن م² ماقتا-ماتا بۇيىمدارى مەن 82 مىڭ توننا ءجىپ يىرىلەدى. وسى ونىمدەرىن تۇركىمەنستان الەمنىڭ جوعارى دامىعان 30-دان ارتىق ەلىنە شىعارادى. الەمدەگى 80-نەن ارتىق ەلمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىسىن جاسايدى.
«تۇركىمەنستان 1991 ج. قازاننىڭ 12 ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ جانە وسى ساتتەن باستاپ، ەرەكشە مارتەبەلى ەل بولۋدى ماقسات تۇتتى. 1995 جىلعى 12 جەلتوقساندا الەمنىڭ 185 ەلىنىڭ قولداۋىمەن بۇۇ-نىڭ «بەيتاراپ ەل» دەپ تانىعان شەشىمىنە قول جەتكىزدى. تۇركىمەنستان جەرىن ادامدار تاس عاسىرىنان مەكەندەي باستاعان. ب.ز.ب. 6-مىڭجىلدىقتا جەيتۋن مادەنيەتى وسى وڭىردە قالىپتاسقان. كوپەتداگ تاۋ باۋرايىنداعى جازىقتىقتان جەيتۋن، چوپان-تەپە، بامي، چاعىللى، موندجۋكلى، ت.ب. ەجەلگى قونىستاردىڭ قالدىقتارى تابىلعان. جەرگىلىكتى حالىق ەگىن ەگۋ، مال ءوسىرۋ، اڭ اۋلاۋمەن شۇعىلدانعان. ەنەوليت داۋىرىندە تۇركىمەنستاندا اناۋ مادەنيەتى بولدى. ب.ز.ب. 2-مىڭجىلدىقتىڭ اياعى مەن 1-مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا تۇركىمەنستاندا الەۋمەتتىك جىكتەلۋ كۇشەيىپ، العاشقى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار پايدا بولۋىنا بايلانىستى سۋارمالى ەگىس جۇيەسى، ساۋدا-ساتتىق دامىدى، قالالار ىرگە كوتەردى» دەپ گيد ەلدىڭ تاريحىن بايانداي جونەلدى.
دجونستىڭ بىلگەنى: تۇركىمەن حالقىنىڭ تاريحى ەرتە كەزدەگى ورتا ازيانى مەكەندەگەن تايپا-ۇلىستار تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى. ب.ز.ب. 1-مىڭجىلدىقتىڭ ورتا شەنىندە تۇركىمەنستان جەرىندە قۋاتتى مارگيانا جانە پارفيا مەملەكەتتەرى بولعان. كاسپيي تەڭىزىنىڭ وڭتتۇستىك-شىعىس جاعالاۋىن گيركانيا، سولت. جاعاسىنداعى دالانى ماسساگەتتەر مەن كوشپەلى داح (داي) تايپالارى مەكەندەدى. ب.ز.ب. 7-6 عاسىرلاردا مارگيانا باكتريانىڭ، ال پارفيا مەن گيركانيا ميديا مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا كىردى. ب.ز.ب. 6-4 ع-لاردا بۇل ايماقتار احەمەن اۋلەتىنىڭ قول استىنا قارادى. ب.ز.ب. 4 ع-دىڭ سوڭىندا تۇركىمەنستان جەرىن ا.ماكەدونسكيي جاۋلاپ العان.
ساساني اۋلەتىنەن شىققان پارسى بەكتەرى پارفيا پاتشالىعىن تالقانداپ، وڭتۇستىك تۇرىكمەنستاننىڭ جەرىن باسىپ الدى. ب.ز. 1-عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ ارال ماڭىنداعى عۇندار مەن جەرگىلىكتى تۇرعىندار ۇزاق ۋاقىت ارالاسىپ، ءسىڭىسىپ كەتكەن.
1040 ج. سەلجۇق اۋلەتىنەن شىققان كوسەمدەردىڭ باسشىلىعىمەن وعىزدار تۇركىمەنستان جەرىن باسىپ الدى. ءسويتىپ، وعىزدار تۇرىكمەن حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا قوسالقى نەگىز بولدى. ولار جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن ارالاسىپ «تۇركىمەن» اتاندى. 1158 جىلى كوشپەلى وعىزدار مەن حوراسان بۇقاراسىنىڭ كوتەرىلىسى سالجۇق مەملەكەتىن قۇلاتتى. 12 عاسىردىڭ سوڭى مەن 13 عاسىردىڭ باسىندا تۇركىمەنستان جەرى حورەزم شاحتارىنىڭ قول استىنا قارادى، 1219-1221 جىلدارى شىڭعىس حاننىڭ اسكەرلەرى باسىپ الدى. تۇركىمەن تايپالارىنىڭ كوپشىلىك بولىگى كاسپييدىڭ شىعىس جاعالاۋىنا ىعىسىپ، بالقاش ماڭايىنداعى دالالىق ايماقتاردى، ۋزبوي اڭعارىن پانالادى. تۇركىمەنستان ايماعىن التىن وردا، شاعاتاي ۇلىستارى جانە حۋلاگۋ مەملەكەتى ءبولىسىپ الدى. ون ءتورتىنشى عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا حۋلاگۋ مەملەكەتى قۇلاپ، التىن وردا السىرەگەننەن كەيىن تۇركىمەنستان جەرىندە جارتىلاي تاۋەلسىز بىرنەشە ۇلىستار پايدا بولدى. بۇلاردى 14 عاسىردىڭ 70-80-جىلدارى ءامىر تەمىر باعىندىردى. تەمىر مەملەكەتى قۇلاعاننان كەيىن تۇركىمەندەردىڭ ءبىراز بولىگى حيۋا مەن بۇحار حاندىقتارىنىڭ، قالعاندارى يران بيلەۋشىلەرىنىڭ قول استىنا قارادى. 19 عاسىردىڭ باسىندا تۇرىكمەندەردىڭ كەيبىر تايپالارى – ابدال، چاۋدار، يگدير، بۋرۋنچۋك، توزاشى رۋلارى رەسەيدىڭ بوداندىعىنا رەسمي تۇردە مويىنسۇندى. رەسەي ءۇشىن ارزان دا ساپالى شيكىزات كوزى مول ورتا ازيا كەڭىستىگىن باعىندىرۋدا اعىلشىندارمەن اراداعى باسەكەلەستىك تۇركىمەنستاندى وتارلاۋ ساياساتىن تەزدەتە ءتۇستى. 1869 ج. كاسپيي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىنا ورىس اسكەرلەرى كەلىپ، كراسنوۆودسك (قازىرگى تۇركىمەنباشى) قالاسىن سالدى. 1869 – 1885 ج. رەسەي يمپەرياسىنىڭ تۇركىمەنستان اۋماعىن وتارلاۋ ارەكەتى جەرگىلىكتى تۇرعىندار تاراپىنان قاتتى قارسىلىققا تاپ بولدى. اسىرەسە، احال القابىن جايلاعان تەكە رۋى ورىس باسقىنشىلارىنا قاتتى قارسىلىق كورسەتتى. 1885 ج. اترەك، تەدجەن، مەرۆ جانە پەندان القابى رەسەيدىڭ قول استىنا ءوتتى. 19 عاسىردىڭ سوڭى مەن 20 عاسىردىڭ باسىندا تۇركىمەنستان ورىس جانە اعىلشىن كاپيتالىنىڭ ورىسىنە اينالدى.
بريتان تاۋار بىرلەستىگى تۇركىمەننىڭ مۇنايىن يگەرىپ، جەڭىل ونەركاسىپ كاسىپورىندارىن اشتى. رەسەي ۇكىمەتى ولكەنى يمپەريانىڭ شيكىزات بازاسىنا اينالدىرۋعا، ماقتا ءوسىرۋ كولەمىن ۇلعايتۋعا جانتالاستى.
1991 جىلعى قازاندا بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم ناتيجەسىندە تۇركىمەنستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى جاريالانىپتى. 1992 جىلعى 18 مامىردا ەلدىڭ كونستيتۋسياسى قابىلدانىپ، مەملەكەتتىك باسقارۋ ءىسى پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا پىشىمىندە جۇزەگە اسىرىلا باستاعان. 1995 جىلعى 12 جەلتوقساندا بۇۇ باس اسسامبلەياسى «تۇركىمەنستاننىڭ تۇراقتى بەيتاراپتىلىعى» تۋرالى قارار قابىلدايدى. وندا بۇۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ تۇركىمەنستاننىڭ تۇراقتى بەيتاراپ ەل رەتىندەگى حالىقارالىق قۇقىقتىق مارتەبەسىن مويىنداپ، قولدايتىندىقتارى، ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن قۇرمەتتەيتىندىكتەرى مازمۇندالعان.
جەرىنىڭ 80 پايىزدان ارتىعىن اپتاپ ءشول (قاراقۇم ءشولى)، قۇم كوشكىندەرى، تاستى تاۋلار مەن اششىلى الاپتار باسىپ جاتىر.تۇركىمەنستاننىڭ ەڭ ۇلكەن وزەنى – ءامۋداريا. ونىڭ ۇزىندىعى 1415 كم بولسا، سونىڭ 1000 شاقىرىمدايى وسى ەلدىڭ اۋماعىندا. وسى وزەننەن باستاۋ العان قاراقۇم كانالى تۇركىمەنستاننىڭ اشحابات، مارى، بۇزمەيىن، بالقانابات (نەبيت-داگ)، تۇركىمەنباشى سياقتى ەڭ ۇلكەن قالالارىنا اۋىزسۋىن جەتكىزەدى.
حالقىنىڭ سانى 12 ميلليون ادامعا جۋىق. الەمدەگى تۇرىكمەن حالقىنىڭ جالپى سانى 25 ميلليوننان ارتىق دەگەن دەرەك بار. تۇركىمەندەر اۋعانستان، يران، تۇركيا، يراك، سيريا سەكىلدى ەلدەردە دە مەكەن ەتەدى.
دجونس كەپلەر دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ باس ساراپشىسى رەتىندە ەلدىڭ دەموگرافيالىق احۋالىنا قاتىستى دەرەكتەردىڭ ءبارىن جيناقتادى. دەنساۋلىق ساقتاۋ ىسىنە قاتىستى مالىمەتتەردى الۋ دا اسا قيىنعا تۇسكەن جوق. تۇركىمەندەردىڭ تاماقتانۋىنا، ازىق-تۇلىك ماسەلەلەرىنە قاتتى كوڭىل ءبولدى. نەگىزىنەن حالىق ۇلتتىق تاعامدارىن تۇتىنادى. Coca-cola، Sprite ىشەتىندەردى مۇلدەم سيرەك ۇشىراتتى.
ساپاردا جۇرگەندە دجونس ەليزدەن ساعىنىشقا تولى سمس الۋمەن بولدى. جاۋاپ جازۋعا، تىكەلەي تىلدەسۋگە بولمايدى... كىشكەنتايدان جانىنان ەكى ەلى اجىراماعان ەليزگە ابدەن باۋىر باسىپ كەتكەن ەكەن، دجونس ءبىر اپتادان كەيىن كۇن ساناي باستادى. بارىنە قولىن ءبىر سىلتەپ، تاستاپ كەتكىسى دە كەلگەن. الايدا، موينىنا ارتىلعان جۇك بار. ونىڭ سالماعى بار... قالاي كەتسىن؟!.
ەليز ۇزدىكسىز شىرىلداعان تەلەفون داۋىسىنان وياندى. ۇيقىلى-وياۋ كۇيدە ۇيالى تەلەفوندى قۇلاعىنا تاقادى.
– اللوۋ؟
– ەليز... مەن عوي، دجونس...
– ساعات قانشا بولدى؟..
– بىلەم، بىلەم. سەندەردە ءتۇن ورتاسى... ايىپ ەتپە، ساعان ەش حابارلاسا المادىم.
ەليز باسىن كوتەرىپ، ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەي تەلەفوندى جان-دارمەن وڭ جاق قۇلاعىنا اۋىستىردى.
– دجو، ءتىرىسىڭ بە؟ ءۇش اپتادان بەرى ءولىپ قالا جازدادىم...
– يا، امانمىن. مۇندا ءتۇر... موڭعوليادا تەلەفون بايلانىسى قيىن ەكەن...
– قاي عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ولار؟
– كەشىرشى، جانىم...
– قاشان كەلەسىڭ؟
–
