كەشە عانا "التىن قالام" كونكۋرسىنىڭ قورىتىندىسى شىقتى. جۋرناليست ايدىن كالىمحاننىڭ "قاشقىنى" جىلدىڭ ۇزدىك رومانى اتاندى. ءبىر ميلليونعا باعالانعان اتالمىش شىعارمانى بىرنەشە بولىمگە بولە وتىرىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون دە شەشتىك. 

♦«التىن قالام» جەتىنشى رەت جىلدىڭ ۇزدىك قالامگەرلەرىن انىقتادى

تاڭ راۋانىندا ەگىزكولدى ەندەي وتكەن جايداق اتتى قاراقۇمنىڭ قاعىر جازىعىن باسىپ، كۇن شىعا جيەك وڭىرىنە جەتتى. جۇرگىنشى الدەنەدەن سەكەم العانداي جان-جاعىنا جالتاق-جالتاق قاراپ، ءتۇز تاعىسىنشا جالعىز تارتىپ كەلەدى. اينالا تىپ-تىنىش. تەك بۋىنى ابدەن قاتقان ءشوپ باسىن سىپىرا تەربەپ، كۇزدىڭ سالقىن سارى جەلى ەسەدى. ءدال وسى ساتتە وعان الىستان الدەبىر قاراڭ-قۇراڭ كورىنىپ، بەيمالىم بىرەۋلەر تاپ بەرسە استىنداعى جاراۋكەردى سىقپىرتىپ زىتا جونەلۋگە دە دايىن. ول ساعيدوللا ەدى.

ساعيدوللانىڭ وسى ءبىر سارى جازىقتا ساعىمداي جۇيتكىپ، سار جەلدىرتىپ كەلە جاتقانىنا ەكىنشى كۇن. بەتالىسى ۇلان-عايىر قازاق دالاسى. بۇل 1966 جىلعى جۇڭگو ەلىندەگى «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» لاپ ەتە تۇسكەن الاساپىران كەز بولاتىن. العاشىندا بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ءوزارا تالاس-تارتىسىمەن باستالعان ساياسي ناۋقان كوپ وتپەي مەملەكەتتى «ليبەرالدى بۋرجۋازيالىق» ەلەمەنتتەردەن تازارتۋ دەگەن ۇرانمەن بۇكىل قوعامدى شارپىپ، سوڭى جاپپاي بۇلىنشىلىككە ۇلاسقان. بۇدان جالپى ەلدەگى باي-ماناپتار، جوعارعى مانساپ يەلەرى، قاراپايىم شارۋالاردان قالىس قالا قويعان ەشكىمى جوق. اسىرەسە، شەت مەملەكەتتەردە تۋعان-تۋىسى، ەت جاقىندارى تۇراتىنداردىڭ بارلىعى ساياسي قىلمىسكەر ساناتىندا باستى كۇدىكتىگە اينالعان. سونىمەن شىعىس تۇركىستان ءوڭىرىن مەكەن ەتكەن قازاقتاردان مازا قاشىپ، جاس-كارى دەمەي جاپپاي قۋدالانىپ، شەتتەرىنەن تۇتقىندالا باستاعان. ولاردىڭ مەيلى اباقتىداعىسى، مەيلى سىرتتاي باقىلاۋعا الىنعاندارى بولسىن كورگەن قورلىعى مەن تارتقان ازابى جان توزگىسىز. جاراتقان يەم بۇل سۇمدىقتى ادام بالاسىنىڭ باسىنا بەرە كورمەسىن!

جاقىندا جوعارىدان «كىمدە-كىمنىڭ قانداي دا ءبىر قىلمىسى بولسا، جۇرت الدىنا شىعىپ، ءوزىن-وزى اشكەرەلەپ، وزگە كۇدىكتىلەردى دە اتاپ كورسەتۋى ءتيىس» دەلىنگەن. ۇندەۋگە ءۇن قوسۋ – كوپكە مىندەت. بۇل دا وتقا ماي قۇيعانداي جاڭا تۇتانعان كۇرەس ءورتىن ورشىتە تۇسكەن. كۇن ساناپ ەلدەن بەرەكە كەتىپ، وبال-ساۋاپتى ويلاماستان بىرەۋگە-بىرەۋ جالا جاۋىپ، بىرەۋدى-بىرەۋ ۇستاپ بەرۋ كوبەيگەن. مۇندايدا ونسىز دا ادام اۋلاۋدا الدىنا جان سالمايتىن ارنايى جاساق قاراپ قالسىن با؟ بەسقارۋىن سايلانىپ بارىنە دە ساقاداي ساي تۇرىپ، بۇرىنعىدان بەتەر سۇستانىپ العان. ەندى ولارعا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ توپ-توپ بەلسەندىلەرى قوسىلدى. دۇربەلەڭ باستالعالى قاراپايىم حالىق كورگىلىكتى سول بەلسەندىلەردەن كورىپ كەلەدى. ولار ەلدەن ەرەك بىلەكتەرىنە قىزىل تاعىپ، كۇن-تۇن دەمەي، اۋىل-ايماقتى شارلاپ، ءۇيىر-ۇيىر شيبورىشە شۇبىرادى دا جۇرەدى. ءتىپتى، كەشكىلىك ەل ورىنعا وتىرعان تۇستا ءار ءۇيدىڭ ماڭىن تورىپ، ەسىك-تەرەزەسىن اڭدىپ، تىڭ تىڭدايتىن بولعان. وسىلايشا، جۇرتتىڭ داستارقان باسىندا ايتقان ءار سوزىنەن ساياسي استار ىزدەيتىندەر كەيدە ۇرىنارعا قارا تاپپاي كەز-كەلگەن ۇيگە باسا-كوكتەپ كىرىپ، ءتىنتۋ جۇرىزەدى. قىزىل بىلەكتىلەر كىرگەن ءۇيىنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارىپ، ءۇي يەسىن قالاي دا ءبىر سىنىققا سىلتاۋ بولارلىق دالەلدەرمەن جىعۋدى كوزدەيتىن. سونداي ساتتە ۇيدەن الىس-جاقىن شەت مەملەكەتتەردەن كەلگەن حات، سۋرەت تابىلىپ جاتسا، ءۇي يەسىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيرىلگەنى. ءاي-شايعا قاراماستان تۇتقىنداپ الىپ جۇرە بەرەدى. ولار قولعا تۇسكەندەردى الدىمەن ءوز دەگەندەرىنە كوندىرۋ ءۇشىن قامالعان جەرىندە اۋىر سوققىنىڭ استىنان الادى. ول ول ما؟ كەلەسى كۇنى تۇتقىندى «كۇرەسكە الۋ» دەگەن ۇرانمەن بايلاپ-ماتاپ جۇرت الدىنا شىعارادى. كۇرەسكە الىنعاندارعا ەشكىم اياۋشىلىق تانىتپاۋى ءتيىس. ەگەر ءبازبىر ادام ارا ءتۇسىپ، جاناشىرلىق تانىتسا، قوسا جازالانادى. مۇندايدان جۇرت تا تەگىس حاباردار. سول ءۇشىن حالىق قانداي دا ءبىر سۇمدىق جايدى كوزىمەن كورە تۇرا ىشتەن تىنىپ، ءۇنسىز قابىلداۋعا ءماجبۇر.

بەلسەندى توپ كۇرەسكە الىنعانداردان كوپتىڭ كوزىنشە بىردەن جاۋاپ الا باستايدى. ولاردىڭ ءاربىرىن «ءيا، مەن قىلمىسكەرمىن» دەگىزبەيىنشە ەش تىنبايدى. نە ايتادى، سورلىلار؟ ايتا قويارلىق نە بار دەيسىڭ ولاردا؟ ءار تۇتقىن ءۇشىن تارازىنىڭ ءبىر باسىندا شىندىق، كەلەسى باسىندا جالعاندىق تۇرادى. ناعىز اق پەن قارا ارباسقان ءسات. ونسىز دا تاۋلىك بويى جەگەن تاياقتان ىسىپ-كەۋىپ قۇر سۇلدەرى قالعان بەيباقتارعا قيناۋدىڭ سان ءتۇرى قولدانىلادى. ولسەم دە ادىلدىك جولىندا ولەيىن دەپ جۇمعان اۋزىن اشپاعانداردىڭ ءتىلىن تارتىپ، قىلبۇراۋ سالىپ شۋ اساۋداي شىڭعىرتسا، ەندى ءبىرىنىڭ قوس قولىن تام قابىرعالارىنا شەگەلەپ قويىپ، ساۋساق كوبەلەرىنە ينە جۇگىرتىپ، قۇلىن دا قۇلىنىن شىعارادى. سوندا شىبىن جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلىپ، شىرقىراي-شىرقىراي سۇلاپ تۇسكەن كەيبىر جاننىڭ جاراتقاننان ءومىر ەمەس، ەش قينالىسسىز كەتەتىن ءولىم تىلەۋدەن باسقا امالى دا جوق. مۇندايدى ەتجۇرەكتى پەندەنىڭ كوزبەن كورىپ شىداۋىنىڭ ءوزى ەكىتالاي.

بۇل قىزىل بىلەكتىلەردىڭ قولعا تۇسكەندەردى اشىق جازالاۋ ارقىلى كوپشىلىككە جاساعان قاتاڭ ەسكەرتۋى. مۇنداي مەيىرىمسىزدىك پەن تاعىلىققا اللانىڭ ايرىقشا جاراتقان جانى ءسىرى، ىلۋدە ءبىر كەزدەسەتىن پەندەسى عانا شىدار. ال، بولمىسىندا بورداي ۇگىلگىش بوپالاڭ جانداردىڭ جول ورتادان باۋشا ءتۇسىپ، باقيلىق بولىپ جاتقاندارى قانشاما؟ كوپ وتپەي كۇرەسكە الىنعانداردىڭ الدى جارىق دۇنيەدەن مۇلدە كۇدەر ءۇزىپ، وز-وزىنە قول جۇمساپ تا كوز جۇمعان. كەيبىرەۋلەردىڭ ادىلدىك جولىندا قاسارىسقان بويدا اۋىر سوققىدان قول-اياعى سىندى، كوزى شىقتى. اقىل-ەسىنەن اداسىپ قاڭعىپ كەتكەندەرى دە بولدى. ءسويتىپ، از ۋاقىت ىشىندە جالعان جالانىڭ قۇربانىنا اينالعانداردىڭ سانى ەسەلەپ ارتقان. وسىلايشا، ايۋاندىق پەن ارسىزدىق  جايلاعان ولكەدە ازاپ قامىتىن كيىپ، اجىرعى ارقالاعانداردىڭ ءبىرى – وسى ساعيدوللا. ول سول ءبىر جان توزگىسىز قاتىگەزدىككە بولا تولى اباقتىسىنان قاشىپ شىققان ەدى.

وقيعا وسىدان ءبىر كۇن بۇرىن بولعان. ساعيدوللا العاش توڭكەرىس وتى ءدۇر ەتە تۇسكەن ساتتەن-اق كۇدىكتىلەردىڭ قاتارىندا قولعا تۇسكەن. بار ايىبى –  قازاقستاندا تۇراتىن ەت جاقىندارىمەن حات الىسىپ، امان-ساۋلىق سۇراسقانى. بىردە وعان كوكپەكتىدە تۇراتىن تۋعان اپكەسى حاديشا مەن جەزدەسى قاليجاننان ءبىر پاراق حات كەلگەن. حاتتا ولار بارلىق اعايىن-تۋىستىڭ حال-جاعدايىن سۇراستىرا كەلىپ، «ساعيدوللا، ءبىز وزدەرىڭدى قاتتى ساعىندىق. ۋ ىشسەڭ دە رۋىڭمەن ءىش دەگەن بار، ەندى مۇمكىندىك بولىپ، شەكارا اشىلىپ جاتسا سەندەر دە ەشتەڭەگە قارايلاماي، ەلگە ءوتىپ الىڭدار. ءبىر جەردە بولىپ، كۇنىمىزدى بىرگە كورەرمىز» دەگەن ءبىر سويلەم عانا جازىلعان. سول حات – ونىڭ قىلمىسىنىڭ باستى ايعاعى. قۇداي-اۋ، وسى دا قىلمىس، وسى دا ايىپ بولىپ پا؟ ەگەر شىنىمەن جاساعان قىلمىسىڭ بولسا مەيلى عوي. قولىڭمەن ىستەگەندى موينىڭمەن كوتەرۋگە پەيىلسىڭ، وندايدا وزىمە دە وبال جوق دەرسىڭ. ال، مىناۋ شە؟ مىناۋ – قىپ-قىزىل جالا، قىپ-قىزىل قورلىق، بەيكۇنا جاندارعا كوزبە-كوز جاسالىپ جاتقان قيانات قوي. بۇدان اسقان قاتىگەزدىك، بۇدان اسقان سۇمدىق بولماس-اۋ، ءسىرا؟!

ادىلدىك بىتكەن ادىرا قالدى. ارادا ەكى اي وتكەندە سوت ساعيدوللاعا جەتى جىلدىق جازا تاعايىنداپ، تەمىر تورعا توعىتقان. نەگىزى سوڭعى ءۇمىت قارا قىلدى قاق جارىپ، تورەلىك ايتادى دەگەن سوتتا عانا بولاتىن. ونىڭ دا ادىلدىگى وسىمەن شەكتەلدى. سوت ۇكىمى جاريالانعان كۇننەن باستاپ ونىمەن بىرگە جازالاعانداردىڭ بارلىعى ايگىلى «بارساكەلمەس» اتانعان تاكلاماكان شولىنە جەر اۋدارىلادى. ساعيدوللانىڭ ەلدەن ەرەكشە ات باپكەرلىگى مەن اسقان ۇستالىعىنا بولا جەرگىلىكتى تۇرمەدە قالدىرىلعان. وعان اباقتى اۋلاسىندا باعىپ-باپتالاتىن، جەرگىلىكتى شەندى-شەكپەندىلەردىڭ قىزمەتتىك كولىكتەرى – وتىزعا جۋىق ءمىنىس اتقا قاراۋ مىندەتى جۇكتەلدى. اتتار بىرىنەن-بىرى وتەتىن جۇلدەلى جۇيرىكتەر مەن وڭشەڭ سۋ توگىلمەس جورعالار. سونىمەن، ساعيدوللا سوڭعى جارتى جىلدان بەرى تۇرمە قورعانىنىڭ ءار بۇرىشىنان قاققان قازىقتاي قاقيعان قارۋلى قاراۋىلداردىڭ قاتاڭ بۇيرىعىمەن، سولاردىڭ يەگىنىڭ استىندا ەڭبەك ەتىپ كەلگەن. كۇنى بويى قورعان ءىشىن ديىرمەننىڭ تاسىنا جەگىلگەن اتشا اينالىپ، قارا تەرگە مالشىناتىن. بىردە تاۋ-تاۋ بولىپ ۇيىلگەن توپىراقتان بالشىق يلەپ، قالىپتاپ كىرپىش قۇيسا، ەندى بىردە اتقورانىڭ جىرتىق-تەسىگىن جاماپ، ماڭايعا كولدەنەڭ ءشوپ جاتقىزباي تازالاپ شىعادى. ارەدىك اتتاردىڭ استى-ۇستىنە قاراۋ، جەم-شوبى مەن سۋىن بەرۋ تاعى بار. وسىنداي كۇيبەڭمەن كۇنەلتىپ كەلگەن ول وتكەن كۇنگى ەكىنتى مەن اقشام اراسىن تاعاتسىزدانا كۇتكەن. جاي كەزدەرى زۋ ەتىپ وتە شىعاتىن ۋاقىت مۇندايدا توقتاپ قالاتىنداي. ايتەۋىر، ءبىر كەزدە زارىقتىرا كۇتتىرگەن مەجەلى مەزگىلگە دە جەتكەن. ساعيدوللا وسى ءبىر وڭتايلى ءساتتى قالاي دا ۇتىمدى پايدالانىپ قالۋعا بارىن سالدى. زىر جۇگىرىپ وزىنە تيەسىلى شارۋا قامىن كۇيىتتەۋمەن ابىگەر. الدىمەن ات وقىرلارىنا تولتىرا ءشوپ سالىپ، توبەدەن ءتونىپ تۇرعان كۇزەتشىگە باس يزەپ، يشارات ەتتى دە، شيراق قيمىلداپ قاقپادان شىقتى.

كەشكىلىك قالا كوشەلەرىندە كولىك قاراسى ونشا كوپ بولماعانىمەن، جۇمىستان قايتقان جاياۋلار لەگى مول. اياق الىستارىن تەزدەتىپ، قونالقىلارىنا قاراي بەتتەگەن جۇرت بىرىنە-بىرى قارايتىن ەمەس. ءار كۇنى ءدال وسىلاي باستالاتىن تىنىمسىزدىق ىمىرت ۇيىرىلگەنشە سەڭ كوشكەن وزەندەي جوڭكىلىپ-جوڭكىلىپ بارىپ ارەڭ تولاستايتىن. بۇگىن دە سولاي. ساعيدوللا ەندى قورعان سىرتىنداعى ۇزىن اعاش كەرمەگە قاز-قاتار بايلانعان جىلقىلاردى قوس-قوستان جەتەلەپ سۋاتقا بەتتەدى. بۇلقىنا اققان بۇلاق سۋى دا الىس ەمەس – تۇرمە الدىنداعى كوپىر استىندا. قارا سۇلىمەن باپتالىپ، ناعىز بايگە الار بابىندا تۇرعان جانۋارلار شەتىنەن ەلىرمە. باسىن ءسال عانا بوساتىپ، ەركىنە جىبەرسەڭ جۇلا تارتىپ، ويناقتاي جونەلگىسى كەلەدى. تۇرمە قورعانىنىڭ بيىك مۇناراسىنان قاراۋىلداعان كۇزەتشى اتبەگى جاقتان ءبىر ءسات كوز الار ەمەس. اق نايزالى قارۋىن سەرت ۇستاپ، ءار قادامىن اڭدۋمەن تۇر. اتتار تەگىس سۋارىلىپ، ءوز وقىرلارىنا جايعاستىرىلىپ بولىپ قالدى. ءدال سول ساتتە ساعيدوللاسوڭعى اتتىڭ شىلبىرىن شەشكەن بويدا قارعىپ ءمىنىپ، زىتا جونەلگەن. ءبىراق قىبىر ەتكەن قيمىلدى باعىپ تۇرعان قاراۋىلدان مۇنداي ارەكەت ءسىرا قالىس قالا قويسىن با؟ قىتايشالاپ «توقتا، توقتا، قايت ارتىڭا!» دەگەن قاتقىل ۇنمەن قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسادى. ءبىراق ونى تىڭداعان ساعيدوللا جوق. ىزىنشە تارس – تۇرس ەتكەن مىلتىق ءۇنى ەستىلىپ، اسپانعا بىرنەشە مارتە وق تا اتىلدى. سوندا دا كەرى قايتار ەمەس. قايتا، اتىن ودان سايىن ساۋىرلاپ، كولدەنەڭ كولبەپ جاتقان بىرنەشە كوشەنى كەسىپ وتە شىقتى. ءبىر قۋانارلىعى، ماڭايدا ءوتىپ جاتقان جۇرت قاراسى مول بولعاندىقتان، وق وعان تۋرا باعىتتالىپ اتىلا قويعان جوق. قاس قارايىپ بارادى. ساعيدوللا ادام اياعى سايابىرسي باستاعان قالتارىس كوشەلەردەن ءبىر بۇرىلىپ، كول تۇبىنە سۇڭگىگەن بالىقتاي اپ-ساتتە كوزدەن عايىپ بولعان.

وسىلايشا قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا قىلمىسكەرلەرىنىڭ بىرىنەن ايىرىلعان كۇزەتشىلەر ءبىرىن-بىرى كىنالاپ، سان سوعىپ قالا بەردى. وتەر ءىس ءوتتى، ەندى ولار دا قاراپ جاتپاس. جان-جاققا حابار جىبەرىپ، قاشقىندى قالاي دا قولعا تۇسىرۋگە قام جاساۋى كەرەك قوي. ساعيدوللا سول ءبىر قارعىس اتقان قاماۋ ورنىنان ءبىر سىتىلىپ شىعۋى شىقتى، ءارى قاراي نە بولماق؟ ەندىگى بارار باعىتى قالاي؟ كورەر تاعدىرى شە؟ ءبارى-بارى ءبىر اللانىڭ قولىندا. ول وسىلاي قاشۋدى جوسپارلاعان كۇننەن باستاپ-اق بىردەن شەكارا اسىپ، قازاق دالاسىنا تارتۋعا بەل بۋعان. سەبەبى، وندا ۇلان-عايىر جەرى، ىرگەلى ەلى تۇر عوي. «ونداعى قارا ورمان حالىقتىڭ ەشبىرى ماعان كەت ءارى دەي قويماس. تىم قۇرىسا قۇدايعا قاراعان بىرەۋى ءوز قۇشاعىنا الىپ، قاناتىمەن قالقالار. ەت جاقىندارىم دا بار. ال، وتباسىم، بالا-شاعام شە؟ ولار اللاعا امانات. مۇندا دا تۋىس-تۋعان، جاقىن-جاعالاستارىم از ەمەس. تىم بولماسا سولارعا ارقا سۇيەپ، كۇندەرىن كورەر. الدىمەن ءوزىم ءبىر امان-ساۋ ەلگە جەتىپ، تابان تىرەپ الايىنشى. سوسىن تاعىسىن تاعى كورە جاتارمىن» دەگەن.

ساعيدوللا قالادان شىققان بويدا ىرگەلەس تەسىپاققان اۋىلىنىڭ كەڭ اڭعارلى سايىنا ءتۇسىپ قۇلداي جونەلدى. ويى ونعا، ساناسى سانعا بولىنگەن. بىردەن ەلگە تارتسام با؟ الدە، جولاي اۋىلعا سوعىپ، بالالارىما الىس ساپارعا اتتانىپ بارا جاتقانىمدى ەسكەرتە كەتسەم بە ەكەن؟ ال، قۋعىنشىلار اۋىلعا مەنەن بۇرىن جەتىپ، ۇيدە كۇتىپ وتىرعان بولسا شە؟..

ايتەۋىر، ساپىرىلعان ويلار مازا بەرەر ەمەس. ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعادى. «ابايلارمىن. الدىمەن اۋىلعا بارايىن. اۋىل ماڭىنداعى ءاربىر بۇلىڭ-بۇشپاق، بوي تاسالار جەردىڭ ءبارى دە تانىس، بىردەڭەسى بولار. جاسىرىنسام دا جان بالاسى تاپپايتىن قۋىس-قۋىستارى دا بار. ونىڭ ۇستىنە اۋىل جولدان كوپ بۇرىس ەمەس، ونسىز دا سول ماڭنان وتەم. الدىمەن اۋىلعا بۇرىلىپ، اتقا ەر، جولعا ازىق الىپ اتتانايىن» دەپ ءتۇيدى. سونىمەن، اققان جۇلدىزداي ات ۇستىندە ءدال وسىنداي ءبىر بايلامعا كەلگەن ول اقىرى ءوز اۋىلى اقبەلدەۋدى بەتكە العان.

ءىڭىر قاراڭعىسى. كوزكورىم جەردەگى بەل-بەلەستەر مەن قىرقا-قىراتتاردىڭ قاراۋىتقان سۇلباسى عانا كورىنەدى. اسپان اشىق. زەڭگىر كوكتەن جامىراي قاراعان جۇلدىزدار شوعىرى بىرتە-بىرتە كوبەيە ءتۇستى. وسىعان دەيىن ات تىزگىنىن تارتپاي قۇيعىتا جەتكەن ساعيدوللا قالادان ۇزاي بەرە ءبىر قالىپتى جەلاياڭعا اۋىسقان. بار سيىنارى – جاراتۋشى جالعىز اللا. كوڭىل شىركىن استاڭ-كەستەڭ. ءبىر ءسات بايىز تاۋىپ، ورنىعار ەمەس. ارەدىك توقتاي قالىپ، الىس-جاقىنداعى دىبىس-سىبىسقا دا ءجيى قۇلاق تۇرەدى. بىردە قالا جاقتان ايعاي-شۋ، دابىر-دۇبىر ەستىلگەندەي بولدى. ءتىپتى، جاقىن ماڭنان شىعا ما، قالاي؟ جۇرەك قۇرعىر زۋ ەتتى دە، تايداي تۋلاپ الا جونەلدى. ويلانىپ تۇرار ۋاقىت پا بۇل؟ ساعيدوللا اتىن تەبىنىپ جىبەرىپ، توڭىرەكتى تورلاعان قاراڭعىلىق قۇشاعىنا زۋ ەتىپ ەنە بەردى. ەندى وعان قالاي دا قولعا ءتۇسىپ قالماۋ كەرەك. قۇداي ساقتاسىن! «جامان ايتپاي، جاقسى جوق»، الدا-جالدا قىرسىق شالىپ، ۇستالىپ قالسا، ونىڭ اياعى نە بولارىن ول بىلەدى، ارينە. ادەتتە، بەتتەرىنە تۋرا قاراعان بەيكۇنا جاندى جابىلا ساباپ، ءولىمشى ەتىپ تاستاپ كەتە باراتىن قىزىل بىلەكتىلەر ۇستاپ السا اياسىن با؟ ءتىرى قالدىردى دەگەن كۇننىڭ وزىندە قول-اياعىن سىندىرىپ، مۇلدە مۇگەدەك ەتىپ قويۋى دا مۇمكىن. ولاردىڭ وعان قانداي جازا قولدانىپ، قانداي حالگە دۋشار ەتەرى دە بەلگىلى. ءبارى دە كوڭىل تۇكپىرىندە سايراپ تۇر.

ساعيدوللا قۋعىنشى ءدۇبىرىن ەستىگەن ساتتەن-اق تاقىم قاعىپ، ات باسىن الىسقا جىبەرگەن. كۇدىر-كۇدىر جۋساندى دالانى قۋسىرىپ، قۇستاي ۇشىپ كەلەدى. تالاي-تالاي الاماندا الىسقا شاۋىپ ابدەن جاتىلعان بايگە كەردىڭ قازىرگە قارلىعا قويار ءتۇرى جوق. شاپقان سايىن ەكپىندەپ، قوس تاناۋىن قۋسىرىپ، ءجيى-جيى پىسقىرىنىپ قويادى. نەگىزىندە، بۇل ات تولى اۋدانىنداعى شەندىلەردىڭ ءبىرى ۇسەن دەگەن ادامعا تيەسىلى. شاشاسىنا شاڭ جۇقپاعان، اتاعى الىس-جاقىن ايماقتارعا ءمالىم ايگىلى سايگۇلىك. جەرگىلىكتى جۇرت ونى ۇنەمى ۇسەن باپتاتىپ، مىنەتىندىكتەن «ۇسەنكەرى» اتاپ كەتكەن. ەجەلدەن قازاق ساحاراسى توي-دۋمانسىز بولعان با؟ ۇسەنكەرى بۇعان دەيىن بۇل وڭىرلەردە وتكەن نەبىر ءدۇبىرلى دودادا سان مارتە توپ جارىپ، ءۇش توعىزدان جۇلدە الىپ كەلگەن. ەگەر ۇكىمەت ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن جۇرتتىڭ جەكە مال-مۇلكىن تەگىس سىپىرىپ اكەتپەگەندە مۇنداي جەل جانۋاردىڭ قۇنى تەك التىن، كۇمىسپەن عانا باعالانار ەدى. ساعيدوللا العاش اباقتى اۋلاسىنداعى اتتاردى ءوز قاراۋىنا العان كۇننەن باستاپ-اق ۇسەنكەرىگە بىردەن كوزى تۇسكەن. مىنە، سودان بەرى وعان ەرەكشە كۇتىم جاساپ، ىشتەي ءدال وسى ساپارعا دايىنداپ كەلگەن. قۋعىنشىلار قارا ءۇزىپ قالسا كەرەك، ازدان سوڭ الگىندەگى ايعاي-شۋ، دابىر-دۇبىر دا باسىلىپ، ءتۇن تورىنە تەگىس ءبىر تىنىشتىق ورناعانداي بولدى.

بىردە ساعيدوللا قوس تىزگىنىن قىمتاپ ۇستاپ، تالماي شاۋىپ كەلە جاتقان اتىن ەزۋلەي تارتىپ، زورعا توقتاتتى. دەمىن ىشىنە الىپ، ءتۇن پەردەسىن جامىلعان توڭىرەككە تاعى ءبىر مارتە قۇلاق ءتۇردى، ەش دىبىس جوق. اتتىلاردىڭ دا تۇياق ءدۇبىرى ەستىلمەيدى. ءبارى دە تىنعان. جاپان تۇزدە جالعىز ءوزى. ءارى قاراي توقتاۋسىز ءجۇرىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا اقبەلدەۋگە دە كەلدى. اۋدەم جەردەن قاراۋىتىپ كورىنگەن جارىقسىز اۋىل سىرتتاي قاراعانعا تىم-تىرىس. ىشتە نە بولىپ جاتقانى بەگىسىز. اۋىلعا جاقىنداعان سايىن وزەلەنە ۇرگەن يتتەردىڭ اششى ءۇنى انىق ەستىلەدى. مۇندايدا اجەسى مارقۇم: «شىعىڭدارشى سىرتقا، بىرەۋ-مىرەۋ كەلدى مە؟ ءيتى قۇرعىر نەعىپ ابالاپ كەتتى. جەتى قاراڭعى تۇندە كىم بولدى ەكەن ءوزى؟» دەپ وتىرۋشى ەدى. ءيا، سول ءسوز، سول اجە بەينەسى قاس-قاعىم ساتتە ونىڭ كوز الدىنان ءبىر ەلەستەپ ءوتتى. تىنىمسىز ۇرگەن يت داۋىسىنان سەزىكتەندى مە، ساعيدوللا بىردەن اۋىلعا كىرگەن جوق، جولدان بۇرىس بۇلىڭعىر اۋماققا قاراي ات باسىن بۇرا بەردى. ونسىز دا جول بويى وعان قۋعىنشىلار مەنى ۇيدەن كۇتىپ وتىرعان جوق پا ەكەن دەگەن ءبىر وي مازا بەرمەگەن.

مەيلى ول جازىقسىز بولسىن، مەيلى سۇتتەن اق، سۋدان تۇنىق بولسىن بەلسەندىلەر ءۇشىن ول – جازاسىن وتەۋشى قىلمىسكەر، تۇرمەدەن قاشقان قاشقىن. سول ءۇشىن ونىڭ ءۇيىن، اۋىل-ايماعىن قارۋلى جاساق قاتاڭ باقىلاۋعا الىپ، كوز ىلمەي كۇزەتىپ تۇرعان دا بولۋى مۇمكىن. قالاي دا ساقتىق كەرەك. ساعيدوللا اتىن اۋىل سىرتىنداعى تۇيە بويلاپ وسكەن شي اراسىنا جاسىرىپ، جاياۋلاپ جاقىنداپ كەلەدى. ءار قادامىن ەپپەن باسىپ، تىقىر ەتكەن دىبىس شىعارماۋعا تىرىسادى. بىردە وعان تاياۋ جەردەن ءبىر جىلت ەتكەن ءالسىز جارىق كورىنگەندەي بولدى. ول تۇرا قالدى. انىقتاپ قاراپ، اينالانى تەگىس ءبىر شولىپ شىقتى، ءبىراق ەشتەڭە كورىنبەدى.  بۇل نە ءوزى؟ ايسىز تۇندەگى اققان جۇلدىزدىڭ جارىق ەتكەن ساۋلەسى بولار؟ الدە جاي ەلەس پە؟ بالكىم، دالاعا تۇنەپ قالعان تايىنشا، تورپاعىن ىزدەگەن اۋىل ادامدارىنىڭ ءبىرى شىعار؟ ءبىراق، الدامشى ساعىمداي الگى جارىق قايتىپ كوزگە تۇسپەدى. تاعى ىلگەرىلەدى. كوپ وتپەي تاياۋ جەردەن الاسۇرا ۇرگەن يت داۋىسى جيىلەپ كەتتى. ىزىنشە سول يتتەرگە بىرەۋدىڭ قاتتى زەكىگەن قاتقىل ءۇنى ەستىلدى. دولدانعان توبەت قاۋىپ الا جازدادى-اۋ، شاماسى. ۇرەيلى داۋىس قۇلاق جارارداي ساڭق ەتە ءتۇستى. ساعيدوللا اۋىلعا بارۋدىڭ قانشالىقتى ءقاۋىپتى ەكەنىن سوندا سەزگەندەي. القىنعان جۇرەگى اتقاقتاپ جالت بەرىپ، جاسىرىنا بەردى.

ءيا، جول بويى ونى تىنىمسىز مازالاپ كەلگەن وي مەن كۇدىك-كۇمان ەش الداماپتى. وزىنەن بۇرىن جەتكەن قۋعىنشىلار اۋىلدى اينالا قورشاۋعا الىپ، كۇزەتتى دە كۇشەيتسە كەرەك. ەندى بايقالدى، ءار جەردە قولدارىنا جارىق العان بىرەۋلەر ءجۇر. وسىلاي بولارىن الدىن-الا سەزگەندەي ساقتانا بىلگەن ساعيدوللا كەرى قايتىپ، ادىمداي باسىپ اتىن قالدىرعان اۋماقتى تاپتى. ول اتىنا جەتكەندە اسپاندى القىزىل نۇرعا بولەپ، اي كوتەرىلە باستاعان. كەلگەن بويدا ءتوس قالتاسىنا قولىن سالىپ، قويىن داپتەرى مەن شولاق قالامىن الىپ، ءبىر پاراعىنا قولجازبا قالدىردى.

«اياۋلى مەنىڭ جان جارىم جانە بالالارىم! بۇل حاتتى جازعان وتاعاسى – ساعيدوللا. وزدەرىڭە ءمالىم، جاقىندا ماعان اۋداندىق سوت جابىلعان جالعان جالاعا قاراماستان جەتى جىلىمدى تۇرمەدە وتكىزۋ جازاسىن كەستى. وكىنىشتىسى سول، ولار ءىستىڭ اق-قاراسىن اجىراتقان دا جوق. «قۇمىرسقانىڭ تاس باسقانى تاڭىرگە ايان» دەگەن عوي، مەنىڭ جازىقسىز ەكەنىمە اللا كۋا. ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، تۇرمەدەگى جاعداي دا ءماز ەمەس. كۇن سايىن ەكىنىڭ ءبىرىن ءولتىرىپ كەتىپ جاتىر. ماعان دا سول قارعىس اتقان جەردە قالۋدىڭ ءوزى وتە ءقاۋىپتى بولعاندىقتان، قاشىپ شىقتىم. سونىمەن نە دە بولسا قازاقستاندى بەتكە الىپ كەتىپ بارامىن. سەندەردى ساعىنعانىم سونشالىق، سوزبەن ايتىپ جەتكىزە الماسپىن. سوندا دا باسىمدى بايگەگە تىگىپ، وزدەرىڭدى ءبىر كورىپ قايتۋعا بەل بۋىپ، اۋىلعا كەلگەن ەدىم. ءبىراق، سوڭىما تۇسكەن قۋعىنشىلار مەنى ءۇي ماڭىنا جولاتپادى. بارلىقتارىڭا اماندىق، ساۋلىق تىلەيمىن. ءتىرى بولساق، ءتۇبى ءبىر تابىسارمىز» دەپ، ايتار ويىن قىسقا عانا تۇجىرىمدادى دا حات سوڭىنا ايشىقتى ارىپتەرمەن «ساعيدوللا» دەپ قولىن قويدى.

حات الاكەۋىم اي جارىعىندا كوز مولشەرمەن جازىلدى. تۇسىنىكسىز جەرى بولسا تۇزەتىپ وقىر. جازىلار حات جازىلدى، ايتىلار وي ايتىلدى. ەندى ونى تابىستاپ كەتۋدىڭ جولى قالاي؟ ول شورت بۇكتەلگەن اق پاراقتى ءوز وتباسىنا تيەسىلى شاپپالىققا باستار جول بويىنا الىپ باردى. قىستىڭ قامىن جاز ويلار قاربالاس شاق عوي. بۇل جولدان تاڭ اتىسىمەن ارلى-بەرلى ونىڭ ءوز بالالارى، ءشوپ-شالاڭ جيناۋعا كەلگەن كورشى-قولاڭدارى دا كوپ وتەتىن. حاتتى كەلەسى كۇنى تانىس بىرەۋ تاۋىپ الىپ، بالالاردىڭ بىرىنە تابىس ەتەر دەگەن ويمەن كوزگە تەز تۇسەتىن جول ۇستىنە جۇدىرىقتاي تاسپەن ءبىر شەتىنەن باستىرىپ قويىپ كەتتى.

الگىندە عانا تۋعان ايدىڭ اپپاق ساۋلەسى ويلى-قىرلى ولكەگە تەگىس تاراپ، اينالانى ايشىقتاي ءتۇستى. ساعيدوللا قايتا ورالىپ اتقا قونار الدىندا اقبەلدەۋ اۋماعىنا تاعى ءبىر مارتە قيماستىقپەن قاراپ الدى. ول تۋمىسىنان وسى ولكەدە ءوسىپ-ونىپ كەلەدى. تۋعان جەرىن، بالا-شاعاسىن، جانۇياسىن تاستاپ، جالعىز كەتۋ كىمگە وڭاي دەيسىڭ؟ امال نەشىك، تاعدىر سولاي، ماڭدايىنا جازىلعانىنا كونەدى دە. ءبىر كەزدە ونىڭ مۇنداعى كۇندەرى وتە كوڭىلدى ەدى، حالىق تا بەيعام كۇن كەشكەن. اكەسى دوسجان ءوزىنىڭ ومىردەن ەرتەرەك وتەرىن سەزسە كەرەك، جالعىز ۇلى ساعيدوللانى بار ونەرگە باۋلىپ، قياداعىنى شالار قىران بولىپ جەتىلۋگە جەبەگەن. وندا ولاردىڭ كىرسە شىققىسىز التى قانات اق ءۇيى، ءورىس تولى مالى دا بولعان. مال قامىمەن جاز جايلاۋعا، قىس قىستاۋعا كوشەتىن. ءوز كىندىگىنەن تاراعان ءتورت بالانىڭ ۇشەۋى قىز. بار ءۇمىت ارتار قولعاناتى دا، شاڭىراققا يە بولار ازاماتى دا – وسى ساعيدوللا. ۇزاق جىل ۇستالىقتى كاسىپ ەتكەن دوسجان ات باپتاپ، قۇس قايىرۋدىڭ قاس شەبەرى. ۇلى ساعيدوللا قالقايىپ قاتارعا قوسىلا باستاعاننان-اق قاسىنا الىپ، تۇرمىستىق بۇيىمداردىڭ ءتۇر-تۇرىن جاسايتىن. ءتىپتى، كەرەك دەگەنگە بەساتاردى دا قولدان سوعىپ بەرەتىن. وسىعان بولا جىل ون ەكى اي ولاردى ىزدەپ كەلەر ادام قاراسى ەش سەيىلگەن ەمەس. بىرەۋلەر كەرەك-جاراعىن ىزدەپ كەلسە، ەندى بىرەۋلەر قاجەتىنە تاپسىرىس بەرىپ قايتىپ جاتاتىن. كەيدە اكەسى ات ازىعىن دايىنداپ، قارۋ-جاراعىن اسىنىپ، ساعيدوللانى ەرتىپ قىرعا شىعاتىن. ءبارى دە قۋ تىرشىلىك قامى. ولار يەندە بىرنەشە كۇن ەرۋ بولىپ، اڭ اۋلاپ، ساياتشىلىقپەن سەرۋەن قۇرىپ قايتاتىن. مۇنداي ساپار ساعيدوللا ءۇشىن وتە قىزىقتى ەدى. اسىرەسە، جاز كۇندەرى اشىق اسپان استىندا تۇنەپ، قوڭىر اڭى قويشا ورەتىن مايلى-جايىر، بارلىق، ورقاشار تاۋلارىنىڭ قويناۋ-قويناۋىن كەزگەن ساتتەرىن ايتساڭشى. ءبارى-بارى دە كوز الدىندا. «اكە كورگەن وق جونار»، ۋاقىت وتە كەلە ساعيدوللا قۇرالايدى كوزگە اتار مەرگەن، ون ساۋساعىنان ونەر تامعان ۇستانىڭ ءوزى بولىپ جەتىلگەن. بىرەۋلەر ونى «مەرگەن ساعيدوللا» دەپ اتاسا، ەندى بىرەۋلەرى «ۇستا ساعيدوللا» دەپ اتايتىن بولدى.

ساعيدوللا ەس بىلگەلى اكەسى دوسجان مەن اناسى ۇلبالانىڭ ارقاسىندا ىشەر اس، كيەر كيىمنەن ەش تارىعىپ كورگەن ەمەس. كوپ وتپەي اپكەلەرى ۇزاتىلىپ، ءوزى دە ءۇيلى-باراندى بولدى. ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرىسىمەن قورمال اكەسى مەن اياۋلى اناسى دۇنيە سالدى. «اكەنىڭ داۋلەتى بالاعا داۋلەت بولمايدى» دەگەن، ولاردىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە تىرنەكتەپ جيعان بار مالىنىڭ دا كوپ قايىرى بولا قويعان جوق. ءبىرازى وزدەرىنىڭ قوناقاسى مەن جىلدىعىنا ارنالدى. ال، قالعانىن وكىمەت «كانپەسكە»، «تايقازان» دەگەن جەلەۋلەرمەن تىشقاق لاق قالدىرماي سىپىرىپ العان. بۇگىندە ساعيدوللاعا اكەدەن قالعان بار مۇرا – بويىنا بىتكەن اسىل ونەرى. ول سول ونەردىڭ ارقاسىندا ەشكىمگە الاقان جايىپ جالتاقتاماستان ءوز تىرلىگىن ءوزى دوڭگەلەتىپ كەلگەن. ارادا توڭكەرىسى قۇرعىر ءدۇر ەتىپ، ءدۇيىم ەلگە زاۋال توندىرمەگەندە، بالكىم، ءبارى دە باسقاشا بولار ما ەدى. وندا ەل دە قام-قايعىسىز تىرشىلىك ەتىپ، ساعيدوللا دا بۇلاي «قاشقىن» اتانباس ەدى. ەندى، مىنە، ءبىر اۋىز ءسوز تىڭدار پەندە جوق، ەشكىمنەن ادىلدىك تاپپاي ارپالىسىپ ءجۇر. ساعيدوللا ارا-تۇرا ات تىزگىنىن قاعىپ، سوقپاق-سوقپاقتارمەن سوقتىرتىپ كەلەدى. ونىڭ اباقتىنى ارتقا تاستاپ، جايداق تا بولسا ات ءمىنىپ، الىسقا اتتانىپ بارا جاتقان بەتى وسى.

ساعيدوللا باسقا ەمەس، قىبىر ەتكەن قاراڭ-قۇراڭ كوزگە بىردەن كورىنە كەتەتىن جيەك وڭىرىنەن تەز ءوتىپ كەتۋگە اسىقتى. ەتەكتەگىنى ىلەر قىرانداي قۇلديلاپ بارادى. بۇدان ارى – قۇلىستاي. قۇلىستايدىڭ قۇبا جازىعى ءشيلى. ەڭىستەگەن سايىن ەمىل وزەنىنە دەيىنگى اتشاپتىرىم اۋماق بىتىك وسكەن قارا كوك قياقتار مەن ويدىم-ويدىم شالشىق سۋلار، يت تۇمسىعى وتپەيتىن نۋ قامىسقا باستايدى. ساعيدوللا قامىستى نۋعا ىلىنە بەرە ات باسىن تارتتى. تاڭ اتقالى ورازاسىن دا اشپاعان. ءتىپتى، كەشە تۇستە تۇرمەدە جەگەن تۇيە كوزىندەي توقاش پەن ەكى كەسە سالقىن قارا شايدان باسقا ءنار تاتقان ەمەس. ءقازىر دە بۇل ماڭنان تىسكەباسار بىردەڭە تابۋ قيىن. باسقا امالى بار ما، كونەدى، شىداۋى كەرەك. الدا تاعى قانداي تاعدىر كۇتىپ تۇرعانىن كىم ءبىلسىن؟ وسىدان جارتى كۇن بويى مولدىرەگەن كوك اسپاننان باسقا ەشتەڭە كورىنبەيتىن قامىس اراسىندا بوي تاسالاعان ول، ءتۇس اۋا اتىن جەتەلەپ اشىق اۋماققا شىقتى. ويلى-قىرلى اتىراپتى اپتاپ ىستىعىمەن قۋىرىپ، قۇلىستايدا كۇن جالىنداپ تۇر. سارى دالا، سارى ساعىم. جاقىن ماڭدا جان بالاسى جوق. ساعيدوللا اتىنا ءمىنىپ، قامىستى القاپتىڭ قارسىسىنداعى ءبىر بەلگە شىعا كەلگەنى سول ەدى، كەلەسى بوكتەردەن جەر قايىسقان قالىڭ تۇيەلى كوش كورىندى. ولار كۇز اسپانىن قۇڭىرەنتە قايتقان جىل قۇستارى سەكىلدى. وڭتۇستىكتى بەتكە الىپ، ۇدەرە تارتىپ بارادى. بۇگىن-ەرتەڭ سايابىرسي قوياتىن ءتۇرى جوق.

ساعيدوللا اعىندى سۋداي جوڭكىلگەن كوش لەگىنە قاراپ ءبىراز تۇردى. ايالى جوق ۋاقىت، الدامشى ساعىم دۇنيە-اي! وسى جولدارمەن قانشاما جولاۋشى ءجۇرىپ، قانشاما كەرۋەن كوشتى دەسەڭشى؟ كوشتەگى تارباعاتايدىڭ ەلى. جىل سايىن بۇل ەل ناۋرىز بەن ءساۋىردىڭ، قىركۇيەك پەن قازاننىڭ ءولىاراسىندا وسى جەرلەردى باسىپ، وسىلايشا كوشىپ وتەتىن. ەندىگى باعىتى – مايلى جوتاسىنداعى يتبايلاعان مەن سارشوقى. كوش جايىن ەشكىم تۇسىندىرمەسە دە، ساعيدوللا وعان ابدەن قانىق. ويتكەنى، ونىڭ اكەسى دوسجاننىڭ بيعاتىم ەسىمدى ءبىر قارىنداسى بولاتىن. بيعاتىم بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن وسى ەلگە ۇزاتىلعان. ءقازىر ءۇيلى-باراندى، بالالى-شاعالى. كۇيەۋىنىڭ اتى – قابىلجان. ولار ءار جىلعى كوكتەم مەن كۇزگى كوشىندە وسى جولمەن وتەتىن. جولاي مۇندا ءبىرجار كۇن ەرۋلەپ، ات-كولگىن تىنىقتىرىپ، اقبەلدەۋدەگى اعايىن-تۋىسقا سوعىپ، امان-سالەم جاساپ قايتاتىن. الايدا، بيىل ساعيدوللانىڭ ءوز الەگى وزىندە بولىپ، جاز بويى حابار-وشارسىز قالعان. «جان قىسىلسا جاقىنىن تابادى»، ەندى ول اپكە-جەزدەسىنىڭ بۇل كوشتە بار-جوعىن بىلمەك بولىپ، تاعى ءبىر بەلگە شىقتى. كوشتىڭ الدى كوپ ۇزاماي بايىرقالاي باستاپتى. سارعۇسىن مەن جەلدىقارانىڭ ءار جىرا-جىلعاسىنا جىلىستاي ءسىڭىپ قونىپ جاتىر ەكەن. كوز جەتكىسىز القاپتا مىڭعىرعان مال تابىنىنان ينەشانشار ورىن جوق. مال دا ءبىر، قۇجىناپ جاتقان قۇمىرىسقا دا ءبىر. ءار وتباسى كەلىپ تۇسكەن اۋماقتا توپ-توپ شومدى تۇيەلەر مەن ەر-توقىمدى اتتار بەكىتۋىمەن جايباراقات جايىلىپ ءجۇر. جاڭا قونىسقا تىگىلگەن يتارقالار مەن جاپپا قوستاردىڭ الدىنداعى جەر وشاقتاردان كوكشىل ءتۇتىن كوتەرىلەدى. ساعيدوللا ءجون سۇراماققا سول ماڭداعى مال قايىرعان بىرەۋگە ارنايى ات باسىن بۇردى. وعان جولىققان ءوزى تۇستاس قىر مۇرىندى، قارا تورى جىگىت اسا كىشىپەيىلدىكپەن سالەم الىپ، ىزگى ءىلتيپات ءبىلدىردى. قول بەرىپ، قىسقا عانا امان-سالەم جاساسقان مالشى ساعيدوللانىڭ سۇراعىنا قاراي بىردەن ەل جايىن، كوش باعىتىن، تۇسىندىرە باستادى. ساعيدوللانىڭ جۇزىنە قادالا قاراعان ول:

– ءسىز وسى ايماقتىڭ تۇرعىلىقتى تۇرعىنى بولساڭىز جاقسى بىلەتىن بولارسىز. بۇل ەل سوناۋ قازاق-قىتاي شەكاراسىن ءبولىپ جاتقان ايگىلى تارباعاتاي تاۋىنىڭ كۇنگەي بەتىنەن كوشىپ شىقتى. بۇگىن ءۇشىنشى كۇن. بارار جەرى الىس بولعان سوڭ ەل جۇك ارتارىن قيناماي ءبىر قالىپتا تابان اۋدارىپ كەلەدى. بۇگىن وسى وڭىردە بولىپ، تاڭ اتا جاپا-تارماعاي تاعى كەتەدى. بۇل كوشتىڭ الدى. ال، كەيبىر ات-كولىگىن جايراق قامداپ قالعاندار ءالى ارتتا. ەندى وسى سارىنمەن  ءبىز جول بويى قونا تۇنەپ، اللا بۇيىرسا ايعا جۋىق ۋاقىتتا مايلىعا جەتىپ ءبىراق تىنامىز عوي، – دەدى.

ساعيدوللا جىگىتتىڭ ءسوزىن باس يزەپ قانا تىڭداپ، بوتەن ەشتەڭە ايتقان جوق. تەك بۇل ەلدىڭ كوشكەنىنە قاراي كۇننىڭ دە اشىق تۇرعانى قانداي جاقسى بولعان دەپ ءوز تىلەۋلەستىگىن عانا ءبىلدىرىپ قويدى.

– ءيا، ءبىر قۋانارلىعى سول. راديودان بەرىلگەن اۋا رايىن بولجاۋشىلاردىڭ مالىمەتىنشە كۇن ءالى اشىق بولادى دەپ جاتىر عوي. جالپى، ءبىز سەكىلدى كوشپەندى حالىق ءۇشىن قاشان قىستاۋعا جەتىپ ورنىعىپ العانشا كۇننىڭ وسىلاي اشىق بولا تۇرعانى ابزال، – دەدى جىگىت.

ساعيدوللا كوش جايىنان تولىق حابار العان سوڭ، بۇدان ءارى كوپ تۇرۋعا ونشا ىنتىعا قويمادى. ءار ءسوزىن كەلتە قايىرىپ، اسىعىستىق سىڭاي تانىتتى دا، جەزدەسى قابىلجاننىڭ بۇل كوشتە بار-جوقتىعىن سۇرادى. مالشى الدىمەن ساعيدوللا سۇراعان ادامدارمەن وزدەرىنىڭ قىسى-جازى  اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس كورشى وتىراتىنىن ايتا كەلىپ، ءقازىر دە ءجيى قارىم-قاتىناستا ەكەندىكتەرىن جەتكىزدى. وسىدان سوڭ ول قولىنداعى توبىلعى ساپتى قامشىسىن ەكى بۇكتەپ ەڭكەيتە كيگەن ەلتىرى تىماعىن ءسال كوتەرىپ قويىپ:

– ءبىزدىڭ كورشى اپكە-جەزدەڭىز بولسا، وندا جولىڭىز بولدى. قابىلجاننىڭ اۋىلى وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن اناۋ مال كورىنگەن توبەنىڭ استىنداعى سايعا كەلىپ تۇسكەن. ەندىگى ولار دا قوس تىگىپ، شاي-شالاڭىن ءىشىپ، ورنىعىپ قالعان بولار، – دەدى. وسىدان سوڭ-اق، ساعيدوللا كوپ بوگەلگەن جوق. جول سىلتەگەن جىگىتكە العىسىن ايتىپ، قوشتاستى دا، سايعا قاراي جەلە جونەلدى.

ساعيدوللا كەلىپ تۇسكەندە ءۇي ماڭى اتكوپىر. تۇيە شوگەرگەن جەرلەردەگى تەڭ-تەڭ جۇكتەر ءالى تولىق جيىلا قويماپتى. اپايى بيعاتىم مەن جەزدەسى قابىلجان سول تەڭدەردى ءبىر جەرگە ءۇيىپ، ءۇستىن كيىز ءۇيدىڭ ارتىق-اۋىز جابىنشىلارىمەن جاۋىپ، قىمتاپ ءجۇر ەكەن. ولار العاشىندا كەلگەن قوناقتىڭ ساعيدوللا ەكەنىنە ونشا ءمان بەرە قويمادى، ءوز الەكتەرى وزدەرىندە. ونى تەك جاقىنداپ كەلىپ، «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەپ داۋىستاپ سالەم بەرگەندە عانا ءبىراق تانىدى. ولار ساعيدوللانىڭ بۇلايشا جەتىپ كەلەرىن كۇتپەگەن بولسا كەرەك. العاشىندا ءسال توسىلىپ، تاڭىرقاي قاراعان ەكەۋ ارتىنشا بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ باس سالىپ قۇشاقتاي الدى. قالاي دەگەنمەن دە، ادام بالاسى ءۇشىن تۋعان-تۋىستىڭ ورنى دا، ءجونى دە بولەك قوي. ساعيدوللانىڭ توسىن كەلۋى اپايى بيعاتىمنىڭ جانىندا جاتقان ءبىر جارالى سەزىمدى سەلت ەتكىزگەندەي بولدى. جەزدەسى قابىلجاننان گورى ساعيدوللانى قۇشاعىنا العان بويدا، سان مارتە قۇشىپ ءسۇيىپ، ءبىر ءسات كوز جاسىنا ەرىك بەردى. ءتىپتى، ىشتەگى شەرگە تولى ساعىنىشىن وزگەشە ءبىر مۇڭلى اۋەنمەن شۇبىرتا جونەلدى.

«ءجۇرسىڭ بە ەسەن، قاراعىم،

ءبىر كەلەر دەپ سانادىم.

ەكى كوزىم ءتورت بولىپ،

جولىڭا قانشا قارادىم.

امان با، تۋعان اۋىلىم،

اعايىن-تۋىس، باۋىرىم.

كۇندەر ءوتتى-اۋ ايالسىز،

سيپاتپاعان ساۋىرىن.

سارعايىپ سەنى كۇتكەندە،

قىس ءوتتى، جاز بەن كوكتەم دە.

باسقالار نەگە كەلمەدى،

ۇمىتىپ مەنى كەتكەن بە؟

ءوزىڭدى جانىم ىزدەدىم،

ءۇمىتىمدى ۇزبەدىم.

ءبىر جاماندىق ەستىدىم،

جالا جاپتى بىزگە كىم؟» – دەي كەلىپ، وكسىپ-وكسىپ ءبىر تىنىستاعانداي بولدى. بيعاتىمنىڭ بۇلايشا مۇڭ شاعىپ جىلاۋىنىڭ دا وزىندىك ءمانى بار. ەل قۇلاعى – ەلۋ، وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن كورشىلەرىنىڭ بىرىنە كەلىپ قونعان ءبىر جولاۋشى وعان ساعيدوللانىڭ اياقاستىنان قولعا ءتۇسىپ، ۇزاق جىلعا سوتتالىپ كەتكەنى تۋرالى شالا-پۇشىق حابار جەتكىزگەن. مىنە، سودان بەرى كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان قالعان بيعاتىمنىڭ كوڭىلى ءپاس، ءجۇزى دە جۇدەۋ. اۋىل الىس، جەر شالعاي، ۇشارعا  قاناتى جوق. ىشتەن تىنىپ، ءار تاڭىن سارى ۋايىممەن اتىرىپ كەلگەن. ولاردىڭ مىناداي ەگىلە جىلاپ، ەمىرەنە تابىسۋىن قاعىتپا سوزبەن قالجىڭعا اينالدىرعان جەزدەسى بالدىزىن ارقادان قاعىپ، ۇيگە باستادى. الگىندە عانا بيعاتىمنىڭ قوس جانارىنان مونشاقتاي توگىلىپ، ءجۇزىن جۋعان جاس تامشىلارى ونى ۋايىمنان سەيىلتىپ، تۇلا بويىن ءبىر سەرگىتىپ تاستاعانداي بولدى. وسىدان سوڭ-اق ونىڭ جابىرقاۋ تارتقان جانارىنان شات-شادىمان شاتتىقتىڭ لەبى ەسىپ، كىرەۋكەلەنگەن قاباعى شايداي اشىلدى. جۇزىنە كۇلكى ءۇيىرىلىپ، داۋىسى دا بۇرىنعىدان جارقىن-جارقىن شىعا باستادى.

ساعيدوللا تورگە شىعىپ ابدەن جايعاسقان سوڭ اپايى مەن جەزدەسى ودان تاعى ءبىر مارتە اۋىل ايماعىنىڭ امان-ساۋلىعىن سۇرادى. ءبىراق، ولار بىردەن تىزە بۇگىپ وتىرا قويعان جوق. قايتا ەكەۋى قاتار قوزعالىپ قوستان شىقتى دا بيعاتىم جەروشاق جاققا بۇرىلىپ، قابىلجان بالالارىن ەرتىپ كوزكورىم جەردە جايىلىپ جاتقان قورالى قويعا قاراي بەتتەدى.

شاي قايناتىم ارەدىك. ساعيدوللا ەسىك الدىنداعى ءۇش سيراقتى تەمىر موسىعا قارا شاۋگىم ىلىنگەلى ىشەك-قارنى شۇرىلداپ، زورعا شىداپ وتىر. قانشا جاقىنى بولسا دا سىر بىلدىرمەي سابىر ساقتاۋعا تىرىسادى. بىردە بيعاتىم ساعيدوللانىڭ اياق جاق تۇسىنا ءبىر تىزەرلەپ كەلىپ وتىردى دا، سىبىرلاي سويلەدى:

– وتكەندە ءبىز بىرەۋدەن سەنى سوتتالىپ كەتىپتى دەپ ەستىدىك. سودان بەرى  سانام سانعا، ويىم ونعا ءبولىنىپ، ءتۇن بالاسى ۇيقى كورمەيتىن بولدىم. جاتسام-تۇرسام ءبىر ءوزىڭدى عانا ويلاۋمەن باسىم قاتتى. ءتىپتى، سوڭعى كەزدەرى كوز ىلە قالسام بولدى، ءبىر ءتۇرلى جامان تۇستەر كورىپ، كوز الدىمدى تورلاعان قالىڭ تۇعيىق تۇمانداي ۋايىمنان ءبىر ارىلا الماي-اق قويعانىم. اقىرى جەزدەڭ ەكەۋمىز اقىلداسا كەلىپ، ەل قىستاۋعا قونىپ، باس-اياعىمىز جينالعان سوڭ، ارنايى اۋىلعا بارىپ قايتۋعا بەكىگەن ەدىك. سول جولى اقبەلدەۋدەگى، تولىداعى باسقا دا  تۋىس-تۋعاندارعا امان-سالەم جاساپ، سەنىڭ دە جاعدايىڭدى ءبىر ءبىلىپ قايتايىق دەپ جوسپارلاپ قويعان بولاتىنبىز. بۇگىن مىنە ءوزىڭدى كورىپ كوزايىم بولعانىما  تاۋبە ەتىپ وتىرمىن دەدى.

ءدال وسى ساتتە سىرتتان دابىر-دۇبىر ءۇن ەستىلىپ، جەزدەسى ەسىكتەن شىعىرىق ءمۇيىزدى ۇلكەن قىزىل قويدى كولدەنەڭ تارتتى. ساعيدوللا باسقا ەشتەڭە ايتقان جوق. كۇرەكتەي قوس الاقانىن جايىپ، بوگدە ەشكىم بولماعان سوڭ جاسى ۇلكەن اپكەسىنە قاراپ ەدى، ول دا باسىن يزەپ، باتا وزىڭنەن دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى. سونىمەن، اق باتا بەرىلىپ، مال دا سويىلدى. كوپ وتپەي سىرتتاعى بار شارۋا تىندىرىلىپ، ءۇي يەلەرى قوناعىمەن بىرگە تەگىس داستارقان باسىنا كەلىپ جايعاستى. ولار قارا قوستا قايماقتالعان قىتايدىڭ قىزىل كۇرەڭ شايىن تارتا وتىرىپ، الگىندەگى ءۇزىلىپ قالعان اڭگىمە جەلىسىن قايتا ساباقتادى. بۇل جولى ءسوزدى جەزدەسى قابىلجان باستادى:

– ءيا، ساقا، ءسوز سەندە. قايدان كەلەسىڭ جايداق اتپەن؟ ەل ىرگەسى تىنىش پا ايتەۋىر؟

– ەل-جۇرت، تۋىس-تۋعان وزدەرىڭ كورگەندەي ءدىن امان. تەك قوعامنان تىنىشتىق ۇركۋلى. ونىڭ ۇستىنە ءدال قازىرگى بۇل وكىمەتتىڭ جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتى، سەندەردى بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ جاقتىڭ حالقىن تىم جۇيكەلەتىپ جىبەردى. جالپى، ونداعى قازاقتىڭ بەتكەۇستار ازاماتتارى مەن اقىن-جازۋشىلارىنا قىرعيداي تيۋدە. ءتىپتى، ءبىر اۋىز ءسوزدى اڭعارماي ايتىپ قالعاندار مەن ءبىز سەكىلدى شەتتە تۋىس-تۋعاندارى بارلاردىڭ بارلىعى باقىلاۋدا. ولاردى جاپپاي قارالاپ، قويشا كوگەندەپ تەمىر تورعا توعىتىپ جاتىر. ءبىر وكىنىشتىسى، ۇستالعانداردىڭ الدى ءولىم جازاسىنا، ارتى ەڭ از بولعاندا ۇش-بەس جىلدان جازا ارقالاۋدا.

ساعيدوللانىڭ بۇل ايتقاندارىن قوستاي سويلەگەن قابىلجان:

– بىزدە دە سول، وڭىپ تۇرعان ەشتەڭەسى جوق. جاز بويى جايلاۋ ۇستىندە شولاق بەلسەندىلەر ەكى كۇننىڭ بىرىندە جۇرتتى جيناپ الىپ، وتكىزگەن قىلمىستارىڭ بولسا وزدىكتەرىڭنەن ايتىڭدار. شەتەلدە تۇراتىن ەت جاقىندارىڭ بار ما؟ ولارمەن حابار الىساسىڭدار ما؟ كەلگەن حات بولسا جاسىرماي اكەلىپ كورسەتىڭدەر، مۇندايدىڭ ەشبىرىن جاسىرۋعا بولمايدى، ول قىلمىسقا جاتادى دەپ جار سالدى. «جامان سىرىن ايتامىن دەپ، شىنىن ايتادى» دەگەن، ءبىراز ادامدار ءوز اۋزىنان تاۋىپ، ۇستالىپ كەتتى. ال، ءوز جاعدايىڭ قالاي؟ وتكەندە بىرەۋدەن سەن تۋرالى ءبىر جايسىز حابار ەستىپ، قاتتى ساسىپ قالدىق. ول نە جاعداي؟

– ول دا راس. بۇل دۇربەلەڭ باستالا سالىسىمەن ولار مەنى ۇستاپ اكەلىپ، العاشىندا بىرنەشە مارتە تەرگەۋگە الدى. ءبىراق، تاۋلىك بويى ءنار تاتىرماي، ءتۇرلى قيناۋلار قولدانىپ، ءتۇپ-تۇقيانىما دەيىن قازبالاسا دا، شەتتەگى تۋىستاردىڭ بارىن ايتپاي قويعام. كەيىن ءۇيدى بارىپ تىنىتكەندە قاليجان مەن حاديشا اپەكەمنىڭ ءبىر پارشا حاتى تابىلىپ، مەنى سورلاتتى. سونىمەن سوت ماعان «ۇلتشىل»، «شەتكە قاشۋ توبىنىڭ باس اتامانى»، «قىلمىسىن جاسىرعان توڭمويىن» دەگەن قيسىنسىز ايىپ تاعىپ، جەتى جىلعا جازا كەستى. ءبىر قۋانارلىعى، جەرگىلىكتى تۇرمە باسشىلارى ماعان ۇستالىق جاساتىپ، ات باپتاتۋ ءۇشىن تولىداعى تۇرمەگە الىپ قالدى. ال، باسقالاردى ايگىلى «بارساكەلمەس» اتانعان تاكلاماكان شولىنە جەر اۋدارىپ جىبەردى.

بۇدان سوڭ بالدىزىنىڭ جۇزىنە ۇرەيلەنە قاراعان قابىلجان:

– سۇمدىق-اي! بۇرىن قازاق دالاسىنداعى الاش ارىستارىن «حالىق جاۋى» دەگەن سىلتاۋمەن «يتجەككەنگە» ايداپ، كوزىن قۇرتىپتى دەپ ەستۋشى ەدىك. ەندى، مىنە، وگىزگە تۋعان كۇن بۇزاۋعا دا تۋىپ، سول ناۋبەت ءوز باسىمىزعا دا كەلدى دەسەڭشى؟ بۇل دا ءبىزدىڭ شەتتە قالعان قازاقتاردى جويۋعا باعىتتالعان تاعى ءبىر قيتۇرقى ساياسات ەكەنى انىق. ساقتاي گور، اللا! مۇنىڭ اقىرى نەمەن تىنار ەكەن؟ – دەپ كۇبىرلەپ، دەمىن ىشىنە تارتىپ، قاتتى ءبىر كۇرسىنىپ الدى.

داستارقان باسىندا وتىرعانداردىڭ ءبارى ءۇنسىز. ۇلكەن-كىشى ساعيدوللا مەن قابىلجان اراسىندا ايتىلعان ۇرەيلى تۇستەي اڭگىمەنى ءۇنسىز قابىلداپ، ۇيىپ تىڭداپ وتىر. ولار قوعامداعى قاتىگەزدىكتى، جان بالاسىنىڭ بىر-بىرىنە جاساپ جاتقان قياناتىن ءسوز ەتكەن سايىن ادام ازىپ، حالىق باسىنا اقىرزامان ءتونىپ كەلە جاتقانداي سەزىلەدى.

– ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، قازىرگى جاعداي جانتۇرشىگەرلىك. جالپى بۇل توڭكەرىس شاش ال دەسە، باس الاتىن قاتىگەز قانىشەرلەر ءۇشىن ىزدەگەنگە سۇراعان بولدى. ماقساتى – ۇرۋ، سوعۋ، ءبۇلدىرۋ. ولار ءبىز سەكىلدى قولعا تۇسكەندەردى اياسىن با؟ اياۋسىز قورلاپ، ازاپتاۋعا قۇمار. تەپكىنىڭ استىنان الىپ، كۇنى بويى تاياقتان كوز اشقىزبايدى. باسىمىزعا ەلدىڭ كۇرەسىندەرىندە جاتقان ەسكى قاعازداردان قالپاق جاساپ كيگىزىپ، جۇزىمىزگە قارا كۇيە جاعىپ، بايلاپ-ماتاپ قالا كوشەلەرىن ارالاتادى. جاسىرارى جوق، سول تاياقتىڭ كەسىرىنەن مەنىڭ دە سان مارتە ەستەن تانىپ، تاۋلىكتەپ ءنار سىزباي جاتقان كەزدەرىم بولدى.

مۇنى ەستىگەن بيعاتىمنىڭ قول-اياعى دىرىلدەپ، تۇلا بويى تۇرشىگىپ كەتتى. ۇرەيلى كوزى شاراسىنان شىعىپ، الاقانى مەن اۋزىن جاۋىپ، «ساقتاي گور، اللا! ساقتاي گور، اللا!» دەگەن سوزدەردى ءجيى قايتالاپ، سىبىرلاي بەردى.. وسىدان سوڭ ساعيدوللا ءسوزىن قايتا ساباقتاپ، تاعى ءبىر وقيعاعا ويىستى.

– ول ول ما، تاياۋدا تولى اۋدانىن باسقارىپ كەلگەن قازاقتىڭ ەكى بىردەي ازاماتىن تۇتقىندادى. ونىڭ ءبىرىنىڭ جامباسىن ەلدىڭ كوزىنشە كۇيدىرىپ، «50» دەگەن تاڭبا باسىپ، ەكىنشىسىن ءولىمشى ەتىپ سويىلعا جىققان. ىزىنشە بىرنەشە بەلسەندىنى سويىلعا جىعىلعان جىگىتتىڭ ۇيىنە جىبەرىپتى. ولار تىزگىن ۇشىمەن ونىڭ ۇيىنە بارىپ، تەرەزەسىن قاققان. ۇركەردەي ءبىر توپ بالامەن قولعا تۇسكەن جارىنىڭ ءولى-تىرىسىن بىلە الماي دىلگىرىپ وتىرعان ايەل «بۇل كىم؟» دەپ داۋىستاسا كەرەك، شابارماندار: «ءبىز، ءبىز... اش تەرەزەڭدى، بايىڭنان حابار اكەلدىك» دەگەن. بايىڭنان حابار اكەلدىك دەگەن سوڭ ءبىر جاقسىلىق بولار دەپ ۇمىتتەنگەن بايقۇس ايەل جىعىلا-سۇرىنە تەرەزەگە قاراي ۇمتىلعان. ول تەرەزە تۇتقاسىن تارتا بەرگەنى سول-اق ەكەن شابارمانداردىڭ ءبىرى اق ماتاعا ورالعان قىپ-قىزىل ءبىر نارسەنى ىشكە قاراي لاقتىرىپ جىبەرەپتى. ماتاعا تۇيىلگەن جاڭا باۋىزدالعان ءيتتىڭ باسى ەكەن. وسىدان كەيىن تەرەزەدەن قاراعان ءبىر شابارمان ءتوردىڭ الدىنا بارىپ تۇسكەن قان جوسا مات