الىستا قالعان نوعايلار قازاق حالقىنىڭ مىنا وسيەتىن ەسىندە ساقتاپ، ۇنەمى ايتىپ جۇرەدى ەكەن:
«قازاق بالاسىن ءۇش-اق اۋىز سوزبەن تاربيەلەگەن. ءبىرىنشىسى – ۇيات بولادى. ەكىنشىسى – جامان بولادى. ءۇشىنشىسى – وبال بولادى.
ۇيات بولادى دەگەنى – ولىمنەن ۇيات كۇشتى، ۇيات ءىستى ىستەمە دەگەنى، ۇيات جانىمنان ساداقا دەگەنى. بۇل بىزدە «مالىم جانىمنىڭ، جانىم ارىمنىڭ ساداقاسى» دەپ تۇجىرىمدالعان.
جامان بولادى دەگەنى – جاقسى ءسوز جارىم ىرىس، جاماندىقتان اۋلاق ءجۇر، جاقسىنىڭ جومارتتىعى، جاماننىڭ نامارتتىگى جۇعادى دەگەنى.
وبال بولادى دەگەنى – ءاربىر ءىستىڭ سۇراۋى بار، ادام بالاسىنا قيانات جاساما، وبال مەن ساۋاپتىڭ ارا جىگىن اجىراتا ءبىل دەگەنى».
قازاق پەن نوعايدىڭ ءبىر تۋعان ەكەنىنە ەكى حالىقتىڭ بيلەۋشىلەردىڭ باس ارازدىقتارى كەسىرىنەن جىلاپ ايرىلعاندىعى جايلى ەل جادىندا ماڭگىلىككە ساقتالىپ قالعان «ەل ايرىلعان» اتتى زارلى كۇي كۋا.
«ەكى تۋىسقان حالىقتىڭ ايىرىلىسۋى ولاردىڭ تاعدىرىنداعى قايعىلى كەزەڭ دەپ سانالادى. وعان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ مىنا سوزدەرى ايعاق: «قازاق پەن نوعايلاردىڭ جىلاپ ايرىلىسۋى، سول كەزدە دۇنيەگە كەلگەن اڭىز-داستانداردا، كۇيشىلەردىڭ قوبىزدا ويناعان كۇيلەرىندە وشپەس ءىز قالدىردى. ول داستان-جىرلاردى، كۇيلەردى تىڭداعان كارىلەردىڭ ساقالدارىنان تارام-تارام جاس اعىپ، مۇڭ-شەرگە باتادى. «ورمامبەت بي ولگەن كۇن، ون سان نوعاي بۇلگەن كۇن» دەپ جىرلايدى دالا جىراۋلارى» (40).
نوعاي ورداسىنىڭ قۇرامىنا 20-دان استام تايپا مەن رۋ كىردى: نايمان، قىپشاق، الاشا، قاڭلى، الشىن، قوڭىرات، قاتاعان، ۇيعىر، تقاي، ماڭعىت جانە ت.ب. بۇل – ەتنوستىق ەمەس، ساياسي بىرلەستىك بولاتىن. نوعاي ورداسى ىدىراعاننان كەيىن، ونىڭ قۇرامىنداعى رۋلار مەن تايپالاردىڭ ەداۋىر بولىگى ەتنوستىق تابيعاتى بىردەي، تۋىستىق بايلانىستارى ۇزىلمەگەندىكتەن، قازاق حالقىنىڭ جۇزدەرىنە كىرىپ، قالىپتاسۋىنا قاتىستى (41)». («قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى: باي ۇلى تۋرالى» بەيبىت قويشىبايەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى).
قازاق پەن نوعايدىڭ ءبىر تۋعان ەكەندىگىنە نوعاي اقىنى ارىسلانبەك سۇلتانبەكوۆتىڭ «دومبىرا سازىن ەسكەن ادايلار» اتتى مىنا ءانى دە تولىقتاي كۋالىك ەتە الادى.
قارا قىس اۋىلىما كەلگەندە،
ۇلپىلدەگەن قار جەرگە تۇسكەندە،
دومبىرامدى الارمىن،
جۇرەك سازىن سالارمىن،
قايعىرعاندى ەش ايتپا!
دومبىرامدى الارمىن
جۇرەك سازىن سالارمىن
قايعىرعاندى ەش ايتپا!
دومبىرا سازىن ەسكەن اتايلار
مانىسىنە ەس بەرگەن انايلار
ەستىگەنگە وي بەرىپ
جۇرەكتەرگە سەس بەرىپ
كوز جاستى قىزعانباستار
ەستىگەنگە وي بەرىپ
جۇرەكتەرگە سەس بەرىپ
كوز جاستى قىزعانباستار
ەي، دومبىرا!
ەي، دومبىرا!
نوعايدىڭ قايعىسى سانسىز كۇنىندە
باتىرلارى ۇيىقتاماعان تۇنىندە
جۇرەكتەرىن كوتەرگەن
سوعىستارعا كۇش بەرگەن
كوپتى كورگەن دومبىرا
جۇرەكتەرىن كوتەرگەن
سوعىستارعا كۇش بەرگەن
كوپتى كورگەن دومبىرا
ەي، دومبىرا!
ەي، دومبىرا! (نوعاي اقىنى ارىسلانبەك سۇلتانبەكوۆتىڭ دومبىرامەن ايتىلاتىن
«دومبىرا» دەگەن ءانى).
وسى ولەڭ (ءان) رەجەپ ەردوعاننىڭ تۇرىك پرەزيدەنتى بولىپ سايلانۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. ول ءوزىنىڭ سايلاۋ الدى ناسيحات جۇمىسى كەزىندەگى اڭگىمەلەرىن باستاردا وسى ءاندى تۇرىك حالقىنىڭ گيمنى رەتىندە پايدالاندى. گيمننىڭ اتى قازاقتىڭ «قارا دومبىراسى» بولعاسىن، قازاق ديپلوماتتارى مەن اۋدارماشىلارى اراسىندا ازىراق اڭگىمە دە بولعان. الايدا، ول اڭگىمە وسى ءاننىڭ اۆتورى ارىسلانبەك سۇلتانبەكوۆتى ەردوعاننىڭ ءوزى شاقىرىپ، بۇكىل تۇرىك ەلى الدىندا دومبىرامەن وزىنە شىرقاتقاننان كەيىن، بۇل اڭگىمە باسىلدى.
تۇرىك پرەزيدەنتى رەجەپ ەردوعان وسىنداي ۇلتتىق يدەولوگياسىمەن ءوز حالقىنىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الدى. وتكەن جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە بۇكىل تۇرىك حالقى ەردوعاندى پرەزيدەنت رەتىندە ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن ايانعان جوق. ەردوعاننان ايرىلمايمىز دەپ، بۇكىل تۇرىك حالقى كوشەگە شىقتى. ەلدىڭ اۋقاتتى ادامدارىنىڭ وزدەرى استارىنداعى ەڭ قىمبات كولىكتەرىنە دەيىن تانكىنىڭ الدىنا قويدى، كوتەرىلىس جاساۋشى اسكەردىڭ تانكىلەرىن ورتالىققا وتكىزبەۋ ءۇشىن. وسىلايشا تۇرىك حالقى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتەرىن ساقتاپ قالدى. ونىڭ الدىندا ولار ءدارۆيننىڭ ادامزاتتىڭ اتاسى مايمىل دەگەن، نەگىزسىز تۇجىرىمىن مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ بارىنەن الىپ تاستاعان بولاتىن.
سوندىقتان، وسى «دومبىرا» ءانىن جانە قۇرمانعازى اتامىزدىڭ «اداي» كۇيىن بۇكىل تۇرىك حالقىنىڭ گيمنى دەسە دە ابدەن بولادى.
قارا: «دومبىرانى دۇنيەگە اكەلگەن قازاق رۋى» http://abai.kz/post/44512
وسى ءاننىڭ ماتىنىندەگى:
«دومبىرا سازىن ەسكەن اتايلار
مانىسىنە ەس بەرگەن انايلار» دەگەندى كەيبىرەۋلەر مۇنداعى ادايلار دەگەندى اتايلار، بۇل ءسوزدىڭ ادايلارعا قاتىسى جوق - دەگەن جاڭساق پىكىرلەر جازىپ ءجۇر. اقيقاتىندا، اداي مەن اتاي سينونيم. اد (ات)، ادا (اتا)، ادام (اتام)، ادانا (اتانا) بولىپ، «ت» دىبىس-تاڭباسى ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا تولىپ، تولىسقان اتا دەگەندى بىلدىرەدى.
وسى ايتقانىما ايعاق رەتىندە ايتارىم، ەكىنشى قاتارداعى «انايلار» دەپ وتىرعانى ادايدىڭ اناسى - انايى.
ادايدىڭ شەجىرە-داستاندارى ادايدىڭ اناسىن، ياعني ەلتايدىڭ جۇبايىنىڭ اتىن انايى دەپ اتايدى.
بايبىشە جانبي سول جەردە،
جالعىز قىزىم – انايى
بەردىم ساعان - دەپ ەدى. (نۇرىم جىراۋ).
«بولعاندا اكەم – ەلتاي، شەشەم – اناي» (ءومىرزاق قالباي ۇلى «ەر قوساي» داستانى).
نەمەسە، «كىشى ءجۇز ءۇش الشىننىڭ ءبىر بالاسى
باي ۇلى سەگىز ارىس ادايىنان
بالاسى بايقوجانىڭ اتام ەلتاي
تۋىلعان اداي ەدىك انايىدان» (ءومىرزاق قالباي ۇلى «ادايدان وتكەن جايساڭدار»).
ەجەلگى شەجىرە-داستانداردان مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى.
...كەمپىردىڭ داۋسىن ەسىتىپ،
شوشىپ ەلتاي وياندى.
شىرەنىپ تۇرعان قالماقتى،
قاقپاستان ۇرىپ قۇلاتتى.
قايراتىن ەلگە سىناتتى.
اراشالادى قالماقتان
قولعا تۇسكەن قاتىن-بالانى.
...كەلدى كەمپىر-شالعا بەردى سالەم،
بەرەيىن انايىمدى دەدى – بالام. (بەگەي ەلەۋسىن جىراۋ).
تۇرىكتەر (تۇركيا جۇرتى) قازاقتى اتا جۇرتى سانايدى جانە ارداق تۇتادى. ولاردىڭ ەلىندە ايتقان ءسوزىن جۇتپايتىن، «ەردىڭ ەكى سويلەگەنى ولگەنى» دەپ بىلەتىن، ءبىر ءسوزدى ءمارت ادامنىڭ ءبارىن قازاق دەپ اتايدى. ولار وزدەرىنىڭ دە، ءبىزدىڭ دە «اۆتورلىق قۇقىعىمىزدى» تولىقتاي ساقتاپ، مالدىڭ جۇنىنەن توقىلعان بارلىق بۇيىمداردى قازاق دەيدى. ءتىپتى ءبىر قىزىعى «ايەلىنەن قورىقپايتىن، ءۇيىنىڭ بيلىگىن ءوز قولىندا ۇستايتىنداردى دا «قازاق» دەيدى. قىسقاسى، ەلىندەگى ەر-ازاماتتىڭ بويىنداعى بارلىق جاقسى قاسيەتتەردى «قازاق» دەپ اتايتىن كورىنەدى.
ەندى وسىنىڭ ۇستىنە ماعجان جۇمابايەۆتىڭ «كوپ تۇرىك ەنشى الىسىپ تاراسقاندا، قازاقتا قاراشاڭىراق قالعان جوق پا؟!» دەپ جازعانىن قوسىڭىز.
بۇگىنگى تۇركيانىڭ قازاق ەلىن، قازاق دالاسىن اتا جۇرت، ياعني قاراشاڭىراعىمىز دەپ اتايتىنىن، كۇنى كەشە تۇرىكتەردىڭ ايگىلى پرەزيدەنتى تۇرگۇت وزالدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىك.
«ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تۇركياعا العاشقى رەسمي ساپارلارىنىڭ بىرىندە جۋرناليستەردىڭ ءبىرى تۇركيا پرەزيدەنتى تۇرعۇت ءوزالدان: «تۇرعۇت اعا، تۇركيادا قانشا قازاق بار؟» - دەپ سۇرايدى. سوندا تۇرعۇت ءوزال ويلانباستان: «تۇركيادا مەنى قوسقاندا 63 ميلليون قازاق بار» - دەپ جاۋاپ بەرىپتى» (ءۇش قيان. № 39 (447) 01.10.2009). بۇل ءسوز قاراپايىم جاي ادامنىڭ ءسوزى ەمەس، بۇل قازىرگى 80 ميلليونعا جۋىق قازىرگى تۇرىك اتانىپ جۇرگەن قازاقتى اۋزىنا قاراتقان ەل پرەزيدەنتىنىڭ ءسوزى. ەگەر ولار تەگىن بىلمەسە، بۇنداي ءسوز ول كىسىنىڭ اۋزىنان شىقپاعان بولار ەدى.
17 ءساۋىر 2015 جىلى تۇركيا پرەزيدەنتى رەدجەپ تايىپ ەردوعان قازاقستانعا رەسمي ساپارمەن كەلدى.
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ “قوش كەلدىڭىز قۇرمەتتى باۋىرىم. ءبىز ءسىزدى قۋانىشپەنەن قارسى الامىز”، – دەپ تۋىسقاندىق ىلتيپاتپەن قارسى الدى.
“ءۇش جىلدان كەيiن مەن بiزدiڭ اتا-بابامىزدىڭ، اكەلەرiمiزدiڭ وتانىنا پرەزيدەنت رەتiندە كەلىپ وتىرعانىما باقىتتىمىن. بۇل ساپاردىڭ ءمانi ەرەكشە. ويتكەنi بيىل قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى تويلانادى. وسى ايتۋلى وقيعامەن باۋىرلاس حالىقتى شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتاعىم كەلەدi”، – دەدى رەدجەپ تايىپ ەردوعان. («قازاق ءۇنى» گازەتى 17 ءساۋىر 2015 جىل. http://www.qazaquni.kz/؟p=35297).
ەگەر تۇركىلەردىڭ تەگى قازاق بولماسا، تۇركيا پرەزيدەنتى قازاقستاندى اتا-بابامىزدىڭ وتانى دەپ اتاماعان بولار ەدى.
«تۇركيانىڭ مەكتەپ باعدارلاماسىنان دارۆين تەورياسى الىنىپ تاستالدى» دەپ حابارلادى 24.kz (17 قاڭتار 2017 جىل)
«تۇركيانىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى يسمەت يىلماز دارۆين ەۆاليۋسياسى جاي عانا تەوريا ەكەنىن مالىمدەدى. تۇرىك وقۋشىلارىنا بۇدان بىلاي چارلز دارۆين ەۆويۋليۋسيالىق تەورياسى تۋرالى ايتىلمايدى. بۇل تۋرالى تۇركيانىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى يسمەت يىلماز مالىمدەدى، دەپ حابارلايدى Turkishminute پورتالى.
ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا، جاڭا وقۋ باعدارلاماسى بيىلعى وقۋ جىلىنا ەنگىزىلەدى. جوعارى سىنىپتاردىڭ بيولوگيا ءپانىنىڭ وقۋلىقتارىنان ەۆوليۋسيالىق تەوريا الىنىپ تاستالدى. ونىڭ ورنىنا قورشاعان ورتانىڭ گەنەتيكالىق وزگەرىستەرگە ىقپالى تۋرالى تاراۋ قوسىلادى.
ۆەدومستۆو باسشىسى مينيسترلىكتىڭ بۇل شەشىمى تۋرالى جۋرناليستەردىڭ سۇراعىنا دارۆين بويىنشا ەۆوليۋسيا – «بۇل جاي عانا تەوريا» دەپ جاۋاپ بەردى. «ءدارۆيننىڭ ەڭبەگى – بۇل تەك تەوريا، عىلىم وسىلاي دەيدى. ءدال وسىنداي فيزيكاداعى ۇلكەن جارىلىس تەورياسى بار. بۇل جەكە تالقىلاۋدى قاجەت ەتەدى»، - دەپ ءتۇسىندىردى يسمەت يىلماز».
كەشە عانا تۇرىك پرەزيدەنتى تايىپ ەردوعان: جاسى 65-تەن اسقان بارلىق قاريالارىنا:
- جەكە تۇرعىن ءۇي،
- تەگىن دارىگەرلىك قىزمەت،
- قالعان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن 300$ كولەمىندە جاردەماقى،
- جانە ءبىر رەت مەملەكەت ەسەبىنەن قاجىعا بارۋىن قامتاماسىز ەتۋ جايلى جارلىق شىعارىپتى.
ال ءبىزدىڭ جاعدايىمىز «اتا جۇرت ءوز اتىنا ىلايىق بولىپ تۇر ما؟» دەگەن سۇراقتى وزىنەن ءوزى تۋىنداتىپ تۇر. ورىس ءتىلدى بيلىك يەلەرىنە ايتارىمىز. بيلىك سىزدەرگە حالىققا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن بەرىلدى. بۇل سىزدەرگە ەلدىڭ سەنىپ تاپسىرعان اماناتى. اماناتقا قيانات جاساماعاندارىڭىز ءجون بولادى.
قوجىرباي ۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ
