بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، الماتى قالالىق قوعامدىق كەڭەسىنىڭ كوميسسيا ءتوراعاسى، كاسىپكەر-مەسەنات، ۇلت جاناشىرى قۇسمان شالابايەۆ ەل، جەر، رۋحانيات، ادامي ءھام ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى ورىلگەن سۇحباتتى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى الماتى اقشامىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى. مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ وسىنداي قازاقي بوياۋى قانىق سالماقتى اتپەن جارىق كورگەن باعدارلامالىق ماقالاسى قالىڭ جۇرتشىلىقتى ءبىر سەرپىلتىپ تاستادى. ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني مۇراسى مەن مادەنيەتىن جاڭاشا زەردەلەپ، زامان تالابىنا ساي وركەندەي تۇسۋىنە جول اشاتىن جانە ءوز تاريحىمىزدى جاھاندىق وركەنيەت تۇرعىسىنان تارازىلاۋ قاجەتتىگىن كورسەتىپ بەرگەن «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرىن» وقي وتىرىپ، ونىڭ رۋحانياتىمىزدى دامىتۋعا ەرەكشە سەرپىن بەرگەن كەشەگى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىنىڭ زاڭدى جالعاسى ەكەنىن باعامدادىق. ەلباسىنىڭ ءوزى سولاي ەكەنىن ايتتى دا.
ءيا، دامىعان ەلدەردە رۋحانيات الدىڭعى ورىندا تۇرادى. ول – بارلىق ادامعا ولشەۋسىز ازىق. رۋحاني باي ادام عانا ەلىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسا الادى.
بابالار اماناتىن، ولار قورعاپ قالعان ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالىپ، جۇگىرگەن اڭنىڭ تۇياعى توزاتىن وسىناۋ ۇلان-عايىر جەرىمىزدىڭ تىلسىم قۇپيالارىن، ءاربىر تاسى مەن ساي-سالاسى، تاۋى مەن وزەنىنە دەيىن تاريحتان سىر شەرتەتىن ۇلى دالانىڭ قىر-سىرىن بۇگىنگى ۇرپاق جەتە ءبىلۋى ءتيىس.
مىنە، بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز بىزگە وسى ويلارىن تارقاتتى.
«قازاقتىڭ ۇلتتىق ساداعى»
– ەلباسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىن ءبىر دەممەن وقىپ شىقتىم. عاجاپ! مىناۋ تۇسى مىناداي، اناۋ ءبىر جەرى بىلاي ەكەن دەپ ءبولىپ-جارىپ كورسەتەتىندەي بىر-بىرىنەن ەش ارتىقشىلىعى نە كەمدىگى جوق. ءبارى ءوز ورنىندا. بىر-بىرىمەن ۇندەسىپ، ساباقتاسىپ جاتىر. ءار ءبولىمى وتكەندى ساراپتاي، بۇگىنمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ ايتىلعان. بىزگە باعدارشام ىسپەتتى دەسەك تە بولادى.
ءيا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل ماقالاسى ءبىزدىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان قۇندىلىقتارىمىز، ءسالت-داستۇرىمىز، مادەنيەتىمىز، ونەرىمىز، وركەنيەتتىك دارەجەدەگى وزىندىك ورنەگىمىز بولعانىن كورسەتىپ بەردى. ماسەلەن، ماقالاداعى «اتقا ءمىنۋ مادەنيەتىن» الايىقشى. وندا قازاق حالقىنىڭ تۋ ۇستاعان جاۋىنگەر بەينەسى، باتىرلىعى، قايسارلىعى، ەپتىلىگى، ءتىپتى ايبارلى اتتى اسكەرىءمىزدىڭ قالاي قالىپتاسقانى جان-جاقتى باياندالعان. جىلقىنىڭ تۇڭعىش رەت قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا قولعا ۇيرەتىلگەنى عىلىمي دالەلدەنگەن. جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ ارقىلى ءبىزدىڭ بابالارىمىز اتقا ءمىنۋ مادەنيەتىنىڭ دە نەگىزىن قالاپ كەتكەن. بەس قارۋىن اسىنىپ ۇنەمى ات ۇستىندە جۇرگەن كوشپەندى باتىر بابامىز سايگۇلىگىنىڭ ۇستىندە نەعۇرلىم ەركىن دە وتىرۋى ءۇشىن ەر-تۇرمان مەن ۇزەڭگىنى دە ويلاپ تاپقان. بۇل بۇيىمدار سالت ساربازدىڭ ات ۇستىندە قاققان قازىقتاي مىعىم وتىرۋىنا، سونداي-اق، شاۋىپ بارا جاتىپ قولىنداعى قارۋىن ەش قيىندىقسىز جانە نەعۇرلىم ءتيىمدى قولدانۋىنا، نىساناعا العان قاس جاۋىن ءمۇلت كەتپەي ءدال كوزدەپ اتۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن. سونىمەن قاتار، بابالارىمىز شاپقان اتتىڭ ۇستىنەن ساداق تارتۋدى دا بارىنشا جەتىلدىرگەن.
مەن بيىل جازدا ۆەنگريادا، ماديارلار ەلىندە بولىپ، 27 ۇلتتىڭ باسى تۇيىسكەن، 240 مىڭداي ادام جينالعان ەتنو-مادەني جيىنعا قاتىستىم.
جالپى، قاي ەلگە بارسام دا، بايقايتىنىم، قانشاما ۇلتتىڭ، ەتنوستىڭ اراسىنان ءبىزدىڭ ەلدەن بارعان وكىلگە مىندەتتى تۇردە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءسوز بەرىلەدى. بۇل – قازاقستانعا، ونى جاھانعا تانىتقان ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆقا دەگەن قۇرمەت. ءبىزدى الەمنىڭ مويىنداعانى! بۇل ەندى باسقا اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى. الگى ساداققا قايتا ورالايىن.
سول حالىقارالىق قۇرىلتايدا، ءدالىرەك ايتسام، بۋداپەشتتەن 100 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا اشىق اسپان استىنداعى القالى جيىندا جۇزدەگەن كيىز ءۇي تىگىلىپ تاستالعان، اسكەري، جاۋىنگەرلىك ويىندار، ساداقپەن اتۋ، بايگە، ات ءۇستىندەگى سايىستار، باقسىلىق سالتتار، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەجەلگى ماديار-عۇنداردىڭ، كوشپەندىلەردىڭ دالا مادەنيەتى كورسەتىلدى. ماجارستاندا ات ءۇستى اسكەري، اسىرەسە، ساداقشىلىق، قىلىشتاسۋ ونەرى وتە جوعارى دەڭگەيدە دامىعاندىعىن بايقادىم. ات ۇستىنەن نەمەسە جاياۋ جۇگىرىپ كەلە جاتىپ، اسپانداعى نىسانالاردى وپ-وڭاي اتىپ ءتۇسىرىپ جاتقاندارىن كورىپ، نەتكەن جاۋىنگەر حالىق دەپ، دەلەبەم قوزىپ، قاتتى قىزىقتىم. سول داۋىردە جۇرگەندەي اسەردە بولدىم. اسىرەسە، وسى ەلدە ۇلكەن بيزنەس كوزىنە اينالعان (ءتىپتى، ونى جاساپ شىعاراتىن ىرگەلى زاۋىت اشىپ العان) ساداققا كوڭىلىم اۋا بەردى.
– ماجارستانداعى ساداق اتۋ مادەنيەتىنىڭ ەدىل (اتيللا) پاتشانىڭ داڭقى ارقىلى قالىپتاسقانىن تاريحتان بىلەتىنىمىز بار. اتيللا – ازيانى ءدۇر سىلكىندىرىپ، ۇلى قىتايدى جەڭگەن عۇن-تۇركىلەردىڭ ۇرپاعى عوي.
– ءيا، دۇرىس ايتسىز. جالپى، ساداقتى تاس داۋىرىنەن XX عاسىرعا دەيىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ بارلىق حالقى پايدالانعان. ەرتە كەزدە اڭ اۋلاۋدا، كەيىن سوعىس ىسىندە قولدانىلعان.
ال ساداق اتۋ ونەرى قازاقستاندا ءالى دامي قويعان جوق. بۇل اسكەري ونەردى بىلاي قويعاندا، ونىڭ ءوزىن ءبىز مىڭداعان ەۆروعا شەت ەلدەردەن ساتىپ اكەلىپ جاتامىز. ءبىز دە جاۋىنگەر حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز عوي، سوندىقتان نەگە بۇل سالانى وزىمىزدە دامىتپاسقا دەگەن وي مەنى كوپ ۋاقىت بويى مازالادى. ءناتيجەسىندە كوپ ىزدەنىپ، جان-جاقتى ويلانىپ ءجۇرىپ، مۇلدەم وزگەشە ساداق جاساپ شىعاردىم. مۇنى «قازاقتىڭ ۇلتتىق ساداعى» دەپ اتاپ، اۆتورلىعىن دا پاتەنتتەپ الدىم.
وزگەشە بولعاندا قالاي دەيسىز عوي، مىنە، قاراڭىز. كادىمگى ءبىز كورىپ ءجۇرگەن، ءبىز بىلەتىن ساداقتا تيەك بار عوي، سونى مەن اسىققا، ال ساداقتىڭ ەكى ۇشىن دوعا ءتارىزدەس ءيىپ تارتىپ تۇراتىن ادىرناسىن الا جىپكە اۋىستىردىم.
اسىقتى پايدالانعان سەبەبىم، قازاقتا «اسىعىڭ الشىسىنان ءتۇسسىن» دەگەن ادەمى تىلەك بار. بولاشاقتا ساداق اتۋ ونەرىنە قاتىسىپ جاتساڭ، ىلعي جەڭىسكە جەتىپ جۇرگەيسىڭ دەگەن ماعىنا بەرەدى. قازاقتا اسىق قاسيەتتى سانالادى. بالاسى ۇل بولسا، بەسىگىنىڭ باسىنا ءبورىءنىڭ اسىعىن ىلگەن ەكەن. بۇل – بالە-جالادان اۋلاق، ءارى شىمىر-قايراتتى بولسىن دەگەنى. قىز بولسا، بەسىگىنە ەلىكتىڭ اسىعىن تاققان. ال بۇل – كورىكتى بولىپ بويجەتسىن دەپ ىرىمداعانى. كەلىنى قۇرساق كوتەرگەندە اتا-ەنەسى ىرىمداپ اسىق جيناعان، ونىسى – ۇل تىلەگەنى. جاۋگەرشىلىك زاماندا بابالارىمىز سوعىس ستراتەگياسىن، سوققى بەرەتىن تۇستى اسىقتى شاشىپ جىبەرىپ ءتۇسىندىرىپ، جوبالاپ، جوسپارلاعان كورىنەدى. عاجاپ، ءا؟! ءبىزدىڭ قازاق وتە دانا حالىق قوي.
الا ءجىپتىڭ دە ءبىز ءۇشىن ۇعىمى وتە كەڭ. مىسالى، بالانىڭ تۇساۋىن الا جىپپەن كەسكەن. ول بىرەۋدىڭ «الا ءجىبىن» اتتاماسىن، ەشكىمگە قيانات جاساماسىن، اق-ادال ازامات بولىپ ءوسسىن دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ال ساداقتاعى الا ءجىپ تە سول ماعىنانى جويمايدى، ياعني اتقان وعىڭ جازىقسىز بىرەۋدى جارالاپ قويماسىن، بىرەۋدىڭ قانىن بوسقا توكپە دەگەن نيەتتەن تۋعان.
بۇل ساداقتى نەگە تاڭدادىڭىز دەسەءڭىز، ونى دا ايتايىن. ساداق اتۋ ونەرىن كەز-كەلگەن ادام، جاس-كارى، ءتىپتى بالا بولسىن، ءبارى مەڭگەرۋىنە بولادى. وسىنى ويلاعان مەن كوز الدىما قاراكوزدەرىمدى، مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن جەتكىنشەكتەرىمدى اكەلدىم. بۇل ونەر كەز-كەلگەن بالانىڭ ماتەماتيكاعا بەيىمىن ارتتىرادى. مىسالى، تاريحي فيلمدەردەگى كادرلاردى ءوزىڭىز ەلەستەتىپ كورىڭىزشى، ات ۇستىندە نەمەسە جاياۋ كەلە جاتقان باتىر جەبەسىن كوزدەپ تۇرىپ نىساناعا ءدال تيگىزەدى. دەمەك، بۇل بالانىڭ جاستايىنان جۇيكە جۇيەسىن شىڭداپ، ولاردى ءدال ەسەپتەۋدى جانە كوزدەۋ ادىستەرىن مەڭگەرۋدى ۇيرەتىپ، ەپتىلىككە، ۇشقىرلىققا، باتىلدىققا، ۇستامدىلىق پەن سابىرلىلىققا تاربيەلەيدى. ساداق اتقاندا ادامنىڭ تەك ەكى قولى عانا ەمەس، ويلاۋ مۇشەلەرىنەن باستاپ، يىعىنىڭ بۇلشىق ەتتەرىنە دەيىن قيمىلدايدى.
الماتىدان «رۋحانيات ساياباعىن» اشۋدى ۇسىنامىن
– وسى ۇلت مۇراسىن جاڭاشا باعامداۋ تۇرعىسىندا دۇنيەگە كەلگەن «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىنان كەيىن ماعان تاعى دا ءبىر مىناداي وي كەلدى. مىڭ تاعدىرلار توعىسقان، مىڭ بوياۋى قابىسقان الماتى – ىرگەلى، ەكونوميكالىق جاعىنان قۋاتتى مەگاپوليس. تۋريستىك ايماق. وسى شاھاردا، بارشامىزعا بەلگىلى، گوركيي اتىنداعى ورتالىق ساياباق بار. سونىڭ اتاۋىن «رۋحانيات ساياباعى» دەپ وزگەرتسەك نەمەسە بار دۇنيەگە قول تيگىزگىمىز كەلمەسە، اشىق اسپان استىندا ءوز الدىنا «رۋحانيات ساياباعىن» اشساق دەگەن ۇسىنىسىمدى بىلدىرگىم كەلەدى.
ات ۇستىندەگى سوعىس ونەرى، ساداقشىلىق، قىلىشكەرلىك، قامشىگەرلىك مادەنيەتى وتە كۇشتى قالىپتاسقان ماجارلاردىڭ الگىندەي ءسالت-داستۇرى بىزگە ۇيرەنۋگە تاتيدى. وسى ساداق اتۋ ونەرىن قولعا الۋىمىز كەرەك. مەكتەپ قابىرعاسىنان بۇكىل وقۋشىعا ۇيرەتسەك، وقىتساق. بالكىم، ءپان رەتىندە ەنگىزۋ كەرەك شىعار. بالاعا سوزبەن ءتۇسىندىرىپ قانا قويماي، تاجىريبە جۇزىندە كورسەءتۋىمىز كەرەك. سوندا ۇعىنىقتى بولادى دەپ ويلايمىن. قيمىلداۋ بارىسىندا دەنەگە قان جۇگىرەدى، بويدى تىك ۇستاۋعا، سىمباتتى بولۋعا باۋليتىنى ءسوزسىز. بۇل ونەر ۇل، قىز دەپ بولىنبەيدى. بولاشاقتا چەمپيوندار شىعىپ جاتسا، بەك قۋانار ەدىك.
بۇل – ۇلى دالا مادەنيەتىنىڭ ءبولىنبەس ءبىر بولشەگى رەتىندە ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن جاڭعىرتىپ قانا قويماي، تۋريزم سالاسىنىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرەتىن تاماشا ءمۇمكىندىك ەكەندىگى دە ءسوزسىز. مىنە، وسى ساياباقتا ءتۇرلى ۇلتتىق ويىندار، جارىستار وتكىزىلىپ تۇرسا.
«ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىندا تالاي دۇنيە ايتىلدى. ادەمى ايتىلدى. سونىڭ ءبارى ناۋقانعا، قۇر سوزگە اينالماسا ەكەن دەپ تىلەيمىن.
ءبىزدىڭ ۇلان-بايتاق جەرىمىزدەن ءبارى تابىلىپ جاتىر: باعزى زامانعى دالا وركەنيەتىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن پاش ەتەتىن قارۋ-جاراق، ساۋىت-سايمان، تۇرمىستىق ىدىس-اياقتار، اشەكەي بۇيىمدار، قۇندى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر مەن ارحەولوگيالىق كەشەندەردىڭ ەكسپوزيسيالارى تاريحي داۋىرلەردىڭ قانداي دا ءبىر كەزەڭىندەگى ءار ءتۇرلى شارۋاشىلىق سالالارىنىڭ دامۋ ۇدەرىسىن كورسەتەتىن زاتتار، سونىڭ ءبارىن (كوشىرمەلەرى بولسا دا) وسى ساياباققا قويساق. ەجەلگى ساقتار، عۇندار، ۇلى تۇركى قاعاندارىنىڭ ءداۋىرى جانە باسقا دا تاقىرىپتار بويىنشا تاقىرىپتىق فەستيۆالدار، ءتۇرلى تاربيەلىك جيىندار، مادەني ءىس-شارالار وتكىزىپ تۇرساق. بۇگىنگى ۇرپاق سونىڭ ءبارىن كوزبەن كورىپ، جۇرەكتەن وتكىزىپ، قولمەن ۇستاپ كورسە دەيمىن، اتا-باباسىنىڭ كەشەگى ءجۇرىپ وتكەن جولدارىمەن ءبىر ءسات ءوزى دە ءجۇرىپ وتكەندەي اسەردە قالسا دەيمىن. سوندا ولاردىڭ بويىندا ەلجاندىلىق سەزىم كۇشەيىپ، ەلىن، جەرىن سۇيۋگە، وتكەنىن قادىرلەپ، باعالاي الاتىنىنا سەنەمىن.
توكيودا بولعان ءبىر ساپارىمدا مىڭداعان جىل بولعان كادىمگى تال اعاشتارىنىڭ شىعۋ تاريحىن اسپەتتەپ جازىپ، شىنى اينەكتىڭ ىشىنە سالىپ دارىپتەپ قويعانىن كورگەنىم بار ەدى. مىنە، وتكەندى قادىرلەۋ دەگەن وسى.
ءبىزدىڭ ۇلتتا سوناۋ پاتشا زامانىنان كەلە جاتقان ءبىر ۇرەي بار، ول بەرتىن كەلە كەڭەس وكىمەتىنە جالعاستى، سول ۇرەي ءالى كۇنگە دەيىن كەلە جاتىر. «تىنىش، بىرەۋگە ايتىپ قويما؛ ەستىپ قالماسىن؛ وندا بارما؛ سويتپە، تىنىش ءجۇر؛ نەڭ بار» دەگەن سىندى ۇرەي. ءبىز جالتاقتاپ تۇرامىز. كوڭىلشەكپىز. ورىنسىز جالپىلداپ قالامىز، كوڭىلىنە ءتيىپ المايىنشى دەگەندەي. ول دا ۇرەي.
ول ءتىپتى ءبىزدىڭ قانىمىزعا ءسىڭىپ كەتكەن، ءتىپتى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلەدى. سول ۇرەيدى بويىمىزدان رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى، ەلباسى كورسەتىپ بەرگەن «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرىنداعى» ماقسات-مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى شىعارىپ تاستاۋىمىز كەرەك. بىزگە ۇرەيلەنۋگە نەگىز جوق، ءبىز و باستان جاۋىنگەر حالىقپىز. وركەنيەتتى ەلدەرمەن تەرەزەمىزدى تەڭەستىرەمىز دەسەك، تەگىمىزدى جوعالتپاۋىمىز كەرەك.
«ەلىم دەپ سوعار جۇرەگىم»
– ءسىزدىڭ «ماڭگىلىك ەل»، «ەلىمە كەلىپ ەلەۋلى بولدىم» دەگەن اندەرىڭىزدىڭ بارىن، ولاردى بەلگىلى انشىلەردىڭ ورىنداپ جۇرگەنىن دە بىلەمىز. «ەلىمە كەلىپ ەلەۋلى بولدىم» دەگەن تاقىرىپ شەڭبەرىندە پاتريوتتىق اندەر شىرقالاتىن رۋحاني كونسەرت ۇيىمداستىرىپ جۇرگەنىءڭىز تاعى بار. كەۋدەڭىزدەگى «ەلىم دەپ سوعار جۇرەگىم» دەگەن توسبەلگىنى دە كوزىمىز شالىپ وتىرعانى. قازاقتا «ەر جىگىت ەلگە بولسىن دەيدى» دەگەن جاقسى ءتامسىل بار. ءسىزدىڭ جانىڭىزعا «ەل» دەگەن ءسوز جاقىن سياقتى…
– وزىڭدە باردى ەلمەن ءبولىسىپ، وزگەنى، كوپتى قۋانتىپ جۇرگەنگە نە جەتسىن. مەن، جالپى، كوپشىل اداممىن.
پرەزيدەنت وسى ماقالاسىندا ءبىزدىڭ تاريxقا كوپتەگەن ءار ءتۇرلى ۇلت وكىلدەءرىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەنىن ناقتىلاپ ايتتى. ياعني بۇل نەگىزىنەن، يدەولوگيالىق ماسەلە. مىنە، وسى ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا وشپەس ەرلىگىمەن، ەسەلى ەڭبەگىمەن ەرەكشەلەنگەن ازاماتتاردى ۇرپاعىمىزعا ۇلگى رەتىندە دارىپتەپ وتىرۋىمىز كەرەك.
مەن وسى ماقساتتا «ەلىم دەپ سوعار جۇرەگىم» دەگەن توسبەلگى جاساپ شىعاردىم. ونى كىم-كورىنگەنگە تابىستامايمىز. شىن مانىندە كىم وسى تاۋەلسىز قازاقستانعا ەڭبەك ءسىڭىرىپ ءجۇر، سول ادامنىڭ كەۋدەسىنە تاعامىز، ونىڭ ۇلتىنا دا قارامايمىز. ول ۇيعىر، قازاق، مەيلى تاجىك، ورىس بولسىن، كىم بولسا دا ءبارىنىڭ جۇرەگىن، تىلەگىن، ءماقسات-مۇددەسىن بىرىكتىرەتىن توسبەلگىگە اينالادى. بۇل ءجاي توسبەلگى ەمەس. التىن جالاتىلعان، باعالى تاستارمەن كومكەرىلگەن، پيراميدا كەسكىنىندەگى توعىز ۇشى بار توسبەلگى.
مىسالى، تاريحتان بىلەمىز، ايگىلى شىڭعىس حان ومىرگە كەلگەندە، وڭ جاق قولىنا كەپكەن باۋىرداي ۇيىعان قان ۋىستاپ تۋعان دەگەن اڭىز بار. ال مۇحاممەد پايعامبارىمىز (س.ع.س) سول قولىندا 81، وڭ قولىندا 18 دەگەن جازۋمەن تۋعان دەيدى. سوندا قاراساڭىز، ەكى الاقانداعى ەكى ساندى دا بىر-بىرىنە قوسساڭىز (8+1 جانە 1+8)، 9 سانى شىعادى. سوندا پايعامبارىمىز رۋحاني بىلىممەن تۋعان عوي. ال شىڭعىس حاننىڭ الەمدى سوعىسپەن، قانتوگىسپەن جاۋلاعانى تاريحتان بەلگىلى.
مىسالى، استاناداعى پيراميدا تارىزدەس بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم سارايىن الايىق. ول – ساۋلەت ونەرىنىڭ بىرەگەي تۋىندىسى. بالاما اتى – الەمءنىڭ پيراميداسى. جاھاندىق جانە ءداسءتۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزدەرى وتەتىن ورىن رەتىندە باعالانادى.
«ەلىم دەپ سوعار جۇرەگىم» توسبەلگىسىن تاققان ادام كوكتەن كۇش-قۋات الادى، بۇل انىق.
«تاقيالى پەرىشتە»
– ءسىزدىڭ شاكەن ايمانوۆتىڭ «تاقيالى پەرىشتە» ءفيلمىنىڭ جالعاسىن تۇسىرگەنىڭىزدەن حاباردارمىز. ەكراننان قاشان كورەمىز؟ ەستۋىمىزشە، بۇرىنعى تايلاق ەندى نەمەرەسىنە جار ىزدەيتىن كورىنەدى. تاپتى ما؟
– ارينە، تاپتى. تايلاق اتانىڭ وقىعان، توقىعان نەمەرەسى اڭسار كەلىن ءتۇسىرىپ بەرەدى. بۇل فيلمگە رەجيسسەردى ۇزاق ىزدەدىم. اقىر سوڭىندا تاڭداۋىم قىرعىزستاندىق نايزابەك سىدىقوۆ ەسىمدى ازاماتقا ءتۇستى.
مەن «تاقيالى پەرىشتە» ءفيلمىنىڭ جالعاسىن ءتۇسىرۋدى 2013 جىلدارى ويلانا باستاعان بولاتىنمىن. جاسىراتىنى جوق، ءقازىر ءبىز سەكىلدى اعا بۋىن جاس بۋىننىڭ كەيبىر وعاش قىلىقتارىن تۇسىنبەيتىن دەڭگەيگە جەتتىك. مىسالى، ءتىل ماسەلەسىندە، وتباسىن قۇرۋ جاعىندا. ءقازىر بىزدە دە قىز-جىگىتتەر ەۋروپالىقتار سياقتى 40 جاستان اسقاندا وتاۋ كوتەرۋ جايلى ويلانا باستايدى. ازاماتتىق نەكە دەگەن ۇعىم دا ۇيات بولماي قالدى. وزگە ۇلتتىڭ وكىلىنە تۇرمىسقا شىعىپ، جات ەلدەن كەلىن ءتۇسىرۋ دە ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالدى. ءبىز وسىلاي كەتە بەرەتىن بولساق، تازا قانىمىزدى قالاي ساقتاماقپىز؟ مىنە، وسىنداي ماسەلەلەردىڭ ءبارىن ويىن-شىنىن ارالاستىرا وتىرىپ، كورەرمەن نازارىنا ۇسىنعىمىز كەلەدى. بۇيىرتسا، ۇلكەن ەكرانعا كەلەسى جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ باسىندا شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
بۇگىن ەكىنشى ءفيلمدى قولعا العالى وتىرمىز. «سپلوشنايا براتستۆا» دەگەن. ەگىز، ءبىراق ءبىر-بىرىن ەشقاشان كورمەگەن ەكى جىگىت تۋرالى. ءقازىر اكتەرلىق قۇراممەن كەزدەسەمىز. بۇل دا كومەديا جانرىندا، قىلمىستىق وقيعالارعا قۇرىلعان. ادامدى كۇلدىرە وتىرىپ، ويلاندىرارى ءسوزسىز.
ودان سوڭ «تاعدىر» دەگەن ءفيلمىمنىڭ دە سەنارييى دايىن تۇر. ءتورت جاسار ورىس قىزى ۇيىنەن قاشىپ شىعادى. شەشەسى ۇيدەن كەتىپ قالعان، قايدا ءجۇرگەنى بەلگىسىز. زاعيپ اجەسىنىڭ قولىندا تۇرىپ جاتادى. اكەسى مومىن ادام. تۋعان-تۋىستان ابدەن تەپەرىش كورگەن ءبۇلدىرشىن ءبىر كۇنى ۇيىنەن قاشىپ شىعىپ، مەشىت الدىنا كەلىپ وتىرادى. مەشىت الدىنان قايىرىمدى ءبىر قارياعا جولىعىپ، كەيىنگى ومىرىندە ۇلكەن وزگەرىستەر بولادى.
ايتپاقشى، «تاقيالى پەرىشتە–3» ءفيلمىن دە ءتۇسىرۋ ويىمدا ءجۇر.
جاقسى ءسوز سويلەگىن
– سوندا ءسىز قاي كەزدە دەمالاسىز؟ ءسىزدىڭ قوعامدىق جۇمىستارمەن اينالىساتىنىڭىز دا بار. بيزنەسىڭىز ءوز الدىنا. ءان جازاسىز. ءان سالاتىن دا ونەرىڭىز بار دەپ ەستيمىز. بارىنە قالاي ۇلگەرىپ ءجۇرسىز، قۇپياسى قانداي؟
– ادام بالاسى سىلتاۋ ىزدەسە، ونى مىندەتتى تۇردە تاۋىپ الادى. مىناعان ۇلگەرمەيمىن دەسە، ارينە ۇلگەرمەيدى.
مىسالى، كوپ ادام ءوز-وزىن الدايدى، «مەندە تۋعاننان ونداي دارىن جوق، نە كەلەر دەيسىڭ قولىمنان، وسىعان ۇرىنباي-اق قويايىنشى» دەگەن سياقتى. نەگىزى، ادام تۋىلعاندا وعان قابىلەت-قارىم قانمەن 5 پايىز، بالكىم 10 پايىز عانا بەرىلەر، جارايدى، ەندى بىرەۋگە 20 پايىز دەيىك. ال قالعانى ەڭبەكپەن، تاباندىلىقپەن كەلەدى. سوندىقتان ەڭبەكتەنۋدەن قاشپاۋ كەرەك.
– اينالاڭىزدا جۇرگەن جاستارعا ءجيى قايتالاپ ايتۋدان جالىقپايتىن قاناتتى ءسوزىڭىز؟
– كەز-كەلگەن نارسەنى، مەيلى ول ۇلكەن نە كىشى بولسىن، ءبارىن جاقسىلىققا جوريمىن. «ونشا ەمەس، بولماي تۇر» دەگەن سوزدەردى مۇلدەم ايتپاۋ كەرەك. ءسىز سول اۋزىڭىزدان شىققان ءسوزدى كوسموسقا بەرىپ جاتىرسىز، ال ول وزىڭىزگە قايتىپ ورالادى دەگەن ءسوز. «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس». بۇل ورايدا قازاق وسىلاي دەپ ادەمى ايتقان. جامان ايتقىڭىز كەلىپ تۇرسا دا، ءوز-وزىڭىزدى تەجەي ءبىلىڭىز. مىسالى، بالاڭىزدى «شوشقاسىڭ، سەن ءيتسىڭ» دەپ كوڭىلىڭىز تولماي تومەندەتە بەرسەڭىز، وتباسىندا جىلى ءسوز، كوتەرمەلەۋ ەستىپ وسپەگەن بالا شىن مانىندە ەرتەڭ وسكەندە اينالاسىنا، ادامدارعا يت سياقتى «ءۇرىپ» جۇرەدى، شوشقا سياقتى اۋناپ جاتادى. سول كەرەك پە؟! مىنە، ءار ءسوزدىڭ كيەسى بار، سوندىقتان وتىز ەكى ءتىسىمىزدىڭ اراسىنان شىققان ءار سوزگە ءمان بەرىپ سويلەگەن ابزال-اق.
سوسىن مەن مىنانى تۇسىنبەيمىن: «اناۋ ادام تىم بايىپ كەتىپتى، قايىرىمسىز بولىپ بارادى، وزىنەن اسپايدى، ساداقا بەرۋدى بىلمەيدى» دەپ كۇندەيدى. جاقسى سويلەۋ كەرەك دەگەنگە مىسال ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن. ەگەر ول ەشكىمگە كومەكتەسپەيتىن قايىرىمسىز بولسا، ول ارەكەتى ءۇشىن ءوزى جاۋاپ بەرەدى. ەشكىمگە تيىسپە، بىرەۋگە زاۋالىڭ تيمەسىن. مىنە، مەنىڭ ءومىر ءسۇرۋ قاعيدالارىمنىڭ ءبىرى. مۇمكىندىگىڭ بولسا، قولىڭا قۇراندى ال دا، جاقسى دۇنيەلەردى سۇرەلەردەن ىزدە، اينالاڭا كەشىرىمدى بول، تۇسىنىستىكپەن قارا، قولىڭنان كەلسە ءتۇسىندىر. جامان دەگەن نارسەدەن دە جاقسى نارسەنى كورۋگە، تابۋعا بولادى. مىنە، وسى تۋرالى مەنى قورشاعان ادامدارعا ايتۋدان جالىققان ەمەسپىن.
يمام جانە يمان
– جاقسى ءسوز الدىمەن وتباسىندا ايتىلۋى كەرەك-اۋ. بالانىڭ بويىنا جاقسى ادەت-داعدىنىڭ ءدانىن سەبەتىن اكەنىڭ ءرولى، انانىڭ ورنى تومەندەپ كەتكەن جوق پا، قالاي ويلايسىز؟
– رۋحتى كۇشەيتۋ كەرەك. رۋح دەگەنىءمىز نە؟ جاسىراتىنى جوق، ءقازىر قوعامدا ەر مەن ايەلدىڭ ورنى الماستى. قازىرگى قىز-كەلىنشەكتەر شالبار كيىپ، كولىك تىزگىندەپ، ەركەكتەرمەن تەڭەستى. مۇنىڭ ءبارى، ارينە، زامان تالابى شىعار. ءبىراق ءقازىر ايەلدىڭ تابىسى ەركەكتەن اسىپ كەتتى. قانشاما بيزنەسمەن ايەل بار؟! ال ۇيىندەگى ەرىنەن جوعارى تابىس تاپقان ايەل ازاماتىن باعالاي الا ما؟ ەگەر وتباسىندا ءبىر كيكىلجىڭ ورىن الا قالسا، ايەلى «مەن سەنىمەن تەڭ قۇقىلىمىن» دەپ، ال جۇك كوتەرۋ كەرەك بولسا، «ءبىز نازىكپىز، ايەلمىز» دەپ شىعا كەلەدى. ەندەشە نەگە ەركەگىنىڭ الدىندا «مەن ايەلمىن» دەپ ءبىر ساتى تومەن ءتۇسىپ نازىكتىك قۇرمەت كورسەتپەسكە؟!
رۋحى سىنعان ەر-ازاماتتار كوبەيدى. «كوگىلدىرلەر» نەگە كوپ؟ قۇداي ساقتاسىن، ەل باسىنا كۇن تۋاتىنداي جاعداي بولسا، اتقا ءمىنىپ، قولىنا ساداعىن الىپ جاۋعا شاباتىن ەركەك تاپپاي قالامىز با دەپ قورقامىن. سوندىقتان ەركەك ءوز ورنىندا، ايەل ءوز ورنىندا بولۋى ءتيىس. سوندا عانا رۋحىمىز كوتەرىلەدى. رۋحتى جوعالتۋ – ۇلتتى جوعالتۋ.
كەيىنگى كەزدە بايقاپ ءجۇرمىن، يمامداردىڭ بەدەلى ءتۇسىپ بارا جاتىر. وسىدان بىر-ەكى جىل بۇرىن مەشىتكە كىرىپ، قۇران وقىتىپ، نيەت ەتكەن ساداقامدى جاشىككە سالىپ جاتىر ەدىم، يمامنىڭ: «سىزگە جاشىك وقىدى ما؟» – دەگەنى. جۇرەگىم مۇزداپ كەتتى. مىنە، بۇل دا رۋحتىڭ، يماننىڭ السىزدىگى.
– ءسىزدى بۇگىنگىدەي تابىستارعا جەتكىزىپ جۇرگەن نە؟ جەتىستىكتەردى باعىندىرۋ ءۇشىن ادامعا ەڭ الدىمەن نە كەرەك؟
– تاباندىلىق كەرەك. ەشقاشان شەگىنبەۋ كەرەك. ءبىز اتا-انامىزدىڭ ىس-ارەكەتىنە، جان-جاعىمىزعا، ورتاعا قاراپ وسكەن ۇرپاقپىز. ءومىر جولىڭدا اداسا دا ءبىلۋ كەرەك، جاقسى دۇنيەنىڭ قادىر-قاسيەتىن باعالاي ءبىلۋ ءۇشىن. مەن الماتىعا شالعاي اۋىلدان ارمان قۋىپ كەلگەندە 21-گە دە تولماعان بالاڭ جىگىت ەدىم. كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي بىرنەشە جەردە جۇمىس ىستەدىك. اداستىق تا، سۇرىندىك تە، ءبىراق قايتا تۇرىپ جۇگىرۋگە كۇش-قۋات تا تابا بىلدىك. ءومىردىڭ كەز-كەلگەن ءساتى – ساباق. تەك سول ساباقتى ۇيىپ تىڭدايتىن، قورىتىندى شىعارا بىلەتىن، سول تۇيگەندەرىن دۇرىس جۇزەگە اسىرا بىلەتىن سانالى شاكىرت بولۋ كەرەك.
ۋاقىتتى ءقادىر تۇتامىن
– ءدال ءقازىر تاعى نەنى جوسپارلاپ ءجۇرسىز؟
– كىتاپ جازعىم كەلەدى. كىتاپ بولعاندا، جاستاردى، قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرىن جىگەرلەندىرەتىن كىتاپ جازعىم كەلىپ ءجۇر. جانە وعان دا ۋاقىت تابامىن دەپ ويلايمىن. ءقازىر ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەءتىنىڭ فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەءتىندەگى ءدىنتانۋ ماماندىعىنىڭ دوكتورانتۋراسىندا وقىپ ءجۇرمىن. وقيمىن دەگەن ادامعا ەشقاشان، ەشنارسە كەش ەمەس. تەك ىنتا كەرەك. بىلتىر تۇسكەم. كوپ وقيمىن. جانە دە كەز-كەلگەن تاقىرىپتى وقيمىن، ءبىر نارسەمەن توقتاپ قالمايمىن. ءقازىر بالالارعا ارنالىپ جازىلعان بۇرىنعى ەرتەگى كىتاپتارىن تابا الماي ءجۇرمىن. قىتايدا بار دەپ ەستىگەن ەدىم، ءبىراق قولىم جەتپەي ءجۇر. باياعى تاۋسوعار، جەلاياق، كولتاۋىسارىمىز قانداي ەدى، دەسەڭىزشى!
– ال قازىرگى بالالارعا ارنالعان مۋلتفيلمدەردىڭ كەيىپكەرلەرى –شەكەسىندە ءبىر كوزى بار، تىستەرى اقسيعان، ۇسقىنسىز قۇبىجىقتار. باتىستان ەنگەن وسى ءبىر ونىمدەر بالانى اگرەسسياعا، قاتىگەزدىككە جەتەلەيدى…
– ول ۇلتتى قۇرتۋ ءۇشىن ادەيى جاسالاتىن باتىستىڭ يدەولوگيالىق قارۋى عوي. بىزگە ءمان-ماعىناسىز، داڭعازا مۋزىكالارىن كىرگىزىپ، ماقساتى – ويلاۋ ءورىسىمىزدى شەكتەپ، بىلىمنەن، وركەنيەتتەن الىستاتۋ. ءبىراق رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەن ءبىز ەندى وعان بوي الدىرمايمىز دەپ ويلايمىن.
– ءسىز ءۇشىن نە قۇندى؟
– ۋاقىت قۇندى. وسىناۋ ومىردە سەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى دوسىڭ دا، دۇشپانىڭ دا – ۋاقىت. ونى دۇرىس باعالاي بىلسەڭ – دوسىڭ، ءقادىرلەمەسەڭ – دۇشپانىڭ. سول ۋاقىتتىڭ ىشىندە مەن اسا قادىرلەيتىن ءبىر نارسە، ول – قيال. مارقۇم ءىنىم ايتۋشى ەدى، «سەن وسى تىم قياليسىڭ» دەپ. ول راس. مەن وزىمە، ميىما، ويىما مازا بەرمەيتىن اداممىن.
ءيا، ادام الدىمەن قيالدانادى. ول ءبىر جاتقان شەكسىز الەم. قيالدان وي تۋادى. وي ارمانعا جەتەلەپ اكەلىپ، ول ماقساتقا اينالادى. سوسىن ماقساتقا جەتۋ جولىندا تىنباي ەڭبەكتەنەمىز. سوسىن بارىپ جەڭىس سىزدىكى!
– ەندەشە، ومىردەن الار ەنشىڭىز، جەڭىستەرىڭىز كوپ بولسىن، قۇسمان كارىمۇلى!
سۇحباتتاسقان – نۇرجامال الىشيەۆا
