«ايەل ءبىر قولىمەن بەسىكتى تەربەتسە، ەكىنشى قولىمەن الەمدى تەربەتەدى» دەگەن ءسوز بار. وسى ءسوزدىڭ استارىنا ۇڭىلسەك، ماعىناسى تىم تەرەڭدە جاتقاندىعىن بايقايمىز.  بىرىنشىدەن، شىن مانىندە، بەسىكتى تەربەتكەن ايەلدىڭ ءوز پەرزەنتىنە مەيىرىمى ويانادى، جاۋاپكەرشىلىگى ارتادى. بەسىكتى تەربەتكەن ايەلدىڭ مەيىرىمى ۇرپاعىنىڭ دۇنيەنىڭ سىرىن ۇعىنۋىنا، جاراتىلىستىڭ شىنايى ءمانىن تۇيسىنۋىنە جول اشادى. ال، ەكىنشى بولىكتەگى ايەل تەربەيتىن «الەم» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن «بۇكىل دۇنيەنىڭ ءجۇزى» دەپ ەمەس، ايەلدىڭ ءوزى تۋعان، وسكەن، ونگەن، ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ورتاسى، ميكروالەمى دەپ تۇسىنگەن ابزال. ەگەر ايەل اتاۋلى ءوز الەمىندەگى وسى ميسسياسىن جەتە ءتۇسىنىپ، جۇزەگە اسىرسا، ۇلى اباي ايتقانداي، «اقىلىن دا، قايراتىن دا جۇرەگىنە باعىندىراتىن» سانالى جۇرت قالىپتاسپاق، ىرگەلى ادامزات قوعامى  قۇرالماق.  ولاي بولسا، نازىك جاندىلاردىڭ قوعامداعى ءرولىن، ىسكە يكەمدىلىگىن  باعالاۋدىڭ باستى كريتەرييى مەن ولشەمى رەتىندە وسى ەكى دۇنيەنىڭ (مەيىرىمى مەن جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ) تارازى باسىن تەڭ ۇستاپ تۇرۋىن اتاۋعا بولادى. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ قازاق قىزدارىنىڭ وزگە جۇرتتىڭ ايەلدەرىنەن باستى ەرەكشەلىگى ولاردىڭ ءوزىن «ءالسىز» دەپ سەزىنبەيتىنى دەر ەدىك. انالىعى مەن دانالىعى ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ تۇراتىن تەكتى تۇلعالاردىڭ قازاق قىزدارىنىڭ ىشىندە مولىنان كەزىگۋى – ارۋلارىن ارداقتاپ، ەركىن وسىرگەن ەلىنىڭ، ەركەلەتكەن جۇرتىنىڭ سەنىمى مەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ بەلگىسى. ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ ءدىلى مەن دىنىندە «جۇماق انانىڭ اياعىنىڭ استىندا» دەگەن وزەكتى ۇعىمنىڭ قالىپتاسۋى – سونىڭ دالەلى. سوندىقتان دا تال بەسىگىندە ءتالىم مەن مەن تاربيەنىڭ ءدامىن تاتقان قازاق قىزى ەسەيە كەلە  ءوزىنىڭ تابيعي بولمىسىنا ساي، وتباسىنا ادال، اقىلمان انا بولادى، قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا قىزمەت اتقارا الاتىن ءبىلىمدى، بىلىكتى، ىسكەر ايەلگە اينالادى. قابىلەتى مەن قارىمىنا قاراي قازاق ايەلى  كوشباسشى دا بولا الاتىنىن بۇگىنگى ءومىر كورسەتىپ وتىر. سونىڭ ايقىن دالەلى – ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتى تۋركسوي كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ۇلاعاتتى ۇستاز ۇلبالا تۇراپباي قىزى الجانبايەۆانىڭ عيبراتتى ءومىر جولى.

ۇلبالا تۇراپباي قىزىنىڭ بۇگىنگى بيىككە جەتۋىنە العىشارت قالىپتاستىرعان، ىرگەتاس قالاعان ءۇش ۇلكەن فاكتورعا نازار اۋدارۋعا بولادى. ولار: جاراتۋشىنىڭ بەرگەن مۇمكىندىگى، اتا-اناسىنىڭ تىلەگى، ۇستازدارىنىڭ كورەگەندىلىگى.

جاراتۋشى ادامزات بالاسىنا ەكى ۇلى مۇمكىندىكتى بەرەدى ەكەن: ءبىرى – ۋاقىت (ءبىز ونى ءومىر دەپ اتايمىز)؛ ەكىنشىسى – ءتىل. وسى ەكى مۇمكىندىكتى قالاي پايدالانۋىنا قاراي ادام ءوز ءومىرىنىڭ تۇعىرىن ءوزى قالايدى. ۇلبالا تۇراپباي قىزى ۋاقىتتىڭ ماڭىزدىلىعىن بالا كۇنىنەن-اق ساناسىنا ءسىڭىرىپ ءوسىپتى. سوندىقتان ول ەشقاشان ۋاقىتتى بوس نارسەگە ىسىراپ ەتۋ دەگەندى سۇيمەيدى. قاشان كورسەڭ، ىزدەنۋدەن جالىقپايتىن جيناقى قالپىنان تانبايدى. ويتكەنى ول جوسپارلاپ اتقاراتىن ىستە بەرەكە بولاتىنىن بىلەدى. اباي ايتقان «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسۋدىڭ» ءتۇپ توركىنىندە دە ءاربىر ءىسىڭدى دۇرىس باعدارلاپ، ءجىتى باعامداپ بارىپ ناقتى ارەكەت ەتۋدىڭ سىرى جاتقانى ءسوزسىز. سول سەبەپتى ۇلبالا بالا كۇنىندە بار ۋاقىتىن ءبىلىم الۋعا جۇمساسا، كەيىنگى ۇستازدىق قىزمەتىندە بولاشاق مامانداردى قالىپتاستىرۋعا، ولارعا ساپالى ءبىلىم بەرۋگە، وتباسىندا سانالى ۇرپاق تاربيەلەپ،  تاعىلىم بەرۋگە، ونەگە دارىتۋعا ارناپ كەلەدى. سوندىقتان ونىڭ ۋاقىت جوسپارى تەك قىزمەتتەگى ءىستىڭ  تياناقتىلىعىن ەمەس، وتباسىنداعى بەرەكەنىڭ دە دە تەتىگىنە اينالعان. 

ۇلبالا تۇراپباي قىزى جاراتۋشىنىڭ ەكىنشى ۇلى مۇمكىندىگىن – ءتىلدى ءوزىنىڭ تاعدىر جولىمەن ساباقتاستىردى: ءتىلدى وقىتاتىن ءمۇعالىم ماماندىعى مەن ءتىلدىڭ سىرىن زەردەلەيتىن عىلىم جولىن قاتار ۇستاندى. انا ءتىلى مەن الەمدەگى ەڭ قۇدىرەتتى ءدىن، ەڭ قاسيەتتى ءىلىم – يسلامنىڭ قۇرالى بولۋ باقىتى بۇيىرعان اراب ءتىلىنىڭ وقىتۋشىسى ماماندىعىن الدى. ىزدەنىس جۇمىسىندا دا اراب ءتىلى مەن  بۇكىل الەمدى بيلەگەن دانا بابالارىنان مۇرا بوپ جەتكەن تۇركى ءتىلىن ءوزارا ساباقتاستىقتا زەرتتەۋدى مۇرات ەتتى. ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە عۇمىرىن تىلمەن ساباقتاستىرعان ادامنىڭ، ماماننىڭ باستى ميسسياسى – سول ءتىلدى قولدانۋ مادەنيەتىنىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋ ەكەنىن ول ءوزىنىڭ تەكتى تابيعاتىمەن، ىزگى ىسىمەن دالەلدەپ كەلەدى. ۇلبالانىڭ جۇزىنەن يمان نۇرى توگىلىپ تۇراتىن بيازى بولمىسى، اينالاسىنداعى ادامدارمەن ادەپتى، سىپايى ءھام ادال قارىم-قاتىناسى دانا قازاقتىڭ «ءسوز ءقادىرىن بىلگەنىڭ – ءوز ءقادىرىڭدى بىلگەنىڭ» دەيتىن  قاعيدالى بايلامىنىڭ ءمانىن ۇعىندىرىپ، تاعىلىمىن، ۇلگىسىن تانىتۋعا جارالعانداي. ءسويتىپ، ول وزىنە بەرىلگەن ءومىر-ۋاقىتتى تىل-كيەگە قىزمەت ەتۋگە جۇمساي ءجۇرىپ، ءماندى ەتتى.

          ۇلبالا پەرزەنت رەتىندە اتا-انانىڭ مەيىرىمىنە قانىپ ءوستى. اكە-شەشەسى باقىتتى ءومىر سىيلاپ، اتا داستۇرىمەن ونىڭ تاعدىر-تالايىنا اسەر ەتكەن ادەمى ات تاڭداپتى... «بالالىعىڭ ون بەستەگى اناڭنان، دانالىعىڭ الپىستاعى اتاڭنان» دەپ اياۋلى اقىنىمىز قادىر مىرزا ءالى قازاقتىڭ بۇكىل بولمىس ءبىتىمىن ەكى جولمەن قالاي ءدال ايقىنداپ بەرگەن!؟ شىندىعىندا تابيعاتپەن ەگىز جاراتىلعاندىقتان دا بولار، ءبىزدىڭ جۇرتىمىزدىڭ سوناۋ  كوز جەتپەس كوكتەن دە، تابانىندا جاتقان شوپتەن دە كيە ىزدەيتىن قاسيەتى، ساكرالدى دۇنيەتانىمى ءار تىرلىگىنەن انىق بايقالادى. سونىڭ ءبىرى – ومىرگە كەلگەن پەرزەنتىنە ات قويۋ. ءسابيىنىڭ اتىنا ءوزىنىڭ ارمان-تىلەگىن دە، ۇكىلى ءۇمىتىن دە بىرگە بايلايتىن پەرىشتە بالاجان كوڭىل مەن كىرشىكسىز نيەتتىڭ تۇكپىرىندە ءسوزدىڭ ماگيالىق قۋاتىن تەرەڭ سەزىنۋ دە جاتقانى كۇمانسىز. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز –  اۋەل باستا اتا-اناسى ىرىمداپ قويعان ۇلبالا دەگەن اتىنا زاتى ساي جان. ويتكەنى ول ەس بىلگەننەن-اق اتا-اناسىنىڭ ۇل تىلەگەندەگى ويىنىڭ ءمانىن ۇعىندى، قاي ورتادا جۇرسە دە، ۇلعا تاتيتىن قىز بولۋ مىندەتىن ارقالادى. جاراتۋشى وسى تىلەگىنە قاراي وعان ازاماتتىڭ جۇگىن ارتىپ،  ۇلدان ارتىق قىزمەت جاساۋىنا، ار تازالىعى مەن ادامگەرشىلىك قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا شىنايى سىي-قۇرمەتكە بولەنۋىنە جول اشىپتى. وعان ۇلبالانىڭ حالقىمىزدىڭ ۇلى تۇلعالارى نەگىزىن قالاعان، ءدارىس بەرگەن ەڭ تاڭداۋلى وقۋ ورنى – س.م.كيروۆ (قازىرگى ءال-فارابي) اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم الىپ، شاكىرت باقىتىن سەزىنگەن كۇندەرى كۋا. وعان ءوزى تۇلەپ ۇشقان ءبىلىم ورداسىنا قايتا ورالىپ، ءدال سول ورتادا ءوزى دە ءومىر بويى ەڭبەك ەتىپ، ۇستاز باقىتىن باستان كەشىرىپ جۇرگەن  عيبراتتى عۇمىرى دالەل. وعان سوناۋ ستۋدەنتتىك كەزەڭدەگى تىرناقالدى زەرتتەۋلەرىنەن باستالعان تىنىمسىز ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە ۇزدىكسىز جالعاسىپ كەلە جاتقان عىلىمي ەڭبەكتەرى مەن عالىمدىق باقىتى دايەك. وعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتىنىڭ شىعىس تىلدەرى كافەدراسىن 10 جىل باسقارعان، شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ ادىستەمەلىك بيۋروسىنىڭ ءتورايىمى، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ، فاكۋلتەتتىڭ عىلىمي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، عىلىم جانە حالىقارالىق بايلانىستار ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى بولا ءجۇرىپ  اتقارعان ۇشان-تەڭىز ازاماتتىق قىزمەتى ايعاق.

تۇلپار شىعار قۇلىندى تاي كۇنىنەن تانيتىن تىلەكشى جانعا – زەردەلى ۇستازعا جولىعۋ – ادام ومىرىندەگى ساتتىلىكتەردىڭ باستاۋى. ۇلبالاعا تاعدىر سونداي ناعىز ۇستازداردى كەزىكتىرىپتى. مەكتەپ جاسىنداعى بالعىن قىزدىڭ بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتىپ، ۇنەمى كوتەرمەلەپ، دەم بەرىپ، قاناتتاندىرىپ وتىرعان ءپان مۇعالىمدەرىنىڭ ماحابباتى ءالى كۇنگە ونىڭ جۇرەگىندە. ءتىپتى العىر قىزدىڭ وقۋىنا كەدەرگى كەلتىرمەسىن دەپ، قۇربىلارىنىڭ بوس اڭگىمەسىنەن قىزعىشتاي قورىپ، اناسىنداي قامقورلىق جاساعان ينتەرناتتاعى تاربيەشىسى ءدىلدا اپايىنىڭ اقجولتاي ءىسىن سوزبەن جەتكىزۋ مۇمكىن بە!؟ ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن قارشاداي قىزعا عىلىمدا تۇرەن تۇسپەگەن تىڭ دۇنيەنى زەرتتەۋدى تاپسىرعان ۇستازى ءمارزيا ماجەنوۆانىڭ شاكىرتىنە دەگەن سەزىمىنىڭ قانداي ولشەمى بولماق؟! بۇل – الدىنداعى ستۋدەنتتىڭ بويىنداعى العىرلىقتى  الىستان تانىر اڭعارىمپازدىق، ءبىلىمىنىڭ بەرىكتىگىن ءدوپ باعالار بىلىكتىلىك، جاس بولسا دا يىعىنا ارتقان جۇكتىڭ سالماعىن سەزىنە الار بيىك جاۋاپكەرشىلىكتىڭ بارىن ءدال باعامدار ناعىز ۇستازعا ءتان قاسيەتتەردىڭ كورىنىسى. اتا-انانىڭ تىلەگى مەن ۇستازداردىڭ سەنىمى قانات بەرگەن قارلىعاش بولمىستى قىز مەكتەپتە دە، ۋنيۆەرسيتەتتە دە، اسپيرانتۋرادا دا قاتارىنىڭ الدى بولدى. ءمۇعالىم بولسام دەگەن ارمانىن عىلىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى اسقاقتاتا ءتۇستى. ۇلبالا الجانبايەۆانىڭ وسىعان دەيىن ۇلتتىق جانە شەتەلدىك باسپاسوزدە جاريالانعان ونداعان عىلىمي ەڭبەكتەرى: ماقالالارى، باياندامالارى تۋرالى؛ ءوزى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان وقۋ قۇرالدارى جايلى؛ تۇركىتانۋ ماماندىعىنىڭ وقۋ جوسپارىنا ءوزى باستاماشى بولىپ ەنگىزگەن «اراب گرافيكاسى»، «ورتا عاسىرلىق تۇركى ادەبي ءتىلى» سەكىلدى ىرگەلى ەلەكتيۆ پاندەردىڭ وقۋ-ادىستەمەلىك كەشەندەرىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ ورنى مەن ماڭىزى حاقىندا دا جازۋعا بولار ەدى. ءبىراق ءبىز بۇل ماقالادا ىرگەتاسى سوناۋ ستۋدەنت جىلدارىندا قالانىپ، كەيىن كەلە عالىمنىڭ  باس كىتابىنا ارقاۋ بولعان اراب تىلىندەگى تۇركيزمدەر جايلى ەڭبەگىنە توقتالماقپىز. ويتكەنى بۇل ­­– ءوز يەسىنىڭ عىلىمي جولىنداعى جەكە جەتىستىگى عانا ەمەس، ۇلتتىق عىلىمداعى تىڭ باعىتتىڭ قاينارى بولعان قۇندى ەڭبەك، ىزدەنىس جۇمىسىنىڭ قوماقتى ناتيجەسى.

ەگەر جاراتۋشى ءبىر ادامعا ءبۇتىن باقىت سىيلاسا، ونىڭ سىرىن سول ادامنىڭ ءوز ىسىنەن، تابيعاتىنان ىزدەگەن ءجون. عىلىم جولىن تاڭداعان قازاق ايەلى ءۇشىن ءبۇتىن باقىت: جار باقىتى، انا باقىتى، عالىمدىق باقىت. ال، سول باقىتتى وزىنە ءۇيىرىپ، بىر-بىرىمەن ۇيلەستىرىپ وتىراتىن ادام بويىنداعى تەگەرىش-قاسيەت – تۇراقتىلىق. ارينە، ۇلبالا دا ءاربىر قازاق ايەلى سەكىلدى، ەڭ الدىمەن، سۇيگەن جارىنا ادال بولدى، ونىڭ قارا باسىن حان تۇتىپ، ارداقتاۋ ارقىلى ءوزىنىڭ دە سۇيكىمىن ارتتىردى. بالالارىن ايالاپ، مەيىرىم نۇرىن توگىپ، ءوزى دە ءقادىرلى  انا اتاندى. ال، عىلىمداعى تۇراقتىلىعى ونىڭ ءبىر سالادا تابان اۋدارماي قىرىق جىل بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان تىنىمسىز ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسىندە ءوزى سالعان شاعىن سۇرلەۋدەن كەڭ داڭعىل جاساي العان عىلىمي سالانىڭ كوشباسىنداعى تۇلعاسىن قالىپتاستىردى، بەدەلىن بيىكتەتىپ، بىلىكتى عالىم دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. شىندىعىندا وسى تىڭ سالا قايدان، قاشان باستالىپ ەدى؟!

وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا ستۋدەنت ۇلبالانىڭ بويىنداعى عىلىمعا بەيىمدىلىكتى تانىعان پروفەسسور م.ماجەنوۆا «اراب تىلىندەگى تۇركيزمدەر» تاقىرىبىن  الدىمەن كۋرس جۇمىسىنىڭ، كەيىن ديپلوم جۇمىسىنىڭ تاقىرىبى ەتىپ ۇسىنعان بولاتىن. شىن مانىندە قازاق تىلىندەگى اراب، پارسى سوزدەرىنە قاتىستى زەرتتەۋلەر ءبىرشاما بولعانمەن، اراب تىلىندەگى تۇركى سوزدەرى ول ۋاقىتتا ءالى تۇرەن سالىنباعان تىڭ سالا بولاتىن. ديپلوم جۇمىسى ۇلبالا ءۇشىن ماماندىق الۋ ءۇشىن جازىلاتىن كەزەكتەگى كوشىرمە جۇمىسى بولعان جوق. ۇستازىنىڭ سەنىمىن اقتاۋ ءۇشىن ناعىز زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماشاقاتىن قانشالىقتى تارتسا، سوڭىنان وزىندىك ىزدەنىستىڭ سونشالىقتى شىنايى ءنارلى ءدامىن دە تاتتى. ديپلوم جۇمىسى مەملەكەتتىك كوميسسيا تاراپىنان، رەسەنزەنتتەر تاراپىنان ۇزدىك باعالانعاندا، ىشتەي مارقايىپ، قۋاتتانا تۇسكەنى كەشە عانا سياقتى...

ودان كەيىنگى ۋاقىتتا الدىمەن الماتى قالاسىنداعى №145 ورتا مەكتەپتە، كەيىن ۋنيۆەرسيتەتتە  اراب تىلىنەن ساباق بەردى. وسى كەزدە ول اراب تىلىندەگى تۇركى سوزدەرىنە ەرەكشە كوڭىل اۋدارىپ جۇرەتىن. تەوريالىق ءبىلىمدى ەندىگى جەردە تاجىريبە ارقىلى سەزىنگەن تىڭ يدەيالار بايىتا ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە جوعارى وقۋ ورنىندا قىزمەت ەتەتىن پەداگوگتاردىڭ عىلىممەن اينالىسۋى – مىندەتتى شارتتىڭ ءبىرى.  ىشكى مۇددەسى مەن قىزمەت تالابىن ۇيلەستىرىپ، ول بولاشاق زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ جوباسىن ازىرلەپ الدى. كەشەگى ديپلوم جۇمىسىنىڭ تاقىرىبىن كەڭەيتەتىن باعىتتاردى ايقىندادى. پروفەسسور بەرىكباي ساعىندىق ۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن كانديداتتىق ديسسەرتاسيا جۇمىسىن جازۋعا كىرىستى. ءار ىسىنە تياناقتىلىقپەن قارايتىن جاس ىزدەنۋشى وزىنە ارتىلعان جۇكتىڭ سالماعىن جان-دۇنيەسىمەن تەرەڭ سەزىندى. ويتكەنى بۇل زەرتتەۋ ارقىلى ول قوعامدىق سانادا قالىپتاسقان قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنىڭ بايۋىنداعى اراب ءتىلىنىڭ اسەرىن جوققا شىعارماي، اراب تىلىندەگى تۇركيزمدەردىڭ ۇلەس سالماعىن بايىپپەن باعدارلاۋعا، باسالقالىقپەن باعامداۋعا ءتيىس ەكەنىن ءتۇيسىندى. «تاۋلاردى الاسارتپاي، دالانى اسقاقتاتۋى»  ءتيىس. بۇل تاقىرىپتى دۇرىس يگەرۋ ءۇشىن ەكى ءتىلدىڭ دە وزىندىك ەرەكشەلىگىن تەرەڭ تانۋى، ولاردى توعىستىرعان ءارتۇرلى كەزەڭدەردىڭ، سوناۋ ءۇىى عاسىردان باستاۋ الىپ جاتقان تەرەڭ تاريحىن جان-جاقتى زەردەلەۋى، تىلدەردىڭ قارىم-قاتىناسىنا سەبەپ بولعان لينگۆيستيكالىق، پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتىك، ەتنوتاريحي فاكتورلاردى قىلدان ماي سۋىرعانداي ءمىنسىز دالدىكپەن دايەكتەۋى قاجەت.  سوندىقتان ءتىل بىلىمىندەگى ەڭ ءبىر كۇردەلى ءارى قاراما-قايشىلىعى مول سالانى زەرتتەۋ وڭاي ەمەس، ال ءالى سوقپاعى كورىنبەيتىن سونى سۇرلەۋدى باستاۋدىڭ قانشالىقتى مەحنات ەكەنىن دە جادىندا ۇستادى. ءبىراق تابيعاتىنداعى تاباندىلىق، جاڭاشىلدىققا قۇشتارلىق، بويىندا بالا كۇنىنەن قالىپتاسقان ورلىك پەن باتىلدىق كۇماندى ويلاردى كۇن وتكەن سايىن ىسىرىپ، جاڭا، تىڭ يدەيالاردىڭ ۇلەسى ارتا ءتۇستى.

زەرتتەۋشىنىڭ العا قويعان باعدارى ەكى تىلدەگى وزگەرىستەرگە سەبەپ بولاتىن ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلار مەن سەبەپتەردى ايقىنداۋدان باستاۋ الدى. ويتكەنى ءسوز اۋىسۋ ۇدەرىسىندە ولاردىڭ ۇلەس سالماعى وتە ماڭىزدى. عالىم اراب تىلىندەگى قاناتتى ناقىل سوزدەرگە دەن قويىپ، اراب مادەنيەتىندەگى تۇركى ءتىلىنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسىن انىقتاعان پىكىرلەرگە نازار اۋداردى. «مىسالى، كەزىندە اراب زيالىلارىنىڭ اراسىندا تۇركى ءتىلىن ءبىلۋدىڭ ءوزى بيىك مادەنيەتتىڭ، زور ءبىلىمپازدىقتىڭ بەلگىسى سانالعان. ارابتاردا «تۇرىكشە بىلمەگەنىڭ – اللادان قورىقپاعانىڭ» دەگەن ماتەل ءسوزدىڭ ءمانىن انىقتادى. تاريحي سانادا، الدىمەن، ارابتاردىڭ تۇركى حالقىنا ۇستەمدىك ەتكەنىن، كەيىننەن قىپشاق ماملۇكتەرىنىڭ، ودان ءبىراز كەيىن وسمان تۇرىكتەرىنىڭ ارابتى بيلەگەنى ساقتالعان. دەگەنمەن، اراب تىلىنە تۇركى ءتىلىنىڭ كوپ جاعدايدا زورلىق-زومبىلىق، ۇستەمدىك جولىمەن ەمەس، مادەني-تاريحي الماسۋلار نەگىزدە مولىراق ەنگەنىن پايىمدادى. تۇركىنىڭ رۋحاني الەمىندەگى اسقاقتىق قانا ەمەس، ونىڭ ماتەريالدىق دۇنيەسىندەگى اسا تالعامپازدىعى، شەبەرلىگى ناتيجەسىندە ارابتىڭ ەل بيلەۋشى، شەنەۋنىكتەرىنىڭ كوڭىلىنەن شىققان اس-تاعام، تۇرمىستىق زات اتاۋلارىنىڭ دا سول قالپىندا اراب ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنا ەنۋ زاڭدىلىقتارىن  زەردەلەدى.  

تىلدەر بىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناس جاساي وتىرىپ، ءبىرىن-بىرى بايىتادى. بۇل ۇدەرىستى زەرتتەۋ تىلدەر دامۋىنىڭ زاڭدىلىقتارىن اشۋعا، ولاردىڭ قۇرىلىس ەرەكشەلىكتەرى مەن سول ءتىلدىڭ دامۋ ارنالارىن دا الدىن-الا ايقىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

كوپ جىلعى ىزدەنىس ناتيجەسىندە 2000 جىلى «اراب تىلىندەگى تۇركيزمدەر» تاقىرىبىندا كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعالدى. ديسسەرتاسيانىڭ نەگىزىندە 2001 جىلى «اراب تىلىندەگى تۇركيزمدەر (قازاق لەكسيكاسى بويىنشا» دەپ اتالاتىن ەڭبەگى جارىق كوردى. ەڭبەك ۇلكەن ەكى تاراۋدان تۇرادى. 1-تاراۋ «تۇركى جانە اراب ەلدەرىنىڭ تىلدىك قاتىناسى»،  ال، ەكىنشى تاراۋ «تۇركى ەلەمەنتتەرىنىڭ اراب تىلىندە يگەرىلۋى» دەپ اتالادى. العاشقى تاراۋدا عالىم اراب تىلىنە تۇركى سوزدەرىنىڭ ەنۋىنە ىقپال ەتكەن تاريحي-مادەني فاكتورلاردىڭ ىقپالىن ايقىندايدى. عالىم ۇ.الجانبايەۆا ارابتىڭ ءدىني جانە اسكەري ۇستەمدىگى قانشا باسىم بولسا دا، اراب تىلىندە عىلىمي ەڭبەك جازعان تۇركى عۇلامالارىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىندا قولدانىلعان تۇركى سوزدەرى سالا تەرميندەرى رەتىندە اراب ءتىلىنىڭ قورىنا قوسىلىپ وتىرعانىن دالەلدەدى. جازبا ەسكەرتكىشتەردە تۇرىك ءتىلىنىڭ ىقپالى بولعانىن دايەكتەپ كورسەتتى.  ءحۇش عاسىردا اراب تىلىندەگى تۇركى كىرمە سوزدەردىڭ دەنى قىزمەت تۇرلەرىنە قاتىستى الەۋمەتتىك جانە كيىم-كەشەك، تاعامدار سەكىلدى تۇرمىستىق ومىرگە قاتىستى بولدى. «سول سياقتى مىسىردا ۇستەمدىك قۇرعان مەملەكەتتىك قىپشاق-وعىز ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ قاجەتتىگى تۋدى. تاريحاي مالىمەتتەر بويىنشا سول كەزدەگى ارابتاردىڭ ءدىنباسىلارى، قولباسشىلارى مەن عالىمدارى بۇل ءتىلدى جەتە مەڭگەرگەن. مىسىردا كوپتەگەن تۇركى عالىمدارى ءارتۇرلى وقۋ ورىندارىندا ءدارىس بەرگەن. اتاپ ايتقاندا: ماحمۋد ب. فاتشا اس-ساراي، ءال-مادراسي اس-ساراي، ماۋلەني زادە ءال-ادجاني، ماحمۋد ب. ابداللاح ءاۋ ات-تينا اس-ساراي ءال- قاھيري. عالىمداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءاتى-جونىنىڭ اس-ساراي بولىپ كەلەتىنىنىڭ سەبەبى – التىن وردا استاناسى ساراي دەپ اتالعان،» - دەپ جازادى زەرتتەۋشى ءوز ەڭبەگىندە. سونىمەن قاتار ۇ.الجانبايەۆا اراب ءتىل ءبىلىمىنىڭ باعا جەتپەس، قۇندى سوزدىكتەرىن، سونىڭ ىشىندە ەكى، ءۇش تىلدىك سوزدىكتەردى  جاساعان تەگى اراب ەمەس عالىمداردىڭ اراسىندا تۇركى عالىمدارىنىڭ كوپ بولعانىن ناقتى دەرەكتەرمەن اتاپ كورسەتەدى. مىسالى، ارابتانۋشى زەرتتەۋشىلەر «قۇرىلىسى بويىنشا ەڭ جاقسى، دالدىگى جاعىنان ەڭ دۇرىسى، پايدالانۋ جونىنەن ەڭ قاراپايىمى، قولدانىسى جاعىنان ەڭ كەڭ تاراعانى" دەپ اسا جوعارى باعالاعان  «سيحاح» سوزدىگىن جاساعان يمام ءال-جاۋحاريدىڭ، ءارى لەكيكوگراف، ءارى عاجاپ اقىن زاماحشاريدىڭ، ءوز زامانىنداعى ەرۋديسياسىنىڭ كۇشتىلىگىمەن تانىمال بولعان ءال-قيفتيدىڭ سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىنە تالداۋ جاساپ، باعا بەرەدى.  اراب پەن تۇركى تىلدەرىنىڭ توعىسۋىنا بىردەن-بىر ىقپال ەتكەن «كيتابۋ مادجمۋي تاردجۋمان، تۋركي ۋا ادجامي ۋا مۋعۋلي ۋا فارسي» («تۇركى-پارسى جانە مونعول-پارسى تىلدەرىنىڭ جالپى تۇسىندىرمە كىتابى»)  سوزدىگىنىڭ الەمدىك تۇركىتانۋ عىلىمىنداعى ءرولىن كورسەتەدى. زەرتتەۋشى بۇگىندە دۇنيە جۇزىندەگى اتاقتى كىتاپحانا قورلارىندا ساقتالعان سان الۋان سوزدىكتەرگە شولۋ جاساي وتىرىپ، ولاردىڭ ءوز زەرتتەۋىنە قاتىستى تۇستارىن تەرەڭ زەردەلەيدى.

وسى ءبىرىنشى تاراۋدا عالىم اراب تىلىندەگى تۇركى سوزدەرىن تاقىرىپتىق توپتارعا ءبولىپ قاراستىرادى. اتاپ ايتقاندا: كۇندەلىكتى تۇتىنۋ زاتتارى، تاعامدار، كاسىپتىك قۇرالدار، جەر-سۋ اتاۋلارى، مەتالل اتاۋلارى، تۋىستىق اتاۋلار، اسكەري تەرميندەر، عىلىمي تەرميندەر، دەنە مۇشەلەرىنىڭ اتاۋلارى جانە ت.ب. وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كەڭ تارالعانى اسكەري لەكسيكا ەكەنىن باعامدايدى. ءبىر عانا اسكەري شەن اتاۋى رەتىندە قالىپتاسقان «اعا» ءسوزىنىڭ ماعىنالىق قىرلارىن جان-جاقتى اشادى. سول سياقتى عالىم نەگىزدەگەن «جولداس» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى دا ءوزىنىڭ توسىندىلىعىمەن، لوگيكالىق جۇيە ەرەكشەلىگىمەن قىزىقتىرادى. زەرتتەۋشى قاراستارعان تاعى ءبىر ەرەكشە تىلدىك قۇبىلىستار – اراب تىلىندەگى تۇركيزمدەردىڭ دالەلى رەتىندە ايتىلاتىن  ونوماستيكامەن بايلانىستى اتاۋلار. ولاردىڭ ىشىندەگى تازا تۇركىلىك اتاۋلار مەن تۇركى جانە اراب سوزدەرىنىڭ بىرىگىۋىنەن، كىرىگۋىنەن جاسالعان اتاۋلاردى جىكتەپ ءبولۋى دە ەڭبەكتىڭ مادەني-تانىمدىق قۇندىلىعىن ارتتىرا تۇسكەن.

تۇركى ەلەمەنتتەرىنىڭ اراب تىلىندە يگەرىلۋىن زەرتتەگەن ەكىنشى تاراۋ دا عىلىمي نەگىزدەرىنىڭ دايەكتىلىگىمەن، وي جاڭاشىلدىعىمەن، توسىندىلىعىمەن نازار اۋدارتادى. مىسالى، اراب تىلىنە ەنگەن تۇركى سوزدەرىنىڭ كونسونانتيزم، ۆوكاليزم قۇبىلىستارىنداعى ايىرماشىلىقتاردى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەيدى. ءار ايماقتاعى تۇركى تىلىنەن ەنگەن سوزدەردەگى فونەتيكالىق نۇسقالاردى سالىستىرىپ، ولاردىڭ وزگەرۋىنە سەبەپ بولعان تىلدىك زاڭدىلىقتاردى تۇبەگەيلى اشىپ كورسەتەدى. سونداي دالەدەمەنىڭ ءبىرى رەتىندە باسقا تىلدەن ەنگەن سوزدەردىڭ وزگە تىلدە يگەرىلۋىنە ىقپال ەتەتىن گەوگرافيالىق فاكتوردى كەلتىرەدى. «مىسالى: تۇركىنىڭ «سۇڭگى» ءسوزى تۇركياعا جاقىن ورنالاسقان يراكتا «سۋنكي» دەپ اتالسا، ال جەر جاعدايى شالعاي جاتقان وزگە اراب وڭىرلەرىندە «سيندجا» دەپ سول ءتىلدىڭ ىڭعايىنا «بەيىمدەلگەن» - دەپ ءوز پايىمداماسىن ۇسىنادى. بۇل ەڭبەكتىڭ ەڭ ءبىر ۇتىمدى قىرى – زەرتتەۋشىنىڭ اراب ءتىلىنىڭ تابيعاتىن، ونىڭ فونەتيكالىق، لەكسيكالىق،  گرامماتيكالىق زاڭدىلىقتارى مەن ەرەكشەلىكتەرىن  تەرەڭ بىلۋىندە، سول ءبىلىمىن اراب-قازاق تىلدەرى بويىنشا سالىستىرمالى سيپاتتاعى زەرتتەۋ جۇيەسىندە اسقان ساۋاتتىلىقپەن، دالدىكپەن ۇيلەستىرە الۋىندا. سوندىقتان عالىم ءوز زەرتتەۋ جۇمىسىندا تۇركيزمدەردىڭ اراب تىلىنە سىڭىسۋىندەگى فونەتيكالىق زاڭدىلىقتاردى سارالاپ، وسى ۇردىستەگى ەپەنتەزا، پروتەزا، اپوكوپا، ەپيتەزا، مەتاتەزا قۇبىلىستارىنىڭ ءمان-ماعىناسىن ايقىن كورسەتىپ بەرگەن. ال تۇركيزمدەردىڭ گرامماتيكالىق تۇرعىدان يگەرىلۋىنە قاتىستى دايەكتەمەلەر تابيعاتى جاعىنان مۇلدە بولەك، ءبىرى فلەكتيۆتى، ءبىرى اگگليۋناتيۆتى تىلدەر توبىنا جاتاتىن تۇركى جانە اراب تىلدەرىنىڭ جاڭا سوزدەردى قابىلداۋداعى گرامماتيكالىق جۇيەنىڭ ىشكى قارسىلىعىن جەڭىپ كەتەتىنىن وتە دالدىكپەن نەگىزدەپ بەرەدى. اسىرەسە، ءسوز تاپتارى بويىنشا جىكتەلگەن گرامماتيكالىق زاڭدىلىقتار وقىرماننىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىراتىنداي قىزىقتى سالىستىرۋلار ارقىلى بەرىلگەن. سول سياقتى وسى تاراۋشادا تۇركى سوزدەرىنىڭ يگەرىلۋىن لەكسكالىق سەمانتيكالىق تۇرعىدان ءتورت توپقا ءبولىپ قاراستىرۋى ۇتىمدى شىققان. اتاپ ايتقاندا: 1)سەمانتيكاسىن وزگەرىسسىز ساقتاعان تۇركيزمدەر (تامعاتۋن-تاڭبا، كيليمۋن-كىلەم)؛ 2)ماعىناسى تارىلعان تۇركيزمدەر (ورمان – بوتانيكا باعى؛ كوپماعىنالى جاعا ءسوزى تەك كيىمنىڭ جاعاسى دەگەن ماعىنادا ساقتالعان)؛ 3)ماعىناسى ۇلعايعان تۇركيزمدەر (قازىق ءسوزى قازىق ۇعىمىمەن قاتار ءولتىرۋ قۇرالى، قارۋ، اياقتان شالۋ، استىرتىن جاسالعان زۇلىمدىق دەگەن ماعىنالاردى بەرەدى)؛ 4) ماعىناسى وزگەرگەن تۇركيزمدەر (مەتالل اقشا، سۋ الاتىن ىدىس ماعىناسىن بىلدىرەتىن باقىر ءسوزى اراب تىلىندە باكرادج شاينەك، كوفەينيك ماعىناسىن بىلدىرەدى). مۇنداي ۇتقىر دا دايەكتى دالەلدەمەلەر ەڭبەكتىڭ ءون بويىندا تۇنىپ تۇر.

«اراب تىلىندەگى تۇركيزمدەر» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ قۇندىلىعىن ارتىرىپ تۇرعان ەرەكشە ءبىر سيپاتى اۆتوردىڭ عالىمدىق ادەبىنىڭ جوعارىلىعى مەن تىلدىك ماتەريالداردى تالداۋداعى كىرپيازدىعى دەۋگە بولادى. وزىنە دەيىنگى عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ تاقىرىپقا قاتىستى تۇستارىن ءوز وي ورىمدەرىمەن ءبىرتۇتاستىقتا، بىلىكتىلىكپەن ۇيلەستىرە الۋى ۇلبالا تۇراپباي قىزىنىڭ عىلىمعا ادالدىعىمەن قاتار تانىمدىق-مادەني دەڭگەيىنىڭ جوعارىلىعىن پاش ەتىپ تۇر. ال، تىلدىك ماتەريالداردىڭ ساندىق تا، ساپالىق تا تۇرعىدان ءجىتى زەردەلەنۋى عالىمنىڭ ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتىنىڭ بيىكتىگىنە تولىق دالەل بولادى. سوندىقتان جىلدار بويى قوردالانعان ورەلى ويلار ءوز ءورىسىن بىرتە-بىرتە كەڭەيتۋىمەن دە، بۇگىندە ۇلتتىق عىلىمنىڭ تىڭ سالاسىندا تىرناقالدى جۇمىس بولۋىمەن عانا ەمەس، سول العاشقى سوقپاقتى دۇرىس قالاۋىمەن دە باعالى. سوندىقتان ۇستاز-عالىم، جاڭاشىل زەرتتەۋشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاعايىنداعان «جوو-نىڭ ۇزدىك وقىتۋشىسى» مەملەكەتتىك گرانتىنىڭ يەگەرى ۇلبالا تۇراپباي قىزى الجانبايەۆانىڭ تۇعىرلى بەلەسىندە قول جەتكەن ەرەن تابىستارى ونىڭ جەكە قۋانىشىن عانا ۇستەپ قويعان جوق، ولار ەلدىگىمىزدىڭ بەلگىسى سانالاتىن انا ءتىلىمىزدىڭ مەرەيىن اسىرىپ، مارتەبەسىن بيىكتەتۋگە ۇلەس بولىپ قوسىلدى.

جانات داۋلەتبەكوۆا، قازاقستان-بريتان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.