«اسقاق الاتاۋدىڭ باۋرايى الما مەن قىزعالداقتىڭ «تاريحي وتانى» ەكەنى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنگەن. قاراپايىم، ءبىراق بۇكىل الەم ءۇشىن وزىندىك ءمان-ماڭىزى زور بۇل وسىمدىك­تەر وسى جەردە ءبۇر جارىپ، جەر جۇزىنە تارالعان. قازاقستان ءقازىر دە الەم­دەگى الما اتاۋلىنىڭ ارعى اتاسى – سيۆەرس الماسىنىڭ وتانى سانالادى. ءدال وسى تۇقىم ەڭ كوپ تارالعان جەمىستى الەمگە تارتۋ ەتتى».

(«ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىنان).

تويعا بارعان قازاقتار

ءبىز وسى كۇنگە دەيىن سىرتتان تاڭىلعان تاريحپەن ءومىر ءسۇرىپ كەلدىك. سونداي-اق، شەتەلدىكتەردىڭ تانىمى دا ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىزعا اينالدى. سولار «اق» دەسە، اق بولدىق، «قارا» دەسە، قارامىز دەدىك. بىزدەگى جەر-سۋ اتاۋلارىن، رۋ-تايپالار مەن ادام اتتارىن ءتىلى كەلمەگەندىكتەن، كەيدە ادەيى بۇرمالاپ جازسا دا، سول قالپىندا قابىلداپ الىپ، تىلدىك قورىمىزعا ەندىرىپ جىبەردىك. ءبىز ءۇشىن ەجەلگى تاريحي جازبالار مەن وزگە ەلدەردەگى مۇراعاتتاردا كورسەتىلگەن دۇنيەلەر قۇران سوزىندەي كورىنەتىنى بار.

تاريحشىلارىمىزدى تۇسىنۋگە دە بولادى. دەرەك دەرەك كۇيىندە پايدالانىلۋى ءتيىس. الايدا، اتاۋلاردىڭ استارىنا ۇڭىلمەي، شىعۋ تەگى انىق­تالماي قالار بولسا، باسقانى قويىپ، وسى ۇلان-بايتاق جەرىمىزدە بۇرىن قازاق حالقى تۇرماعان دا بولىپ شىعادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىندا «…قازاقتىڭ كەيبىر رۋ-تايپالارىنىڭ اتاۋلارى «قازاق» ەتنونيمىنەن تالاي عاسىر بۇرىن بەلگىلى بولعان. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ كوكجيەگى بۇعان دەيىن ايتىلىپ جۇرگەن كەزەڭنەن تىم ارىدە جاتقانىن ايعاقتايدى. ەۋروپاسەنت­ريستىك كوزقاراس ساقتار مەن عۇندار جانە باسقا دا بۇگىنگى تۇركى حالىقتارىنىڭ ارعى بابالارى سانالاتىن ەتنوستىق توپتار ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ تاريحي ەتنوگەنەزىنىڭ اجىراماس بولشەگى بولعانى تۋرالى بۇلتارتپاس فاكتىلەردى كورۋگە مۇمكىندىك بەرگەن جوق» دەپ قاداپ ايتتى. ويلاناتىن دۇنيە، مۇنىڭ استارىندا كوپ اڭگىمە جاتىر.

جاقىندا عانا بەلگىلى عالىمداردىڭ كورمەگە قويىلعان «حۋننۋ ءالىپبيى» دەگەن ءالىپبيدى تاماشالاپ تۇرعان سۋرەتىن كورىپ قالدىق. حۋننۋ دەگەن قاي حالىق؟ عۇندار نەمەسە قازاقتىڭ وزگە دە ەجەلگى اتا-بابالارى بولسا، «قازاقتىڭ ەجەلگى ءالىپبيى» دەپ قالىپتاستىرۋعا بولماي ما؟ ءبىز مۇنى ءجاي عانا وي جۇگىرتۋ ءۇشىن مىسال رەتىندە ايتىپ وتىرمىز. ايتپەسە، بۇل تۇرعىدا ايتاتىن، جازاتىن باسقا دا ماسەلەلەر از ەمەس.

سونىڭ ءبىرى – اپورت الماسى، جالپى الما تاريحى تۋرالى اڭگىمە. ەلباسى ءوزىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىندا: «اسقاق الاتاۋدىڭ باۋرايى الما مەن قىزعالداقتىڭ «تاريحي وتانى» ەكەنى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنگەن. قاراپايىم، ءبىراق بۇكىل الەم ءۇشىن وزىندىك ءمان-ماڭىزى زور بۇل وسىمدىكتەر وسى جەردە ءبۇر جارىپ، جەر جۇزىنە تارالعان. قازاقستان ءقازىر دە الەمدەگى الما اتاۋلىنىڭ ارعى اتاسى – سيۆەرس الماسىنىڭ وتانى سانالادى. ءدال وسى تۇقىم ەڭ كوپ تارالعان جەمىستى الەمگە تارتۋ ەتتى»، – دەپ ايتىپ ءوتتى. بۇل ءجايتتىڭ استارىندا دا تالاي اڭگىمە جاتىر. الما تۋرالى، المانىڭ تاريحى جايىندا از جازىلعان جوق. سونىڭ ءبىرى ويىمىزعا قايتا ورالىپ وتىر. رەتى كەلىپ تۇرعان سوڭ، تاعى ءبىر مارتە ەسكە سالا كەتۋ ارتىقتىق ەتپەيتىن سياقتى.

1913 جىلى ماسكەۋدە ۇلكەن تاريحي وقيعا بولدى. رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ تۇعىردان تايماي تاققا وتىرعانىنا 300 جىل تولىپ، ونى الەمدىك دەڭگەيدە اتاپ ءوتتى. بۇل مەرەيتوي رەسەيدىڭ قول استىنا قاراعان بارلىق «بۇراتانا» حالىقتىڭ جەرلەرىندە دە اتالىپ ءوتتى. ماسكەۋدەگى ءۇش عاسىرلىق وسى تورقالى تويعا بارعان قازاقتاردىڭ سول ۋاقىتتا توبەسى كوككە ءبىر ەلى عانا جەتپەي قالدى.

الەمدەگى ەڭ ۇلكەن يمپەريانى عاسىرلار بويى ۋىسىندا ۇستاپ كەلگەن رومانوۆتار اۋلەتى ول كەزدە بارلىق قۇرمەتكە لايىقتى ەدى. پاتشا اعزام وتكىزگەن ۇلاناسىر تويدا جان-جاقتان ماسكەۋگە كەلگەن سىي-سياپاتتا شەك بولمادى. الايدا، قازاق توپىراعىنان بارعان تارتۋدىڭ ورنى بولەك بولدى. ول كادىمگى الما بولاتىن. الماتى اپورتىنىڭ داڭقى وسى ساتتە بۇكىل الەمدى ءدۇر سىلكىندىرىپ ءوتتى. تويعا قازاق جەرىنەن 30-دان استام ادام بارعان ەدى. بۇل جايىندا تەرەڭنەن تەبىرەنە ءسوز قوزعاپ:

– ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنەن بارعان اق­ساقالدار پاتشا تويىنا الماتىنىڭ اپورتىن الىپ بارعان. ونىڭ ءارقايسىسىنىڭ سالماعى 1 كيلوگرامم 200 گرامم – 1 كيلوگرامم 300 گراممنان شىققان ەدى. تويعا جينالعان قاۋىم سول جەردە ولشەپ كورىپ، الماتىنىڭ الماسىنا تاڭقالىسادى. نەبارى 300 گراممنىڭ اينالاسىنداعى وزدەرىنىڭ «انتونوۆكا» سياقتى المالارىن عانا كورىپ جۇرگەن جۇرت ريزا بولعانى سونشالىق: «مۇنى ءبىزدىڭ پاتشامىزدىڭ قۇرمەتىنە «الەكساندرا» دەپ اتايىق!» دەيدى سول جەردە. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ الماتىنىڭ اپورتى سول اتقا يە بولىپ شىعا كەلدى. نەگىزى، اپورت المالار قىرعىزستاندا دا بار، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە بار، باسقا جەردە دە بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ناعىز اپورت، ءوزىنىڭ توپىراعىن تاپقان اپورت – الماتىنىڭ اپورتى، – دەگەن ەدى عالىم-بيولوگ قۇنانباي ىسماعۇلوۆ.

الماتى اپورتىنىڭ تاريحى ادامنىڭ باسىن اينالدىرعانداي ەدى. ول – اراعا ميلليونداعان جىلدار سالىپ، اتامەكەنىنە قايتا ورالعان الما اعاشىنىڭ جەمىسى. جەر شارىن شىر اينالىپ شىققان الما اعاشى، اقىرىندا، ءوز توپىراعىن قايتا تاپقان. ول المالى الماتىنىڭ اينالاسى بولاتىن.

ءار نارسەنىڭ دە وتانى بولادى. بۇل ورايدا ءبىزدىڭ قازاق ماقتانا الادى، الەم عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا، ەستە جوق زامانداردان بەرى جاساپ كەلە جاتقان الما اعاشى باسقا جەرلەرگە و باسىندا قازاق جەرىنەن بارعان. ونىڭ مۇندا، ءبىزدىڭ ايماقتا وسە باستاعانىنا 50 ميلليون جىل بولدى. ونى عالىمدارىمىزدىڭ وزدەرى ايتادى.

– قازىرگى قازاقستان جەرىندە كەرەمەت المالاردىڭ وسەتىندىگىن قىتايلار 1240 جىلدان باستاپ جازا باستاعان، سونداي-اق الما تۇقىمىنىڭ وسى جەردەن تارالعانىن دا ايتقان. ال بىزدەگى جابايى المالار وسىدان 50 ميلليون جىلداي بۇرىن دا وسىندا وسكەن، جەر جۇزىنە وسى وڭىردەن تاراعان. جابايى المانى ەشكىم قولداپ، قورعاپ وتىرمايدى، ول ءوزى ءدارۆينيزمنىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋ زاڭدىلىعىنداعىداي، ءوزىن-وزى ساقتاپ، تابيعي سۇرىپتالىپ، دامىپ جەتىلىپ، تارالىپ وتىرعان. مۇنى ءبىزدىڭ لابوراتوريادا بوتانيكا ينستيتۋ­تىنىڭ عالىمدارى الەمدىك دەڭگەيدە زەرتتەپ، دالەلدەپ بەردى، – دەگەن ەدى ءسوز اراسىندا مارقۇم، ۇعا اكادەميگى، بيولوگ-عالىم ايماق جانعالييەۆ ءبىزدىڭ عالىمدارىمىزدىڭ قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرى جايىندا.

سيۆەرس جابايى المانى جەپ كورگەن جەر

اپورتقا قاتىستى ەستەن شىعارۋعا بولمايتىن جايتتەر دە بار. ول الماتىدا ءالىمساقتان وسەدى. جالپى، الماتىنىڭ تاريحىن جاقسى بىلەتىن ادام ونىڭ الماسى جايىندا ايتپاي تۇرا المايدى. كونە زاماندا الماتىنىڭ «المالى» دەپ اتالعانى دا تەگىن ەمەس. ال ونىڭ ءبىر كەزدەرى «ۆەرنىي» دەپ وزگەرۋى پاتشالى رەسەي زورلىق-زومبىلىعىنىڭ عانا ايعاعى بولىپ قالعانىن بۇل كۇندە ەلدىڭ ءبارى بىلەدى. الماتى اپورتىنىڭ بەرىدەگى تاريحى دا وسى تۇسپەن تىكەلەي بايلانىستى. ونى سىرتتان كەلىپ قونىستانۋشى كەلىمسەكتەر وزدەرىمەن بىرگە قايتا الا كەلگەن. الايدا، بۇل اڭگىمەنىڭ ءوزى جابايى المادان باستاۋ الادى.

– ءبىزدىڭ جەرىمىزدە جابايى المانىڭ 131 تۇقىمى بار، بارلىق الما ءتۇرى ءبىزدىڭ جەردەن عانا تاراعان. مىناعان كوڭىل ءبولۋ كەرەك: وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنەن  كەلگەن عالىمدار بىزبەن بىرگە ءبىر جىل جۇمىس ىستەدى. ولاردا، جالپى اعىلشىنداردا المانىڭ 2500 سورتى بار دەپ ەسەپتەلەدى. وسىندا كەلىپ، بىزبەن ارالاسىپ، مەنىڭ ەڭبەكتەرىمە قاراپ جۇمىس ىستەگەندە وزدەرى ءتۇسىندى، بارلىق سول 2500 سورتتىڭ ءبارى وسى جوڭعار، ىلە الاتاۋىنىڭ بويىنان تاراعان، دامىپ جەتىلگەن تۇرلەر ەدى. ال ونى و باستا ءبىرىنشى تاپقان يۆان سيۆەرس 1796 جىلى قىركۇيەكتە ءبىزدىڭ الاكولگە كەلىپ، تارباعاتاي تاۋىنىڭ ءۇرجار ماڭىنداعى كەرەمەت ءوسىپ تۇرعان المالاردى كورىپ: «مۇنداي المانى بۇرىن ەش جەردە كەزدەستىرگەن ەمەسپىن» دەپ جازىپ، دۇنيە  جۇزىنە ءمالىم ەتتى. ول المانىڭ سورتى، ءسويتىپ، سول كىسىنىڭ اتىمەن اتالىپ كەتتى.  ودان كەيىن قىرعىزدىڭ جابايى الماسى، سوسىن قىزىل الما – جابايى المانىڭ وسى ءۇش ءتۇرى بەلگىلى بولدى. ەڭ قىزىعى – الما بىرىنە ءبىرى ۇقساعان جوق، – دەپ قايىردى اكادەميك اعامىز اڭگىمەسىن.

الما تۋرالى ايتقانىمىزدا، ءتىل ۇشىندا وڭتۇستىك استانامىزداعى بوتانيكا باعى تۇرادى. ويتكەنى، المانىڭ ءاربىر جاڭا سورتتارىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە وسى عىلىمي-تاجىريبەلىك ورىننىڭ ەرەكشە قاتىسى بار. جالپى، بوتانيكا باعىندا وسىمدىكتىڭ 7 مىڭ ءتۇرى وسىرىلەدى. ونىڭ 450ء-ى دارى-دارمەك جاسايتىن، ال 400-دەيى قۇرىپ بارا جاتقان وسىمدىكتەر.

– بۇرىنعى كەزدىڭ وزىندە جوعارى جاقتان كەلگەن عالىمدار تاڭقالىسىپ «وۋ، مىنانى قايدان العانسىزدار، بۇل ءتىپتى بىزدە – ماسكەۋدە، لەنينگرادتا جوق قوي» دەپ جاتاتىن. شىندىعىندا، ءبىزدىڭ بوتانيكا باعى ءۇشىنشى-تورتىنشى ورىننان تۇسكەن جوق ەدى. ماسكەۋ، لەنينگراد، كييەۆ قالالارىنداعى بوتانيكا باقتارى عانا بىزدەن ءسال ىلگەرىلەۋ بولاتىن، الايدا ولاردا جوق، ولار قول جەتكىزە الماعان وسىمدىكتەر ءبىزدىڭ باقتا جايقالىپ تۇردى. سونىڭ ىشىندە المانىڭ ءار  ءتۇرلى سورتتارى دا بار. سونداي سيرەك كەزدەسەتىن وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى، مىسالى، سپريانتۋس ەدى (توبىلعى سياقتى). ول ءبىزدىڭ قاراتاۋدا عانا كەزدەسەدى. بۇل وسىمدىككە ءوز ۋاقىتىندا اتاقتى تەمىرلان قاتتى قىزىعىپ، ارنايى قولعا الىپ سامارقاندتا وسىرمەكشى بولعان. ول تۋرالى بوريس الەكساندروۆيچ بىكوۆ دەگەن اكادەميك ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىندە جازعان. وسىنداي تاعى ءبىر باعالى وسىمدىكتىڭ ءبىرى، مىسالى، تيان-شان شىرشاسى، ياعني ءوزىمىز كۇندە كورىپ جۇرگەن شىرشا. بۇل بىزدە كوپ بولعاندىقتان، باعاسىن بىلە بەرمەيمىز، ايتپەسە بۇل جەرورتا تەڭىزىندە وسەتىن وسىمدىكتەرگە قاراعاندا الدەقايدا باعالى. ونىڭ اعاشى، ونىڭ ادامزاتقا بەرىپ وتىرعان اۋاسى (كيسلورود)، ءتىپتى، ايتا بەرسە كوپ.  باسقاسىن قويعاندا، ودان الىناتىن ءسپيرتتىڭ ءوزى باعالى بولىپ تابىلادى، قالانى كوگالداندىرۋ قولعا الىنا باستاعان كەزدەرى بوتانيكا باعى الدىمەن وسى اعاشتى كوپ وتىرعىزۋدى قولعا الىپ ەدى، – دەدى، ءوز سالاسىن جەتىك بىلەتىن بيولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى سابىر تۇردييەۆ الماتىنىڭ اينالاسىندا، وسىنداعى بوتانيكا باعىندا وسەتىن وسىمدىكتەر تۋرالى قىزىقتى اڭگىمەسىنىڭ اراسىندا.

ال المانىڭ و باسىندا قازاق توپىراعىنان تاراعانىن ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز دالەلدەپ بەرگەن. اراعا تالاي عاسىرلار سالىپ، ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە كوشىپ جۇرگەن الما اعاشتارى جەر شارىن شىر اينالىپ شىققان. الماتىنىڭ اپورتى دەپ تانىلعان الما اعاشىنىڭ تاريحى دا سولاي.

– ول بۇرىن ەۋروپادا ءوسىپ، سودان رەسەيگە كەلدى. ءبىراق ول جەردە ازعانتاي عانا سورتتارى بولدى ول كەزدە. ودان 1904 جىلداردىڭ اينالاسىندا ەلىمىزگە كەلىپ جاتقان كەلىمسەكتەردىڭ ءبىرى، وتە ۇقىپتى شارۋانىڭ ءبىرى رەدكو دەگەن كىسى  الماتىعا الا كەلگەن. ول عانا ەمەس، مويسەيەۆتەر وتباسى دا ءدال وسىلاي وزدەرىمەن بىرگە الما اعاشتارىنىڭ كوشەتتەرىن الا كەلىپ، الاتاۋدىڭ باۋىرىنا وتىرعىزعان. بۇل جەمىستەر كەيىن جاقسى ءونىم بەرىپ، قىپ-قىزىل، ءتاپ-تاتتى كادىمگى الماتىنىڭ اپورتىنا اينالىپ شىعادى. 1913 جىلى سول رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ 300 جىلدىق تورقالى تويىنا اپاراتىن المالار وسىلاردىڭ جەمىسى ەدى. الماتىنىڭ اپورتى ماقتانىش ءۇشىن، ارينە، وتە كەرەمەت جەمىس. باسقا جاقتا ءدال بۇلاي وسپەيدى. ءبىراق شىندىعىن ايتقاندا، ونى كۇتىپ-باپتاۋدىڭ قيىندىقتارى وتە كوپ. ونىڭ تولىققاندى جەمىس بەرۋى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر شارتتارى مەن تارتىپتەرى بار. ول بىرىنشىدەن، بيىك تاۋدىڭ باسىندا، بەلگىلى ءبىر وزىنە ءتان بيىكتىكتە وسكەندە عانا ناعىز اپورت بولا الادى. ونىڭ توپىراقتى تەز ارادا قۇنارسىزداندىرىپ تاستايتىن قاسيەتى تاعى بار. اپورتتى ءوسىرۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءبارىن ويلاستىرىپ وتىرماسا، ءتۇرى ۇقساعانمەن، ءوزى ناعىز اپورت بولىپ شىعا قويمايدى. شەت ەلدەردىڭ عالىمدارى اپورتقا ەمەس، بىزدەگى جابايى المانىڭ سورتتارىنا، سونىڭ تۇقىمىنا قاتتى قىزىعادى. ويتكەنى، ءوزىن-وزى جاڭارتىپ، جاسارتىپ، جەتىلدىرىپ وتىراتىن المالار. ىستىققا شىدامدى، سۋىققا ءتوزىمدى، ونىڭ ۇستىنە المانىڭ جاڭا سورتتارىن الۋعا وتە قولايلى. مىسالى، امەريكانىڭ كانادامەن ەكى اراسىنداعى نيەۆادا شتاتىنىڭ تابيعاتى اسا قولايلى ايماق ەمەس، سۋىق جەر. 43-45 گرادۋسقا دەيىن سۋىق بولاتىن ايماق ءوزى. سول جەرگە ءبىزدىڭ المامىزدى اپارىپ ەگىپ ەدى، ءبىزدىڭ المامىز وتە مىقتى بولىپ شىقتى. جالپى، جاڭا سورتتار الۋ ءۇشىن بۋدانداستىرۋ ماقساتىندا دا ءبىزدىڭ جابايى المامىزدىڭ تۇقىمىنا قىزىعىپ جۇرگەن ەل كوپ، – دەدى ءوز سالاسىنا قاراي كوبىرەك دەن قويعان اكادەميك ايماق جانعالييەۆ.

ءار نارسەنىڭ ءوز ۋاقىتى بولادى. شەت ەل عالىمدارىن ءقازىر اپورت الماسى ەمەس، جابايى الما قىزىقتىرا باستادى. ويتكەنى، اپورتتىڭ ارعى اتاسى – جابايى الما. ماسەلەن، امەريكا عا­لىمدارىنىڭ ون ەكى جىلعا شارت جاساسىپ، جابايى الما تۇقىمىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن 3 ميلليون دوللار قارجى ءبولۋىنىڭ ءوزى  وسىنىڭ ايعاعى. بۇل – الما تاريحى ودان ارى جالعاسا بەرەدى دەگەن ءسوز. ال ءبىز جابايى المانى «سيۆەرس» دەپ، اپورتتى «الەكساندرا» دەپ ءماز بولىپ ءجۇرمىز…

انۋاربەك اۋەلبەك

الماتى اقشامى