تولەڭگىت تۋرالى ايتپاس بۇرىن قازاقتا قۇل يەلەنۋشىلەر بولعانى تۋرالى ايتاتىنداردىڭ قورىتىندى پىكىرلەرىن جوققا شىعارۋدى ءجون كوردىك.

قازاق، موڭعول نەمەسە كىندىك ازيالىق كوشپەندىلەر قۇل يەلەنۋ ءداۋىرىن اتتاپ وتكەنى بارشاعا ايان.

ن. ا. اريستوۆ «تولەڭگىتتەر بۇرىنعى حاندار مەن سۇلتانداردىڭ جاساۋىلى، نەگىزىنەن، ءحۇىىى عاسىردا التاي تولەڭگىتتەرىنەن قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردان قۇرالعان ورتا جۇزدەگى قۇلدار» - دەيدى.

1931-1932 جىلدارداعى قيىن قىستاۋ زاماندا اشتان قىرىلىپ، 1937-1938 جىلدارى ءناۋبات قۇربانىنا شالىنعان اش-جالاڭاش، وزەگى تالماستىڭ كۇنىن كەشىپ وتىرعان قازاق قاۋىمىنا تاعى ءبىر اۋىرتپالىق تۇسكەن. ول - جەر اۋدارىلىپ كەلگەن پولياك، ۋكراين، كارىستەر. سوعىستان كەيىن دە جەر اۋدارىلىپ كەلۋشىلەردىڭ سانى كۇرت ءوستى. 1953 جىلعى ستاتيستيكا بويىنشا، 1 013 610 ادام قازاق دالاسىنا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن ەكەن.

سول ادامداردىڭ بارىنە دەرلىك كومەك قولىن سوزىپ، بالا شاعاسىنىڭ ۇلەسىن  «ەزۋىنەن جىرىپ» سولارعا توسەگەن، حالىق جاۋى، ساتقىن، تۇتقىندارعا كومەكتەسكەنى ءۇشىن جازا جۇكتەلسە دە ارەكەتىن ءارى جالعاستىرا بەرگەنى تۋرالى اقپاراتتان ءبارىمىز دە حاباردارمىز.

كۇنى بۇگىنگە دەيىن بار جاقسىسىن قوناققا ارناپ، «قوناق كەلەدى» دەگەن ءسوزدى ءبىر ساتكە اۋزىنان تاستاماعان حالىق قولدى بولعان دارمەنسىز تۇتقىنداردى قۇل ەتۋگە ءداتى قالاي بارسىن؟!

« . . . ورتا جۇزدەگى قۇلدار»

التاي تولەڭگىتتەرىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى - «التايسى» دەپ اتالاتىن جەكە ۇلت. تاگنا ۋرانحايىنىڭ ءبىر بولىگى كەلىپ قوسىلعاننان كەيىن «التىن كول ۋرانحايى» دەپ تە اتالدى. 1764 جىلى مانجۋ يمپەرياسىنىڭ بيلىگىنە ءوتىپ، اكىمشىلىك تۇرعىدان قوبدا امبىسىنا قارادى.

1860 جىلعى رەسەي مەن مانجۋ قۇپيا كەلىسسوزدەن سوڭ رەسەي قۇرامىنا وتكەن. نەگىزگى تايپالارى: مەركىت، تەلەس نايمان، يرحەت، ساگاانۋۋد، حوۆوگ. جالپى سانى - 80000 ادام شاماسىندا.

وسى حالىقپەن عاسىرلار بويى ىرگەلەس وتىرعان ورتا ءجۇز تايپالارى نايمان مەن كەرەي، ياعني تولەڭگىتتەردەن تۇتقىنداپ قۇلدىققا سالۋ مۇمكىندىگى ەڭ جوعارى بوپ ەسەپتەلەتىن دە وسى ەكى تايپا.

مونعوليا قازاقتارىندا اماننان سوڭ  رۋ سۇراسۋ ءۇردىسى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى ءارى سول بەيتانىس ادامدى ناعاشى، جيەن، قايىن جۇرت، رۋلاس تۋىسقانى، قۇدا-جەگجات ەتىپ الا قويادى. بۇل، ارينە، «ءار قازاق- مەنىڭ جالعىزىم» دەگەنگە سايىپ تۇر. جەتى اتا ساناسۋ ەجەلدەن كەلگەن قازاقي تاربيە، وعان قوسا، كەيىندەرى جالعاسقان اتا تەك شەجىرەلەر ناتيجەسىندە بۇگىنگى ۇرپاق 13-14 اتاعا دەيىن جاتقا بىلەدى دەسەم، تىم ارتىق كەتپەگەن بولارمىن.

ون ەكى اباق كەرەيدىڭ تۇگەلدەي توعىز تاڭبا نايماننىڭ بىرنەشە رۋىنىڭ اتا تەك شەجىرەسى توڭىرەگىندە بولعانىمدا ەل بيلەگەن بيلەر، كوپەس، ساراڭ بايلار، ۇستا زەرگەر، اقىن جىراۋلار، ۇرى-قارى، بارىمتاشى، قاراپايىم قويشى، جالدامالى مالشى، جالشىلار تۋرالى ايتىلادى، ال قۇل يەلەنۋشى جانە قۇل بولعان ادامدار تۋرالى ەشبىر اقپارات بولمادى.

كۇڭدەردى ۇزاتىلعان قىزدارىنىڭ جاساۋىنا، قۇلداردى تۇرمىس قۇرعان ۇلدارىنىڭ ەنشىسىنە قوسقان دەيتىندەر دە بار. اباق كەرەي بوتاقارا ۇلى تىنىبەك ۇلى نۇرا دۇنيەگە كەلگەندە ۇلان اسىر توي جاساپ، ءبىرىنشى ات بايگەسىنە ءۇش توعىز، ەكىنشى ات بايگەسىنە ەكى توعىز، ءۇشىنشى ات بايگەسىنە ءبىر توعىس قارا تىككەن. بۇل بايگەدە سىبان بايى ەرالىنىڭ قارا ارعىماعى ءبىرىنشى كەلىپ، جيىرما جەتى جىلقىنى ايداپ قايتقان. سول تىنىبەك باي ۇل ۇيلەندىردى، قىز ۇزاتتى. ەنشىگگە قۇل، جاساۋعا كۇڭ بەرمەگەن.

ابىلمامبەت حان، ابىلاي سۇلتاندار 1737 جىلى 12 جەلتوقسانىندا رەسەي پاتشايىمى اننا يواننوۆناعا جازعان حاتىندا بايتايلاق 26 ادامىن تۇتقىنداپ كەلگەنىن قايتارىپ بەرەتىنى تۋرالى ايتىلادى. ادام تۇتقىنداۋدىڭ سەبەبى قۇلدىققا سالۋ ماقساتتا ەمەس بولار. شەكارالىق اۋماقتاردا كەلىسپەۋشىلىك پايدا بولدى ما، ءالى دە سوناۋ ەرماك زامانىنداعى ازاپتالعان ادامداردىڭ قارىمتاسى ما دەگەنگە ناقتىلى جاۋاپ بەرۋ قيىن.

قۇل تۋرالى ماقال ماتەلدەر «قۇل» ءسوزىنىڭ قازاق ءسوز قورىنا ەنگەنىن ءوزى قازاقتا قۇل بولعاننىڭ دالەلى دەيتىندەر دە بار.

«باتالى قۇل ارىماس، باتاسىز ۇل جارىماس». باسقالاردىڭ ۇعىمىندا قۇل قوعامداعى ەڭ تومەنگى دارەجەلى ادام. بۇل جەردە قۇلدىڭ ەڭ تومەنگى دارەجەدە بولاتىنىن بىلمەيتىن، ياعني قۇل دەگەندى ەستىسە دە كورمەگەن ادام ەكەنى انىق تۇر. يا ۇلىنا بەرمەگەن باتانى قۇلىنا بەرىپ وتىر.

«قۇل» ءسوزى قازاقتىڭ ءسوز قورىنا ەنگەن. ايداھار، سامۇرىق سوزدەرىن كۇندەلىكتى قولدانامىز. وكىنىشكە قاراي، ايداھار دا، سامۇرىق تا بۇرىن سوڭدى بولماعان.

قازاقتىڭ قازاقيلىعىنان بەيحابار قازاق دالاسىمەن ءجۇرىپ وتكەن باسقالاردىڭ جەڭىل جەلپى پىكىرى بويىنشا ءبىز ءوز تاريحىمىزدى ءوزىمىز بۇرمالاي بەرۋدەن تىيىلاتىن كۇن  قاشان تۋار ەكەن.

قازاقتا قۇل بولعانى تۋرالى اقپاراتتارعا نەگىزدەلىپ، رەسەي تاراپىنان قازاقتاعى قۇلدىقتى جويۋعا شەشىم قابىلداعانى تۋرالى دەرەك بار. بۇل قازاقتاعى قۇلدىقتى جويۋ ءۇشىن «ۇلى جورىق» جاساۋ ماقساتىنداعى ارەكەت پە، جوق قازاقتار سوناۋ قۇلدىق داۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مەشەۋ حالىق ەكەن دەگەن ۇعىمدى الەم جۇرتشىلىعىنا جار سالۋ ماقساتىندا جاسالعان ارەكەت پە؟

باسقالاردىڭ سوزىنە ەلىكتەپ رۋحاني تۇرعىدان جۇتاڭقى كۇي كەشىپ ءجۇرۋىمىزدىڭ ءوزى «رۋحاني جاڭعىرۋدى» تىم ارتقا قالدىرىپ بارا جاتۋدىڭ نىشانى بولار.

تولەڭگىتكە ورالايىق. قازاقتىڭ باۋىرمالدىعى، تۋىسشىلدىعى مەمەلەكەتتىك ىسكە كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن ەكەندىگىن بىلەتىن ەل بيلەگەن ازاماتتار ساراي توڭىرەگىنە ەشكىممەن رۋلاس، جەرلەس ەمەس تولەڭگىتتەردى شوعىرلاندىردى. اينالادا باشقۇرت، وزبەك، قىرعىزدار بار. "سوندا نەگە تولەڭگىتتى تاڭداعان؟" دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

1452 جىلى مونعولدىن تايسۋن حانىنىڭ ءىنىسى اگۆارجين جونون (حاننان كەيىنگى ساتىداعى مانساپ) ەكەۋى بىرىككەن مونعول پاتشالىعىن قۇرۋ ءۇشىن ويرادقا شابۋىلدايدى.

ويراد ەسەن تايش مونعولدى جەڭۋ مۇمكىندىگى تىم از ەكەنىن سەزىپ سوعىسپاي بەرىلۋ جونىندە اقىلداسادى. سوندا ەسەن تايشىنىڭ كەڭەسشىسى ابدۋلا شەشەن اگۆارجين جونونمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ارقىلى مونعولدى بۇعاتتاۋعا مۇمكىندىك بار ەكەنىن ايتادى. بۇل  اگۆارجين جونون اعاسىنان بيلىكتى تارتىپ الۋعا نيەتتەنىپ جۇرگەن تۇسى. ابدۋلا شەشەن جونونمەن استىرتىن جۇزدەسىپ، ءوز ءىسىن تىندىرادى. سونىمەن اگۆارجين جونون، ەسەن تايشىنىڭ بىرىككەن اسكەرىنەن ويسىراي جەڭىلىپ قاشىپ بارا جاتقان جولدا تايسۋن حان ولەدى. ال بيلىك ءۇشىن ءبىر تۋعان اعاسىن ساتقان اگۆارجين جونوندى 1453 جىلى جويىپ ەسەن تايشى حان تاعىنا وتىردى. ول  شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى ەمەس ادامداردان العاش تاققا وتىرعان حان رەتىندە تاريحتا قالدى.  ۇلكەن ءابىلحايىردى سىعاناقتا تىعىرىققا تىرەگەن دە وسى - ەسەن تايشى.

ابدۋلا شەشەن سول كەزدەگى ويراد قۇرامىنداعى تولەڭگىتتەن. جالپى ويرادتىڭ ساراي كەڭەسشىلەرى، ديپلوماتيالىق ىسكە جۇمىلدىرىلاتىندارى تولەڭگىتتەر بولعان. ءبىراق ولار التىن كول ۋريانحايى اتىمەن اتالىپ كەتكەندىكتەن كىم تولەڭگىت، كىم ۋريانحاي ەكەنىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. ايتەۋىر تولەڭگىتتەر ديپلوماتيالىق ىسكە شەبەر حالىق ەكەنىنىڭ دالەلى وسى بولماق.

1730 جىلى ءابىلحايىر حاننىڭ  كىشى ءجۇزدىڭ رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلۋى تۋرالى ءوتىنىشىن پەتەربۋرگقا جەتكىزگەن ەلشىلىەردىڭ اراسىندا باقبەك ەسىمدى تولەڭگىت، سامەكە حاننىڭ 1732 ىلى پەتەربۋرگقا جىبەرگەن ەلشىلەر اراسىندا قاشاق ەسىمدى تولەڭگىت بولعانى انىق.

وسىلاي تولەڭگىتتەر تورەلىكتە توردەن ورىن العان حالىق.

كەيىندەرى ساراي توڭىرەگىندە بولعان باششقۇرت، قىرعىز، وزبەكتەردى تولەڭگىت دەپ اتادى دا، بۇل اتاۋ ساراي توڭىرەگىندە بولعانداردىڭ جالپىلاما اتاۋى بولىپ قالىپتاستى.

كۇلمەسحان ءزاۋپىل ۇلى 

دۇنيەجۇزى قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ

مۇشەسى، جازۋشى، اۋدارماشى