ۆەنەسۋەلا مۇناي ەكسپورتتاۋ بويىنشا 12 ورىندا، ال تابىسىنىڭ 11 پايىزىن التىن ساۋداسىنان كورەدى. سوندا دا حالقىنىڭ 93 پايىزى كەدەي، دەپ جازادى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى Informburo.kz سايتىنا سىلتەمە جاساپ.
ەل ۆاليۋتاسىن قۇتقارۋ مۇمكىن ەمەس
وتكەن جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ (IMF) ەكونوميستەرى جىل سوڭىنا قاراي ۆەنەسۋەلاداعى ينفلياسيانىڭ 1 000 000 پايىزعا جەتەتىنىن بولجاعان بولاتىن. ال، جىل سوڭىندا اتالعان ەلدەگى تۇتىنۋ تاۋارلارىنىڭ باعاسى 1 350 000 پايىزعا قۇنسىزدانعانى بەلگىلى بولدى. بۇل جىل باسىندا ەكى ادامعا ءبىر كۇنگە جەتەتىن ناننىڭ باعاسى 150 بوليۆار تۇرسا، ءقازىر ونىڭ باعاسى 2 025 000 بوليۆار دەگەنمەن تەڭ.
قاراپايىم ۆەنەسۋەلالىقتاردىڭ قولىندا اقشا كوپ، ءبىراق ونىڭ قۇنى جوق. ۆاليۋتا بانكنوتتارىنىڭ ارتىندا ءنولى كوپ نۇسقالارىن شىعارىپ، ەڭ تومەنگى جالاقى كورسەتكىشىن 30 ەسە وسىرگەنىمەن، ينفلياسيا توقتار ەمەس. ۆەنەسۋەلا ۇلتتىق بانكىنىڭ شەشىمىمەن، 2018 جىلدىڭ تامىز ايىندا ءبىر تۇندە بوليۆار 500 000 پايىزعا قۇلدىراپ، ۆەنەسۋەلالىقتاردىڭ قولىنداعا 50 بوليۆار 5000 ەسەگە قۇنسىزداندى. ۆەنەسۋەلالىقتار ءۇشىن بۇل داعدارىس 2010 جىلى باستالعان.
ساراپشىلار ۆەنەسۋەلاعا ساياسي داعدارىستىڭ XXI عاسىردىڭ باسىندا كەلگەنىن ايتادى
ۆەنەسۋەلا وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا لاتىن امەريكاسىنداعى ەڭ باي ەلدەردىڭ قاتارىندا بولدى. بۇل ەلدىڭ 140 جىلدىق مۇناي ءوندىرۋ تاريحى بار. مۇناي ەكسپورتتاۋشى ەلدەر ۇيىمى (The Organization of the Petroleum Exporting Countries، OPEC) قۇرىلعاننان بەرى ودان تۇسكەن تابىس حالىق يگىلىگىنە جۇمسالۋى ءتيىس دەپ تابىلىپ، مۇناي كومپانيالارى ۇكىمەت باسقارۋىنا ءوتتى.
دەسە دە، ۆەنەسۋەلا ۇكىمەتى ۇلتتىق تابىستى جالپىۇلتتىق دامۋعا جۇمسايتىن دەموكراتيالىق كۇشتى قالىپتاستىرا المادى. راسىندا، قالىپتاستىرعىسى كەلمەگەن. The New York Times باسىلىمىنداعى “In Venezuela، Goog Times are Coming” دەگەن 1983 جىلى باسىلعان ماقالادا ۆەنەسۋەلا اتقارۋشى بيلىگىنىڭ سوڭعى جارتى عاسىردا مۇنايدان تۇسكەن تابىستى ەنشىلەپ، ەل ەكونوميكاسىن ديۆەرسيفيكاسيالاۋعا ەش نازار اۋدارماعانى جايلى جازىلدى.
امەريكا باسىلىمىنىڭ ءتىلشىسى ۆەنەسۋەلا شوتلاند ۆيسكيىن يمپورتتايتىن ەلدەردىڭ تىزىمىندە كوش باستاعانىن جانە ماياميدە وتباسىمەن دەمالاتىن ۆەنەسۋەلالىق شەنەۋنىكتەردىڭ كوبەيگەنى جايلى جازادى. ساراپتاما فيەستانىڭ (يسپان تىلىنەن اۋدارعاندا "fiesta" تويلاۋ دەگەن ۇعىمدى بەرەدى) اياقتالىپ، ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ باستالعانىنا مەڭزەيدى.
ۆەنەسۋەلا بوليۆارى ءبىر جىل بۇرىن كۇرت قۇنسىزدانا باستاعان
ۆەنەسۋەلا XX عاسىردا مۇناي ءوندىرىسىن دامىتىپ، ودان ەڭ كوپ تابىس تاپقان ەلدەردىڭ قاتارىندا بولدى. OPEC ءوز جۇمىسىن باستاعاننان كەيىن، Petroleos de Venezuela S.A. (PDVSA) ۇلتتىق كومپانياسى قۇرىلىپ، سول جىلى مۇناي وندىرۋدەگى رەكوردتىق كورسەتىشكە (تاۋلىگىنە 2،3 ميلليون باررەل) جەتەدى. سونىمەن قاتار، 1980-جىلدارى PDVSA اقش، گەرمانيا، شۆەسيا جانە بەلگيا ەلدەرىندە مۇناي وڭدەيتىن زاۋىتتارى مۇنايدىڭ سينتەزدەلگەن ونىمدەرىن شەتەل نارىعىندا تىكەلەي ساتۋمەن اينالىسۋدى باستايدى.
مۇناي مەن تابيعي گازدان تۇسكەن ميللياردتاعان تابىسقا قاراماي، ۆەنەسۋەلا ۇكىمەتىنىڭ 1983 جىلى گوللاند اۋرۋىنا شالدىققانى بەلگىلى بولدى. سول جىلدىڭ اقپان ايىندا ۆەنەسۋەلانىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى 78 پايىزعا قۇلدىراپ، قاراپايىم حالىق ەرەۋىلگە شىقتى. سەبەبى ۆەنەسۋەلالىقتار تۇتىناتىن تاۋاردىڭ 60 پايىزى شەتەلدەن يمپورتتالاتىن. سايكەسىنشە، ديەۆالۆاسيادان كەيىن ولاردىڭ باعاسى بىردەن قىمباتتاپ، حالىقتىڭ تابىسى دا ازايا تۇسكەن ەدى.
ۆەنەسۋەلا ەكۋادوردىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىن قايتالاۋعا جاقىن
1983 جىلى ەكۋادور بيلىگى ينتەرۆەنسياعا قارجى جۇمساۋدان باس تارتىپ، ۇلتتىق ۆاليۋتاسىنىڭ باعامىن ەركىن اينالىمعا جىبەرەدى. ەكۋادور سۋكرەسى 2000 جىلدىڭ باسىنا دەيىن 100 000 پايىزعا قۇلدىراپ، 1 اقش دوللارى 25 000 سۋكرەگە تەڭ بولادى. ال، سول جىلدىڭ 9 قاڭتارىندا ەكۋادور بيلىگى سىرتقى قارىزىنان ($103 ميلليارد – 2000 جىلى) قۇتىلا المايتىنىن ايتىپ، ۇكىمەتتىڭ دەفولتقا ۇشىراعانىن جاريالايدى. ال، ۇلتتىق ۆاليۋتا اينالىمنان الىنىپ، ورنىنا اقش دوللارى رەسمي قولدانىسقا ەنەدى. بۇل – دوللارلاندىرۋ پروسەسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلعانىن دايەكتەيتىن تاريحي دەرەك.
قازىرگى ۆەنەسۋەلانىڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشى دە ءدال وسى باعىتپەن كەلەدى. وتكەن جىلى ۆەنەسۋەلا بوليۆارى 1 000 000 پايىزعا قۇلدىراسا، IMF ەكونوميستەرى وسى جىلى بۇل كورسەتكىشتىڭ 10 000 000 پايىزعا جەتەتىنىن بولجاپ وتىر.
ۆەنەسۋەلا ەكونوميكاسىنداعى گيپەرينفلياسيا 2016 جىلدىڭ قاراشا ايىندا باستالدى. وعان دەيىن، مۇناي قۇنسىزدانۋى مەن سىرتتان كەلەتىن ينۆەستيسيا كولەمىنىنىڭ ازايۋىنا قاراماستان، ۆاليۋتا قۇنى جاساندى جولمەن تۇراقتاندىرىلىپ كەلگەن. ال، 2016 جىلدىڭ اقپانىندا ۆەنەسۋەلانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى ۋگو چاۆەس بيلىگى كەزىندە بوليۆار ينتەرۆەنسياسى ءۇشىن $300 ميلليارد جۇمسالعانىن جاريا ەتتى.
بيلىكتىڭ ينتەرۆەنسياعا جۇمسايتىن قارجى تاپشىلىعى ديەۆالۆاسيانىڭ قارقىن الۋىنا سەبەپشى بولدى. مىسالى، وسىدان ءۇش جىل بۇرىن 1 اقش دوللارى 10 ۆەنەسۋەلالىق بوليۆارعا تەڭ بولسا، 2018 جىلدىڭ باسىندا 25 000 بوليۆارعا دەيىن قۇلدىرادى. ال، سول جىلدىڭ تامىز ايىندا بوليۆاردىڭ اقش دوللارىن ساتىپ الۋعا بەكىتىلگەن قۇنى 249 000-عا جەتتى. شىنايى نارىقتا امەريكالىق ۆاليۋتانىڭ باعامى 4 010 000 بوليۆارعا تەڭ بولاتىن.
ۆەنەسۋەلا ەكونوميكاسىنىڭ وزگە دە كورسەتكىشتەرى
فرانسيسكو تورو ەسىمدى The Washington Post باسىلىمىنىڭ كولۋمنيسى ۆەنەسۋەلاداعى داعدارىستىڭ سوسياليستىك باعىتتاعى ءساتسىز جۇرگىزىلگەن ساياساتتان، ونىڭ اۆتوكراتيالىق بيلىككە ۇلاسۋىنان بولعانىن جازادى.
فرانسيسكو تورونىڭ ويىنشا، وڭتۇستىك امەريكاداعى ەلدەردىڭ داعدارىستان شىعا الماۋىنا سوسياليزم ەمەس، بيلىك باسىنا كەلگەندەردىڭ اۆتوريتارلىق ءتارتىپتى ورناتۋعا تىرىسۋى نەگىز بولىپ وتىر. كەز كەلگەن ساياسي يدەولوگيا دۇرىس قۇرىلماسا، وسىنداي ناتيجە كورسەتۋى بەك مۇمكىن.
قازاقستاننىڭ ۆەنەسۋەلاعا ۇقساس جەرى قانداي؟
قازاقستان مەن ۆەنەسۋەلانىڭ بىرنەشە ۇقساستىعى بار. ەكى ەل دە تابيعي بايلىقتارعا وتە باي. قازاقستاندا مەندەلەيەۆ كەستەسىندەگى بەرلىق ەلەمەنت كەزدەسسە، ۆەنەسۋەلا بوكسيت، كومىر، التىن، تەمىر، مەتالل رۋداسى، مۇناي جانە تابيعي گاز ءوندىرۋ بويىنشا الەمدەگى الدىڭعى ەلدەردىڭ قاتارىندا.
سوڭعى ەكى جىلدا ۆەنەسۋەلا بيلىگى ينفلياسيانى باقىلاۋدا ۇستاي الماي، وندىرەتىن مۇناي كولەمى ازايىپ كەتتى. ايتا كەتسەك، ۆەنەسۋەلادا 2016 جىلى تاۋلىگىنە 2،4 ميلليون باررەل مۇناي وندىرگەن بولسا، ءقازىر بۇل كورسەتكىش 1،5 ميلليون باررەلگە دەيىن تومەندەدى.
2015 جىلدان باستاپ قازاقستان OPEC ەلدەرىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا مۇناي ءوندىرىسىن ءبىر دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرۋعا كەلىسىمىن بەردى. ءبىراق، سوڭعى ەكى جىلدا قازاق ۇكىمەتى بۇل كورسەتكىشتى ءوسىرىپ كەلەدى. بۇعان مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەپ، ونىڭ ساتىلىمىنان ەل بيۋدجەتىنە تۇسەتىن قارجىنىڭ ازايۋى سەبەپ بولىپ وتىر.
قازاقستان مەن ۆەنەسۋەلا دا ەكستراكتيۆتى ينستيتۋتتار قۇرۋدى تاڭداعان يمپەرياليستىك ۇكىمەتتىڭ قۇرامىندا بولعان. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، وسى فاكتور ەكى ەلدىڭ ۇدەمەلى تۇردە دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر.
قاي باعىتتا دامۋدى ەل بيلىگى ءوزى تاڭدايدى
ۆەنەسۋەلا مەملەكەت رەتىندە 5 رەت قايتا قۇرىلعان. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن سوڭ ۆەنەسۋەلالىق ساياساتكەرلەر يسپان يمپەرياسى قۇرىلىمىنان تولىعىمەن ارىلۋ ءۇشىن حالىقتىڭ بيلىككە ارالاسۋىنا مۇمكىندىك جاساعان. ناتيجەسىندە ليبەرالدار مەن كونسەرۆاتورلار حالىقپەن ساناسىپ، فەدەراتيۆتى باسقارۋ جۇيەسى ەنگىزىلەدى. بيلىككە كەيىننەن كەلگەندەر باسقارۋدىڭ ۋنيتارلى فورماسىنا اۋىستى. ۆەنەسۋەلادا ۋنيتارلى بيلىك اۆتوريتارلىق فورماعا اۋىسىپ ۇلگەردى. بولاشاقتا توتاليتارلىق بيلىككە اۋىسۋ ءقاۋپى بار.
قازاقستان ۇكىمەتى دە كسرو قۇرامىندا اۆتوكراتيالىق بيلىكتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە دامىدى. الىپ سوسياليستىك دەرجاۆا ىدىراعاننان كەيىن، قازاقستان ۋنيتارلى باسقارۋ قۇرىلىمىن ساقتاپ قالدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ءبىر پرەزيدەنتتىڭ باسقارۋىندا بولعاندىقتان، باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە اۆتوكراتيالىق بيلىكتىڭ فورماسىنا جاتقىزىلادى. پوست-كەڭەستىك ەلدەردىڭ بارلىعى دەرلىك وسى باعىتتى تاڭداعان.
دارون ادجەموگلۋ مەن دجەيمس روبينسون ەسىمدى امەريكالىق ەكونوميست-عالىمدار "نەگە كەيبىر ەلدەر باي، ال وزگەلەرى كەدەي" ("Why Nations Fail") اتتى كىتابىندا ەكستراكتيۆتى ينستيتۋتتاردىڭ ىرگەسىنە سۇيەنگەن ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىنىڭ ىلگەرىلەمەيتىنىن جازادى.
عالىمداردىڭ تەورياسىنا سۇيەنسەك، ەل ەكونوميكاسى ونىڭ تابيعي بايلىعىنا ەمەس، ساياسي جانە ەكونوميكالىق ينستيتۋتتارىنا بايلانىستى داميدى. كىتاپ اۆتورلارى ينستيتۋتتاردى ەكى تۇرگە بولەدى: ەكستراكتيۆتى جانە ينكليۋزيۆتى.
ەكستراكتيۆتىگە بيلىكتى مۇراعا قالدىرۋ نەمەسە قوعامداعى ازاماتتاردى كاستاعا ءبولۋ سىندى ينستيتۋتتار جاتادى. ادجەموگلۋ مەن روبينسون ەكستراكتيۆتى ينستيتۋتتارى بار ەل بيلىگى ۇزاق مەرزىمدى ەكونوميكالىق وسىمگە قول جەتكىزە المايتىنىن (قىسقا ۋاقىتتاعى ءوسىم بولۋى مۇمكىن) جازادى. ەكستراكتيۆتى ينستيتۋتتار بيلىكتەگى ەليتانىڭ ءوز مۇددەسى ءۇشىن حالىقتى پايدالانۋعا كومەكتەسەدى.
ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتار قاراپايىم حالىقتىڭ بيلىككە ارالاسۋىنا مۇمكىندىك جاساتىپ، ەل ءۇشىن ماڭىزدى شەشىمدەردىڭ وبەكتيۆتى تۇردە قابىلدانۋىنا نەگىز بولادى. بۇعان ءادىل سوت شەشىمى جانە ءار ازاماتتىڭ تاڭداۋ قۇقىعى سىندى قوعامدىق كەلىسىم تەورياسىنىڭ وڭ ناتيجەسىنەن قۇرىلاتىن ينستيتۋتتار جاتادى.
ەكستراكتيۆتى ينستيتۋتتار ادامداردى دامۋ ىنتاسىنان ايىرادى. سونىمەن قاتار، مۇنداي ەلدەگى بيلىك وزگەرىستەن الىستاپ، دامۋ تاجىريبەسىندەگى ءتيىمسىز ادىستەردى قولدانۋدى جالعاستىرا بەرەدى.
ەكستراكتيۆتىدەن ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتارعا
ەكونوميستەر تەك ينكليۋزيۆتى نەمەسە ەكستراكتيۆتى ينستيتۋتتارى بار ەلدەردىڭ وتە سيرەك كەزدەسەتىنىن ايتادى. تاريحتا تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ ەكستراكتيۆتىدەن ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتارعا اۋىسۋ مىسالدارى كوپ.
ايتا كەتسەك، بريتانيا يمپەرياسىنىڭ XVII عاسىردا ەكستراكتيۆتىدەن ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتارعا اۋىسۋى وندىرىستىك توڭكەرىس پەن تەحنولوگيالىق اشۋلاردىڭ وسى ەلدە وربۋىنە سەبەپشى بولدى. ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتان باس تارتقان يسپان يمپەرياسى ءبىر عاسىردان كەيىن قۇلدىراپ، بۇگىندە ەۋروپاداعى دامۋشى ەلدەرىنىڭ قاتارىنا ءتۇسىپ قالدى.
ادجەموگلۋ مەن روبينسوننىڭ تەورياسى بويىنشا، ۆەنەسۋەلا ەكستراكتيۆتى ينستيتۋتتارعا باسىمدىق بەرگەن. سول سەبەپتى دە، اتالعان ەل وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا لاتىن امەريكاسىنداعى تابىستى مەملەكەتتەرىنىڭ قاتارىندا قالىپ، بۇگىن ەكونوميكالىق قۇردىمعا كەتىپ بارادى. ەكونوميكاسى دا مۇناي ەكسپورتىنا تىكەلەي تاۋەلدى قازاقستان ەكستراكتيۆتى ينستيتۋتتاردى تاڭداعان ەلدەر قاتارىنا جاتقىزىلىپ وتىر. ەگەر، قازاق بيلىگى ينكليۋزيۆتى دامۋ ينستيتۋتتارىن دامىتۋعا باسا نازار اۋدارماسا، ۆەنەسۋەلانىڭ تاۋقىمەتىن تارتۋى بەك مۇمكىن.
ەكستراكتيۆتى بيلىكتىڭ العىشارتتارى ەۋروپاداعى دامىعان نيدەرلاندى ەلىندە دە 1960 جىلدارى بايقالعان. تابيعي گازدىڭ ساۋداسىنان ەل ۆاليۋتاسى قۋاتتالىپ، باسقا سەكتورلاردىڭ دامۋى كەيىنگە قالدىرىلادى. ءبىراق نيدەرلاندى بيلىگى (گوللاند) اۋرۋدىڭ الدىن الىپ، ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتارعا دەر كەزىندە اۋىسىپ ۇلگەرەدى.
گوللاند اۋرۋىنا ۆەنەسۋەلا (1980 جىلدارى) دا، قازاقستان (2010 جىلدارى) دا شالدىقتى. ءبىرى ونى كەش ءتۇسىنىپ، ەكونوميكاسىن تۇبەگەيلى قۇلدىراتىپ السا، ەكىنشىسى، ياعني قازاقستان، سالىستىرمالى تۇردە ەرتە پايىمداپ، ەكونوميكانى ديۆەرسيفيكاسيالاۋعا كوشتى. ناقتىراق ايتساق، قازاقستاندا ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتارعا اۋىسۋ بايقالادى. دەگەنمەن، ليبەرالدى كوزقاراستاعى ازاماتتاردىڭ بيلىك باسىندا بولماۋى، زاڭنىڭ كەي جاعدايلاردا شىنايى كۇشىنە ەنبەۋى مەن قازىرگى بيلىكتى سىناۋشىلاردىڭ مۇمكىندىكتەرىنىڭ شەكتەلۋى ءالى دە كوپ. بۇل فاكتورلار ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتاردىڭ دامۋىن كەشەۋىلدەتە بەرمەك.
جولداس ءورىسباي
