گاي دويچەردىڭ «ءتىل دەگەن اينا. ءبىزدىڭ الەمدى باسقا تىلدە سويلەيتىندەر نەگە وزگەشە كورەدى؟» دەگەن كىتابى قولىمىزعا ءتۇستى. لينگۆيست عالىمنىڭ «اينا» دەگەن ءسوزىن كوزىلدىرىك دەگەن ۇعىممەن الماستىردىق. انا ءتىلى اندا-ساندا بەت-بەينەمىزدى قارايتىن اينامىز ەمەس، مىنا الەمنىڭ، ىشكى جان الەمىمىزدىڭ ادەمىلىگىن كورسەتەتىن كوزىمىزگە تاعىلعان كوزىلدىرىك. شىن مانىندە، ىڭگالاپ دۇنيە ەسىگىن اشقان شاقالاقتى اناسى كەۋدەسىنە قىسىپ، «قوشاقانىم مەنىڭ»، نە «زولوتسە موە» دەۋى ونىڭ مىنا ومىرگە قانداي كوزقاراسپەن قارايتىنىن، كىمنىڭ قامىن ويلاپ، قانداي تىلمەن ءومىر سۇرەتىنىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى.

نيسشە بىلاي دەيدى: «وزگەنىڭ ءتىلىن جارىتىپ بىلمەيتىن سول ءتىلدى مەڭگەرىپ العان ادامعا قاراعاندا مىڭ ەسە باقىتتى. مال باققان ادام قويشا سويلەپ، قويعا اينالعىسى كەلمەيدى. وعان كىشكەنتاي عانا بويى بار، اينالدىرىپ كيگەن تونى بارلاردىڭ ءتىلىن اۋدارىپ بەرەتىن اۋدارماشى قوي بولسا بولعانى».

1991 جىلى Cognition جۋرنالىندا كارىستەر مەن اعىلشىنداردىڭ ايىرماشىلىعى تۋرالى جازىلعان ماقالا جاريالاندى. ماقالاعا سەنسەك، كارىسشە سويلەيتىندەر ءبىر نىسان مەن ەكىنشى نىساننىڭ بايلانىسى، بىر-بىرىنە سايكەستىگى تۋرالى كوبىرەك ويلانادى ەكەن. 1997 جىلى سول باسىلىمىندا جاپونداردىڭ اعىلشىنداردان ايىرماشىلىعى – ولار (زاتتاردى) جاسالعان ماتەريالىنا سايكەس زاتتاردى توپتاستىرسا، اعىلشىن تىلدىلەر پىشىنىنە قاراپ توپتاستىراتىندىعى جازىلدى. ءتىلدىڭ ساناعا اسەرى مۇنىمەن بىتپەيدى.

كيريلل ستاسيەۆيچ «ناۋكا ي جيزن» جۋرنالىنداعى «ءتىلدىڭ ساناعا اسەرى» ماتەريالىندا بىلاي دەپ جازادى: «ءبىزدىڭ سانامىز سويلەگەن تىلىمىزگە بايلانىستى بولسا، ەكى تىلدىلەردىڭ دۇنيەتانىمى وزگەشە بولاتىندىعى تۋرالى وي پايدا بولادى. لانكەستەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمى پانوس اتاناسوپۋلوس پەن ونىڭ ءبىر توپ ارىپتەسى وسى ءبىر ماسەلەنى زەرتتەۋ ماقساتىندا ەكسپەريمەنت ۇيىمداستىرىپ، ناتيجەلەرىن Psychological Science-تا كورسەتەدى. بۇل تاجىريبەگە تازا اعىلشىنشا، تازا نەمىسشە سويلەيتىندەر جانە ەكى ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەندەر قاتىسادى. نەمىس پەن اعىلشىن ءتىلى ورىن العان جايتقا ەكى ءتۇرلى قارايدى. مىسالى، اعىلشىن تىلىندە جايتتىڭ قاشان ورىن العانى ماڭىزدى. نەمىس تىلىندە كەرىسىنشە نەنىڭ قاشان ەمەس، قايدا جانە نە سەبەپتى بولعاندىعى تولعاندىرادى. اعىلشىن تىلدىلەر مەن نەمىس تىلدىلەرگە جاياۋ ءجۇرىپ كەلە جاتقان ايەلدىڭ ۆيدەوسىن ەكراننان كورسەتەدى.  ەكسپەريمەنتكە قاتىسقاندارعا «مىنا ايەلدىڭ قانداي ماقساتى بار؟» دەگەن سۇراق قويىلدى. ەڭ قىزىعى، سۇراقتىڭ دۇرىس جاۋابى جوق. نەمىس تىلىندە سايراعانداردىڭ 40%-ى ۆيدەوداعى ايەلدىڭ ءىس-قيمىلىنان ناقتى ماقساتتى ىزدەستىرگەن. ال اعىلشىن تىلدىلەردىڭ تەك 25%-ى عانا بۇل تۋرالى باس قاتىرعان. كوبىسى تەك ايەلدىڭ سىرتقا شىققانىن نازارعا العان.

قوس ءتىلدى مەڭگەرگەندەرگە كەلەتىن بولساق، ولار ەكى ءتۇرلى كۇي كەشكەن. اعىلشىنشا بىلەتىن نەمىس گەرمانيادا بولسا، ۇيىمداستىرۋشىلار تاراپىنان سۇراق نەمىسشە قويىلسا، وندا ول ايەلدىڭ نە ءۇشىن دالاعا شىققانىن بىلگىسى كەلگەن. ال ەگەر ول ەكسپەريمەنت بارىسىندا ۇلىبريتانيادا بولىپ، سۇراق اعىلشىنشا قويىلسا، وندا ول  ونىڭ سەرۋەندەپ جۇرگەنىنە ءمان بەرگەن. ارينە، بۇل جەردە ءبىز وعان قورشاعان مادەني ورتانىڭ قانشالىقتى اسەر ەتەتىندىگىن بايقاي الامىز. دەگەنمەن كەلەسى ەكسپەريمەنت بار ماسەلەنىڭ سويلەۋ تىلىندە ەكەنىن راستايدى. ۆيدەونى كورىپ وتىرعان ادامداردان ىشتەي بەلگىلى ءبىر تىلدە ساناۋدى سۇراعان. سوندا گەوگرافيالىق جاعدايعا قاراماستان ۇلىبريتانيادا جۇرگەن نەمىس گەتە تىلىندە ساناپ، نەمىسشە ويلانعان.

قازاق جانە ورىس تىلدىلەرىن ەسەپتەمەگەندە 10 ءتىلدى بىلەتىن پوليگلوت، پسيحولوگ جۇلدىزاي فورت جوعارىدا ايتىلعانداي ەكسپەريمەنتتەر بىزدە جۇرگىزىلمەگەندىگىن ايتا وتىرىپ، مىنانداي ويلارىمەن ءبولىستى: «ءتىل – ۇلتتىق كودتىڭ نەگىزگى كومپونەنتى. ءتىلىن بىلمەگەن ادام ءوز مادەنيەتىنەن، سالت-داستۇرىنەن، تاريحىنان بەيحابار بولادى. سويلەۋ ءتىلى ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن دا وزگەرتەدى. مىسالى، قازاق تىلدىلەر كوبىنەسە ينتروۆەرتتەر بولىپ كەلەدى. انىعىن ايتقاندا، بايسالدى، تۇيىقتاۋ. ال، ورىس تىلدىلەر باسىم جاعدايدا ەكستراۆەرتتەر. ولار ءوزىن كورسەتكەندى، ءبىر نارسە دەپ قالعاندى ۇناتاتىن جاندار. قازاق وندايدى «شوشاقاي» دەپ جاقتىرماعان. قازاق ءتىلدى ازاماتتىڭ قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا كوبىرەك الاڭدايتىنىن، ال ورىس ءتىلدىنىڭ قارا باسىن كوبىرەك ويلايتىنىن بايقاعان شىعارسىزدار. ءبىر ادامنىڭ ورىن العان ءبىر جايتقا ەكى ءتۇرلى كوزقاراسپەن قاراۋى، نە كۇلەرىن، نە جىلارىن، نە جاقتارىن، نە جاقتاماسىن بىلمەۋىن امبيۆالەنتتى كوزقاراس دەپ اتايدى. ورىس تىلدىلەر انا ءتىلى، ۇلتتىق ماسەلەلەرگە كەلگەندە كوبىنەسە امبيۆالەنتتى، وز-وزدەرىنە قاراما-قايشى كوزقاراس تانىتادى.

ەڭ قىزىعى، سويلەۋ ءتىلى ادامنىڭ بەت-الپەتىن وزگەرتەتىنىنە دە كوزىم جەتتى. ادامنىڭ بەت-جۇزىنە قاراپ ءوز باسىم ونىڭ قانداي تىلدە سويلەيتىنىن اجىراتا الامىن. كوپ جاعدايدا ورىس تىلدىلەردىڭ ءتۇرى سۋىق، قازاق تىلدىلەردىڭ ءجۇزى جىلى بولىپ كەلەدى. وعان قازاق تىلدىلەردىڭ تانىس، مەيىرىمدى، دوستىق ورتادا، ال ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ اس كونكۋرەنتتىك، ديسكريميناسياعا تولى ورتادا ءوسىپ قالىپتاسقانى سەبەپ بولا الادى. تاعى ءبىر نارسە بايقاعانىم، ءتىل ماسەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەن، الايدا ويلارىن ورىسشا جازاتىن مەن سياقتى قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ ءبارىنىڭ ءتىلى و باستا قازاقشا شىققان، اتا-اجەسىنىڭ تاربيەسىن كورگەن ازاماتتار. ورىسشا ءبىلىم العان مەن ءوزىم، رۋزا بەيسەنبايتەگى، رۋسلان تۇسىپبەكوۆ، مارعۇلان بورانباي بولسىن، بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە انا تىلىنەن اجىراپ، جىلدار وتە كەلە ونىمەن قايتا قاۋىشقاندار».

لينگۆيست عالىم گاي دويچەر بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن ازامات. انا ءتىلى يۆريت بولسا دا، اعىلشىن تىلىندە كىتاپ جازعان دويچەر كىمنىڭ قانداي تىلدە سويلەۋى ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ ستيلىنە، ويلاۋ جۇيەسىنە، ەڭ قىزىعى، ءتۇستىڭ رەڭىن اجىراتا الۋ قابىلەتىنە اسەر ەتەتىنىن دالەلدەيدى.

«اعىلشىن تىلىندە dark blue جانە light blue دەگەن تۇستەر بار. ورىس تىلىندە بۇل سينيي جانە گولۋبوي دەگەن تۇستەر. ەكەۋى ەكى ءتۇرلى جازىلادى، ەتيمولوگيالىق بايلانىسى دا جوق. ەكەۋى ەكى ءتۇرلى ءتۇس بولىپ سانالادى. بۇل اعىلشىن تىلىندەگى كوك جانە جاسىل تۇستەر سياقتى. اعىلشىن ءتىلدى ادام بۇل تۇستەردى بىر-بىرىنەن اجىراتا المايدى دەگەن ءسوز ەمەس. الايدا ورىس ءتىلدى ءوز ميىن اتالمىش تۇستەردىڭ بىلىنەر بىلىنبەس ايىرماشىلىعىن اجىراتۋعا ۇيرەتكەن. اعىلشىندىقتار ءۇشىن بۇل تۇستەردىڭ ايىرماشىلىعى اسا زور ەمەس جانە وعان ءمان بەرمەيدى دە»،-دەپ جازادى ول.

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دامينا شايباكوۆا «قازاقستانداعى بيلينگتىك جاعدايداعى ورىس ءتۇر-تۇس كارتيناسىنىڭ ترانسفورماسياسى» دەگەن عىلىمي ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «تۇستەرگە كەلگەندە ءار ءتۇرلى ءتىل ءار ءتۇرلى اتاۋ قوياتىندىعىن لينگۆيستەر باياعىدا انىقتاعان. تۇستەر ءبىز ويلاعانداي بەلگىلى ءبىر ەرەكشەلىك قانا ەمەس. ءتۇس سونىمەن بىرگە سەميوتيكالىق (بەلگىلەردى زەرتتەيتىن سالا) فەنومەن بولىپ تابىلادى. ادامنىڭ اسسوسياسياسى كوبەيگەن سايىن بەلگىلى ءبىر تۇستەرگە ءمان-ماعىنا سىيدىرتىپ وتىرعان. جۇڭگو سيمۆوليكاسىندا ءتۇس ادامنىڭ الەۋمەتتىك ستاتۋسىن بىلدىرگەن. ءتىپتى «شي سزين» (ءان كىتابى) ەڭبەگىندە تۇستەر قاراپايىم جانە «بەكزاتتارعا» ارنالعان بولىپ بولىنگەن. قازاق ەجەلدەن بەرى جاس ەرەكشەلىگى مەن تۇستەردى ەتەنە بايلانىستارعان. مىسالى، كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگىنە تۋ شىعارىپ بايلاسا، وندا وتباسى جاقىنىنان ايىرىلدى دەگەن ءسوز. تۋدىڭ ءتۇسى قىزىل بولسا، جاس ادام قايتىس بولدى دەگەندى بىلدىرگەن. قارا بولسا، ورتا جاستاعى، اق بولسا، ەگدە تارتقان ادام و دۇنيەلىك بولدى دەگەن ماعىنا بەرگەن. ورىس تىلدىلەر «قارا ءازىل»، «قارا جان»، «قارا ويلار» دەپ جاتادى. قازاق تىلىندە دە قارا ءتۇس اۋىسپالى ءمان-ماعىنا بىلدىرەدى. الايدا جاعىمدى كوننوتاسيا دا كەزدەسەدى. كوشپەلى قازاق تابانىنىڭ استىنداعى جەردى «قارا جەر» دەگەن. ورىس ءتىلدى ازاماتتارعا ابايدىڭ «قارا سوزدەرى» مەن «كوزىمنىڭ قاراسىنىڭ» ماعىناسىن اشىڭىز دەسە، ولار تىعىرىققا تىرەلەدى. سەبەبى قازاق ءتىلدى عانا قارانىڭ بار اۋقىمىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الادى».

لينگۆيست گاي دويچەر «ءتىل دەگەن اينا» كىتابىندا مىنانداي قىزىقتى دەرەكتەردى كەلتىرگەن: «كەيبىر تىلدەردە «سول»، «وڭ»، ءتىپتى «الدىمدا»، «ارتىمدا» دەگەن سوزدەر جوق. ولار باعىتتى سيپاتتاعان كەزدە گەوگرافيالىق مەكەنجايىنا قارايدى. مىسالى ءبىز «تەلەفوننىڭ الدىندا تۇرىپ سىزبەن سويلەسىپ تۇرمىن» دەي الساق، ولار «تەلەفوننىڭ وڭ جاعىندا تۇرىپ سويلەسىپ تۇرمىن» دەيدى. «وڭ جاعىمدا ءبىر كەسە شاي تۇر» دەگەندى «شىعىس جاعىمدا ءبىر كەسە شاي تۇر» دەپ تۇسىندىرەدى.

ورىس تىلىندە ەر، ايەل جانە ورتا دەگەن تەكتەر (مۋجسكوي، جەنسكيي، سرەدنيي رود –اۆت.) بار. دەمەك ورىس تىلدىلەر ءبىر نارسەنى سيپاتتاعىسى كەلسە، تەگىنە قاراپ ءسوز ساپتايدى. مىسالى، كوپىر ءسوزى ورىس تىلىندە ەر ادامنىڭ تەگىنە جاتادى. كوپىردىڭ قانداي ەكەنىن اڭگىمەلەگەندە ورىس ءتىلدى ەر-ازاماتقا ءتان قاسيەتتەرگە ياعني مىقتىلىعىنا، ساپالى تۇرعىزىلعانىنا توقتالادى. كوپىر ءسوزى نەمىس تىلىندە ايەل ادام تەگىنە جاتاتىندىقتان نەمىستەر كوپىردىڭ نازىكتىگىن، كوركەمدىگىن اتاپ وتەدى».

سويلەۋ ءتىلى اينالامىزداعى دۇنيەلەرگە قانداي كوزبەن قارايمىز، قانداي اسسوسياسيا تۋىندايتىنىنا اسەر ەتەدى. «سيتۋاتيۆنىي كازاحسكيي» كىتابىنىڭ اۆتورى قانات تاسىبەكوۆتىڭ و باستا ءتىلى ورىسشا شىققان. بۇگىندە قازاق ءتىلىن مەڭگەرگىسى كەلەتىندەر ءۇشىن ونىڭ كىتابى تاپتىرماس قازىنا. قازاقشا سويلەي باستاعالى اۆتوردىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى دا وزگەرگەن:

«ورىس مەنتاليتەتىندە كوزگە قاراپ ماقتاۋ – ەرسى قىلىق. قازاق «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن» دەيدى. قازاقشا سويلەي باستاعاننان بەرى ماقتاۋ سوزدەردى ەستىگەندى، ايتقاندى ۇناتاتىن بولدىم. ءتىپتى بۇرىن-سوڭدى ورىستاردىڭ ادامنىڭ جاسىن سىيلامايتىندىقتارىن بايقاماپپىن. ال ءقازىر مۇنىڭ قانشالىقتى ەرسى كورىنەتىنىن ءتۇسىندىم. تۋىسقاندارىممەن قويان-قولتىق ارالاسا باستادىم. ءتىپتى پويىزىما كەشىگىپ، جولدان قالىپ قالعانىم بار. سويلەۋ ءتىلى ادامنىڭ ءبىر ماسەلەنى قاي قىردان قابىلدايتىندىعىنا دا اسەر ەتەتىنىن بايقادىم. ەستەرىڭىزدە بولار، حوككەيست تافگاي دامير رىسبايەۆ ماچ بارىسىندا بىرەۋمەن جۇدىرىقتاسىپ، شۋ شىققان بولاتىن. قازاق تىلدىلەر ونى «باتىر» دەپ مارتەبەسىن كوتىەرسە، ورىس تىلدىلەر ونى «بۇزاقى» دەپ ايىبىن بەتىنە باستى. كوپ بالالى انالار ماسەلەسىن تالقىلاعاندا دا ورىس تىلدىلەر «جاعدايى ءماز ەمەس بولسا، وسىنشا بالانى نە ءۇشىن تۋادى؟» دەپ جارىسا جازدى. ال قازاق تىلدىلەر «ءبىر قوزى تۋسا، ءبىر توپ جۋسان ارتىق شىعاتىنىن» ەسكەرىپ، مەملەكەتتىڭ بۇل ماسەلەگە نازار اۋدارعانىن تالاپ ەتتى. الماتىدا وتكەن ميتينگىدە دە كىلەڭ قازاق تىلدىلەر الاڭنان كورىندى. ورىس تىلدىلەر بولسا، ماسەلەدەن بەيحابار بولىپ شىقتى. ەستىگەن كۇننىڭ وزىندە ولار مۇنى تۇيمەدەي نارسەنى تۇيەدەي قىلدىعا بالادى. كەزىندە فرانسياعا كوشىپ، فرانسۋز ءتىلىن ۇيرەنگەن اركي حالقى اقىر اياعىندا فرانسيا اتىنان ءوز حالقىنا قارسى سوعىسقا اتتانعانىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. بۇل مىسال سويلەگەن ءتىلىمىزدىڭ بىزگە قانشالىقتى اسەر ەتەتىندىگىنىڭ ايقىن كورىنىسى».

«كوپ ءتىل ءبىلۋ ادامنىڭ لينگۆيستيكالىق سەزگىشتىگىن جويادى. ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە انا تىلىنە نۇقسان كەلەدى. سوندىقتان دا گرەكتەر مەن فرانسۋزدار بوتەن ءتىلدى ۇيرەنۋدەن بويلارىن اۋلاق ۇستاعان. كوپ ءتىل ءبىلۋ – دەرتكە تەڭ، بۇل دەرت اسقىنعاندا ادامزات ءوزىن ەمدەپ جازار داۋا ىزدەيدى، ونىسى جاڭا ءتىل بولماق» دەپتى نيسشە. ءبىز كەرىسىنشە شەكسپيردىڭ «ەكى ءتىلدى ءبىلۋ – ءبىر ادامنىڭ بويىندا ەكى جاننىڭ توعىسۋى» دەگەن سوزدەرىن جاعىمدى جاقتان قاراستىرىپ كەلدىك. جاڭا ءتىلدى ۇيرەنۋدى زور مۇمكىندىكتەرگە بالادىق. شىن مانىندە، ءوزىمىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى، نەنى قالايتىنىمىزدى، قايدان كەلگەنىمىزدى ۇمىتىپ بارا جاتقانىمىزدى بايقامادىق. ءتىپتى بەسىكتەن بەلى شىقپاعان بالانىڭ بىردەن ءۇش تۇعىرلى ءتىلدى مەڭگەرگەنىن قالادىق. ال عىلىمي زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، ءوز انا ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ العان بالانىڭ شەت ءتىلىن ۇيرەنىپ الۋ پروسەسى وڭايىراق، جىلدامىراق جۇرەدى.

بىرەۋدىڭ كوزىلدىرىگىن كيگەن ءوز كوزىن بۇلدىرەدى دەگەن ءسوز بار. ال كوزى اۋىرعان كۇندى دە كورە الماي قالادى.