جالپى ساۋالدى بۇلاي قويۋىمىزدىڭ ءجونى بار: جالپى ءبىزدىڭ سوت تۋرالى تۇسىنىگىمىز قانداي؟ قاراپايىم ادامعا بۇل ماسەلە بىلمەگەن سوڭ، قارابايىر بولىپ كەلەتىنى اقيقات. جالپى ەلباسى تاپسىرماسىمەن القابيلەر سوتىنىڭ پراكتيكاعا ەنگىزىلۋى بەكەر ەمەس. ويتكەنى مۇنداي جۇيە ءالىمساقتان تاريحىمىزدا بار. قازاقتىڭ بيلەرى اراز بولىپ كەلگەندەردى القالى توپتا شەشكەن. ال القابيلەردىڭ ءوز ەركىمەن سوت زالىنداعى پروسەسكە قاتىسۋىنىڭ وزىندىك ءمانى بار. ويتكەنى كەز كەلگەن ادام القابيلەر سوتىنىڭ مۇشەسى بولا المايدى. ول ادام ەڭ الدىمەن ساۋاتتى، پاراساتتى، وڭ مەن سولىن ايىرا بىلەتىن جان بولۋى قاجەت. قۇقىقتىڭ ساۋاتى جوعارى بولسا، ءتىپى جاقسى.
جالپى زاڭعا باعىنعان ادام ەشقاشان دا زاڭدى بۇزبايدى. باۋىرجان مومىشۇى اتامىز «تارتىپكە باس يگەن قۇل بولمايدى» دەپ بەكەر ايتپاعان. قارا قىلدى قاق جاراتىن شەشەندەر مەن ءتۇيىندى ءبىر اۋىز سوزبەن شەشكەن بيلەر تاريحىمىزدا از بولماعان. زاڭ بارىمىزگە ورتاق، ويتكەنى قازاق «تۋرا بيدە تۋعان جوق» دەپ بەكەر ايتپاعان.
نەگىزى زاڭ – ءبىزدىڭ باعدارامىز، باستى قۇجاتىمىز ەكەنى اقيقات. راس زاڭعا باعىنامىز، سول ارقىلى باعدار الامىز. مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىزدىڭ ءوز سەبەبى بار. ءبىر عانا مىسال، ەلباسى قول قويعان 100 ناقتى قادام ۇلت جوسپارىندا القابيلەر تۋرالى ايتىلعان: اتالعان قۇجاتتىڭ 21-قادامىندا «القابيلەر سوتى قولدانىلاتىن سالالاردى كەڭەيتۋ. زاڭدى تۇردە القا بيلەر سوتى مىندەتتى تۇردە قاتاستىرىلاتىن قىلمىستىق ىستەردىڭ كاتەگەريالارىن انىقتاۋ قاجەت» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. بۇل دۇرىس تا. ويتكەنى سوت سالاسىندا قازىرگى كەزەڭدە ىرگەلى رەفورمالار ءجۇرىپ جاتىر. سوت، قۇقىق قورعاۋ سالاسى بۇگىندە ىزگىلىككە بوي ۇرعانى اقيقات. ايىپتالۋشىنى بىردەن تەمىر توردىڭ ار جاعىنا جىبەرمەي، وعان ايىپپۇل تولەتىپ نەمەسە قوعامدىق جۇمىسقا تارتادى، ءقازىر. كەيدە ارازداسقان ادامداردى نەمەسە سوت زالىنا دەيىن تاتۋلاستىرىپ جىبەرەتىن تاتۋلاسۋ ورتالىقتارى دا بار. مۇنىڭ بارلىعى دا جاقسىلىقتىڭ نىشانى. ال القابيلەر سوتىنىڭ قانداي تيىمدىلىگى بار، ولاردىڭ سوتقا قاتىسۋىندا قانداي سىر جاتىر؟ ويتكەنى...
- بىرىنشىدەن، قاراپايىم ازاماتتار سوت پروسەسىنە قاتىسۋ ارقىلى ولاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعى ارتادى.
- ولار وزدەرى دە ازاماتتاردىڭ قۇقىن قورعايدى. ايىپتالۋشىنىڭ كىناسى وتە ۇلكەن بولماسا، وعان ىزگىلىك تۇرعىسىنان قارايدى.
- القابيلەر سوتى شەشىم شىعارۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن قاراستىرادى.
- سوت بارىسىندا ءادىل ۇكىم شىعارۋعا اتسالىسادى.
- ازاماتتاردىڭ مۇددەسىن قورعايدى.
- سوت پروسەسى بارىسىندا زاڭ تالاپتارىن بۇزۋعا جول بەرمەيدى.
- القابيلەر\ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن جانە ءومىر بويى باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان ايىپتاۋشىلاردىڭ ىسىنە دە قاتىسا الادى.
- ولار ايىپتالۋشىنىڭ كىنالى، كىناسىزدىگىن ايقىندايتىن ومىرلىك تاجىريبەسى بار ازاماتتار.
- القابيلەر ارقىلى ادىلەتتىلىك تولىقتاي ورناۋى مۇمكىن.
القابيلەر ينستيتۋتىنىڭ قانداي دا ءبىر پايداسى بار ما؟ ولار ەڭ الدىمەن تاراپتاردىڭ مۇددەلەرىن قورعايدى. سوتتا ءوز كوزقاراسىن اشىق ءبىلدىرىپ، ءىستىڭ ءادىل شەشىم تابۋىنا ىقپال ەتەدى. ايىپتالۋشى ءۇشىن دە، ەكىنشى تاراپ ءۇشىن دە بۇل ەڭ كەرەكتى نارسە. ولار ەڭ الدىمەن سوت جۇيەسىنە تىكەلەي قاتىسا الادى. بۇل پروسەستەردىڭ بارلىعى دا القابيلەردىڭ قۇقىقتىق ساۋتتىلىعىن ارتتىرادى. ونىڭ ۇستىنە كەيبىر جاعدايلاردا القابيلەر سوت پروسەسىنە، اتاپ ايتقاندا سۋدياعا ءىستى دۇرىس قاراۋعا ىقپال ەتۋى مۇمكىن. ءسويتىپ، سۋديانىڭ ءىستى وڭتايلى قاراۋىنا سەپتىگىن تيگىزۋى دە ىقتيمال.
جالپى ايتقاندا، 100 ناقتى قادام ۇلت جوسپارىندا القابيلەر سوتى قاتىساتىن سالالاردى كەڭەيتۋ قاجەتتىلىگى بەكەر ايتىپ وتىرعان جوق. القابيلەر سوتى بۇل تۇتاستاي العاندا ۇلكەن ءبىر ينستيتۋت. القابيلەر سۋديانىڭ تولىقتاي دۇرىس شەشىم شىعاراتىنا سەنەدى. كەيدە وعان ىقپال ەتەدى. سوندىقتان دا الداعى ۋاقىتتا القا بيلەر قىلمىستىڭ اۋىر ىسىنە دە ارالاساتىن بولادى. 100 ناقتى قادام ۇلت جوسپارىنىڭ 21-قادامىندا «القابيلەر سوتى قولدانىلاتىن سالالاردى كەڭەيتۋ قاجەتتىلىگى» ايتىلۋى بەكەر ەمەس. ويتكەنى القابيلەر سوت زالىندا ادىلەتتىكتىڭ تولىق ورناۋىنا ىقپال ەتەدى. وركەنيەتكە جانە ادامي قاسيەتكە باستايتىن بۇل قادامدى قوعام دا قۇپتاپ وتىرعانىن جوققا شىعارا المايمىز.
پىكىر قالدىرۋ