(اقىن ەربول بەيىلحاننىڭ ليريكالىق كەشۋلەرى جونىندە)
ءالقيسسا، جاقسى ولەڭ قاشاندا قونا، تۇستەنە جاتىپ كەلەتىن ىرعىن، مول ۋاقىتتىڭ دۇنيەسى ەمەس، قاس قاعىم ساتتىك كوڭىل كۇيدىڭ جارىلىسى. لاپ ەتكەن ساتتە ءبىر شايىردىڭ جۇرەگىنەن تاڭعى شىقتاي مولدىرەپ تۇسكەن سول دۇنيەنى توگىپ-شاشىپ الماي سانالى وقىرماننىڭ كوڭىل جايلاۋىنا قوندىرۋ – كەز كەلگەن جازامناننىڭ قولىنان كەلەتىن وڭاي-وسپاق ءىس ەمەس. بۇل اڭگىمە تۋراسىندا ءبىز قازاق جىرىنا قاز مامىعىنداي جۇمساق، تاۋدىڭ شۇيكەلى اق تۇمانىنداي نازىك ليريكالارىمەن كەلىپ قوسىلاعان ەربول بەيىلحاننىڭ جازبالارى جايىندا از كەم ءسوز ەتپەكپىز.
بىلاي قاراعاندا ءبىر اقىننىڭ جۇرەك تامىرلارىندا دۇلەي كۇشپەن سوققان سۇراپىل داۋىلدى، قىلدان دا جىڭىشكە، قارا تۇندەي سىرلى ليريكالارىن تالداپ شىعۋدىڭ ءوزى وڭايعا سوقپاسى انىق. ويتكەنى، اراشىق پەن كوڭىلدە عانا مولدىرەگەنى بولماسا، سىناپتاي اۋناعان تاڭعى شىق قولعا قايدان ۇستاتا قويسىن؟!..
ويى مەن سەزىمى، ساعىنىشى مەن ازابى استارلاسقان بايتاق اقىندىق الەمنىڭ ساعىم جورتقان بەلدەرىن، ۇنسىزدىك جۇتقان قوپالى كولدەرىن، بىردە، ميۋۋالى سايرانباعىن كەزىپ جانىن جەگىقۇرتتاي مۇجىگەن بەلگىسىز ءبىر تىنىشسىزدىقتىڭ ەمىن ىزدگەن شايىر جۇرەگى انا-تابيعاتتىڭ وزىنە اينالىپ كەتكەندەي.
ەربول اقىننىڭ «كۇز-كوڭىل» دەگەن جىرىنا نازا سالايىقشى:
تامىز توزىپ، ەستىلەدى كۇز ءۇنى،
جوننان ۇرىكتى، جاز جايلاۋدىڭ قىزىعى.
توزعان سايىن اجەم جاماپ قوياتىن،
كوڭىلدە ءبىر كيىز ءۇيدىڭ ۇزىگى.
...التىن كۇزدىڭ كوزى ءتيىپ، جاز ءولدى،
قامىس تولقىپ، قياق كوككە ساز ءوردى.
كوشكەن اۋىل جۇرتىن سيپاپ قالعانداي،
جاماۋ كوڭىل، ساعىنىشتان ناز ەمدى...
بىلاي قاراساڭىز جاقسى ولەڭ دەگەننىڭ ءوزى دە سالىستىرمالى تۇردە ايتىلعان ءسوز. اقيقاتىنا كەلگەندە كوركىنە كوز، سىرىنا وي تويمايتىن كوركەم تابيعاتتىڭ اسىل شەكسىزدىگى سياقتى، جاقسى ولەڭدە دە شەك بولمايدى. جازىلىپ بىتپەس جارانىڭ، ايىعىپ بىتپەس نالانىڭ ءبارىن قايىرىپ تاستاپ بىردە اسقار التايدان ارقىراپ اققان ەرتىستەي جوڭكىلەدى، بىردە قوبداداي بۋىرقانا تاسيدى.
جالعىزسىڭ با!؟
مەندە ويدا جالقىمىن.
مۇڭىم دا كوپ، سىرىم بولەك جارتىمىن.
جالعىز-جالعىز كەلىپ ەدىك جالعانعا،
جالعىز-جالعىز اتتارمىز ارماندا،
جالعىزسىراپ وتىرامىن قارا ءتۇن،
توڭىرەككە قارا ءتىلىن سالعاندا.
ماڭايىمدا ادامدار ءجۇر قاپتاعان،
ولاردان دا سىرلاس بىرەۋ تاپپاعام.
جالعىزدىقتىڭ جاياۋ كەشىپ ارالىن،
تاعى مىنە، جالعىز كەتىپ بارامىن.
بالا كۇننەن تۇسكەم جالعىز سوقپاققا،
ەي، جولاۋشىم ەندى مەنى توقتات پا؟
وسى جولدا توقتاعانشا جۇرەگىم،
ەڭ اقىرعى ساتتكە دەيىن جۇرەمىن... (جالعىزدىق نەمەسە اللاھتى ىزدەۋ).
جىر قۇدىرەتى دەگەنىمىز قاي-قاشاندا ادام جۇرەگىن تەبىرەنتكەن، ايتىلماي، اشىققا شىقپاي تىنبايتىن وكتەم رۋحتىڭ جارقىلى، جاننىڭ جاسىرىن سۇلباسى، بولمىسى. شايىرتەگىنىڭ وزگە جۇرتتان ارتىقشىلىعى – دۇنيەلىك بىتىممەن، تابيعاتپەن تابىسىپ، كەز كەلگەن پەندە بالاسى اسەرلەنە بەرمەيتىن كۇبىلىسقا جانىمەن، بىتىمىمەن تەبىرەنەتىنى، كەز كەلگەن جۇرەك اسەرلەنە بەرمەيتىن نارسەدەن اسەرلەنەتىنى.
مىنە، بۇل – اقىننىڭ ۇلى تابيعاتى، مىنەزى. ەڭ اۋەلگىسىندە ولەڭ وسىنداي تازالىقتان، ادالدىقتان جارالسا كەرەك-تىن. مىڭداعان جىلدار بويى شىنجىرلى ساۋىتىن كيىپ، باداناسىنا ساعىم جۇتقان سارى بەلدەر شاعىلىپ، «دۋلىعاسىنىڭ توبەسى تۋعان ايداي نۇرلانعان»، ءتورت قۇلاش قارا نايزاسىن الدىنا كولدەنەڭ ۇستاپ، ازيا مەن ەۋروپانى قانشاما عاسىر شاڭداتقان كوشپەندىلەردىڭ رۋحى ءبىزدىڭ قازاق جىرىنا قانشاما زامان ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ، رۋح بەرىپ تۇردى. ەربول اقىننىڭ جان بولمىسى، جاراتىلىس قۇپياسى وسىناۋ دالالىق تەكتەن، تاۋلىق اسقاق مىنەزدەن باستاۋ السا كەرەك.
...دەسەدە، ولەڭ جونىندە ءسوز بولعاندا تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي سىلدىراعان اۋەزدى ىرعاق قۇرىلىسى بولماسا، ولەڭنىڭ ادامنىڭ ەڭ نازىگى، ەڭ اسىلى بولعان سەزىم دۇنيەسىنە قوڭسى قونۋى ەكىتالاي. سول سەبەپتى ونىڭ كەمەل مازمۇنى فورماعا استە بولىنبەيدى. بۇل جاعىنان كەلگەندە حالقىمىزدىڭ ولەڭ حالقى بولعانىنا بارەكەلدى ايتۋ كەرەك.
...ءتۇن استى – كەربەستى جىر،
جالىنا جۇلدىز تۇنەپ.
توقيدى ورمەكشى قۇر،
اجالعا باسىن سۇيەپ...
...كۇز تاعى... قوڭىر اۋەن،
سۋىق جەل ۇسىقنى اۋعان.
زۋلايدى ساعىم الەم،
اسپاندا قۇس جىلاعان. (قۇس جىلاعان...)
«ومىردە اششى-تۇششىنى ايىراتىن تاڭداي دەسەك، ونەردە جاقسى-جاماندى ايىراتىن تالعام ەكەنى راس. تالعام – تالانتتىڭ تارازىسى. تالانتتى تابا قىلاتىن دا تالعام، ونى تانىتاتىن دا تالعام. تالعامسىز تالانت تاباسىز نان ىسپەتتەس. قاي بۇرىشى قالاي قيسايام دەسە دە ەركى»، – دەيدى جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ. پوەزيانىڭ شۋلى بازارىنا ات باسىن كەشىرەك تىرەسە دە وزىندىك بيىك تالعامىمەن، ناعىز تالانتقا ءتان دايىندىقپەن كەلگەن ەربول اقىننىڭ لاپىلداعان جىرلارى وقىرمان كوڭىلىنەن ورىن تاپتى. جاستاردىڭ ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن اقىنىنا اينالدى.
دالانىڭ بىزگە كورىنبەيتىن مەيىرىمدى جانارىندا تۇنىپ تۇراتىن، اسپاننىڭ قاباعىنان ءبىر ءسات تە جارق ەتىپ كورىنىپ، قايتا جوق بولاتىن ساعىنىش – كۇزدىڭ سىبەرلەي تامعان جاسى سياقتى، كوڭىل قويماسىنان جالت ەتىپ شىققان وسىناۋ جىر ۇزىكتەرى اقىننىڭ سەزىم شاتقالىنا قاراي ەرىكسىز جەتەلەي جونەلەدى.
مەن ساعان سىيعا تارتقان، كۇز ەدى بۇل،
قاراسۋدىڭ بەتىندە جۇزەدى جىل.
ۇشىرىپ قوڭىر ءۇندى قوڭىر قازىن،
ءبىز بارعان قىزعالداقتى جۇدەدى قىر.
ول كوكتەم، سەن(ءى)مەن بىرگە تىرنا كەلگەن،
داريعا-اي، داۋرەن ەدى سىرعا ەرگەن.
كەشىر سەن، كوكتەم ەمەس، كۇز سىيلادىم،
ءتاپ-تاتتى، قوڭىر ويلى مۇڭعا كومگەن... (مەن سىيلاعان، كۇز).
مۇڭ مەن ساعىنىش قاشاندا اقىنمەن قاتار جۇرەتىن قاسيەتتى سەزىم. ول كۇللى پەندە اتاۋلىعا ءتان بولعانىمەن، شايىرلار عانا شايقاپ ءىشىپ، قۇنارىن الىپ، قۇنىن جەتكىزىپ ايتا الاتىن سەزىمدىك قۇبىلىس. قاشاندا اقىن مۇڭى – ادامزاتتىڭ مۇڭى، اقىن ساعىنىشى – ادامزاتتىڭ ساعىنىشى.
ەربول سىيلاعان كۇز، ەربول كەشكەن ساعىنىش، ەربول كوتەرگەن مۇڭ – جالپى ادام عۇمىرىنىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيى، باقىتى مەن ازابى، قۋانىشى مەن قايعىسى الماكەزەك ارپالىسقان تىنىمسىز، مازاسىز قاتپار-قاتپار كەشۋلەر مەن بار بولمىسىن بويىنا جاسىرعان ۇلى اڭسار!
«ءىشىم تولعان ۋ مەن ءورت، سىرتىم دۇردەي،
ەكى كۇيمەك ءبىر جانعا ادىلەت پە؟...» دەپ كۇيزەلگەن ابايدان باستاۋ الىپ
اڭگىمە عىپ كۇڭىرەنەد.
جەل، كۇڭىرەنبە، جاسىڭ تىي،
ءولىم كۇيى – ءتاتتى كۇي.
بالقيدى جانىم بۇل كۇيگە.
مەنى دە، ءولىم، الديلە...
الديلە، ەلىم، الديلە!»، دەپ كۇڭىرەنگەن قايران ماعجاننان جالعاسىپ
«جالعىز ءتۇپ اعاش كورىپ پە ەڭ،
جابىرقاپ وسكەن دالادا،.
ەمەن دەپ مەنى باعالا!»، -دەپ مۇڭايعان مۇقاعاليعا جەتكەن وسىناۋ سارى مۇڭدى – سازعا باۋىرىن توسەپ، ساپتاياقتاپ ءىشىپ، توگىلە جىرلاماعان اقىن كەمدە-كەم بۇگىندە. ەربول اقىن سول مۇڭدى، سول ساعىنىشتى باسقاشا كوزبەن كورەدى، باسقاشا جۇرەكپەن قابىلدايدى، باسقاشا جىر تىلىنە كوشىرەدى.
شايىر جۇرەگى قاشاندا – الداسپان اقيقاتتىڭ، رياسىز ءھام كىرسىز تازالىقتىڭ قاتال سۇراۋشىسى. ءبىراق اينالا قورشاعان اباقتى-قوعام، تارعالاڭ-زامان، يتپەگى كوپ تىرشىلىك ءتارتىبى ۇنەمى تەك قانا ادىلدىكپەن، شىندىقپەن، تەك ىزگىلىكپەن عانا تىنىس المايتىنى تاعى بار. ءداۋىرىنىڭ ماڭدايىنا تار كەلىپ، قوعامنىڭ قالىبىنا سىيماعان اقىندار مۇڭدانباعاندا، كىم مۇڭدانباق؟ ساعىم كوشكەن سارى دالاسى، اق مۇنار بۇركەگەن اسقار تاۋلارى شالعايدا قالعان، قاسيەتتى مەكەنىن تۇسىندە ءھام ساناسىندا عانا كورەتىن اقىندار ساعىنباعاندا كىم ساعانادى؟
كۇز بەينەسى – قارا سۋىق، قارا جەل،
كۇزەۋ سۋىپ، قىستاۋ جاققا تارادى ەل.
بۇلدىراڭداپ بۇلتقا سىڭگەن تىرنالار،
قالقاتايدىڭ ءبىر حابارىن الا كەل!
ەل مەن جەردىڭ تاستان وقىپ دەرەگىن،
قۇستار قايتتى وزىنە الىپ كەرەگىن؟!
سۇراعانعا ءۇنسىز قالدى دەرسىڭدەر،
جىرسىز قالدى، مۇڭسىز قالدى دەمەگىن.
ەربول اقىن دا سونداي. بەلگىسىز اڭساۋ جانىن ءمۇجىپ، بەدەۋ بەستىنىڭ شوقىراق جۇرىسىندەي جان تىنىشتىعىن الاتىن قاتىگەز ۋاقىتتى، سول ۋاقىت جەتەلەپ اكەلىپ، سۇيرەپ الىپ كەتەتىن سارى كۇزىن قۋانا قارسى الىپ، مۇڭايا شىعارىپ سالىپ، جان جاراسىن، ىشكى شەرىن ءوزىنىڭ جىپ-جىلى، ءتاپ-تاتتى، بولەكشە تۇلعاسى بار ليريكالارىمەن وڭاشادا ەمدەيتىن ءبورى-اقىننىڭ تولعانىسى تاسقا باسىلىپ سول ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە ءوتىپ جاتىر. بۇعان نەگە قۋانا قول سوقپاسقا؟..
بۇلت كوشەدى، شۋدا-شۋدا ۇيىسىپ،
تاعدىر ما بۇل، كەتە المادىق، قيىسىپ!؟
كولدەن ۇشقان كوكالا ۇيرەك سەكىلدى،
ولەڭىمىز بارادى ۇشىپ ءسۇيىسىپ...
كۇزدىڭ دەمى – قارا سۋىق، قارا جەل،
ال، قارا كۇز، قارايلاما، بارا بەر!..
بۇلدىراڭداپ بۇلتقا سىڭگەن تىرنالار،
قالقاتايدىڭ ءبىر حابارىن الا كەل!
ادامزاتتىڭ نەشە ون مىڭداعان جىلدار بويى باسىپ وتكەن ۇزاق ومىرىنە بايىزداپ قارار بولساق، سول ۇزاق ساپار بويىندا جاساپ كەتكەن بارلىق كوركەمونەرى مەن پوەزياسىندا، تاريحىندا ماحابباتتان، عاشىقتىقتان ارتىق كوپ جىرلانعان تاقىرىپ كەزدەسپەيدى. ەسكى زامانداردا ءار حالىق ماحابباتتى وزدەرىنىڭ ۇعىم تۇسىنىگىنە، ءدىني سەنىمىنە، وزدەرى جاساعان زامانىنا سايكەس ءارقيلى قابىلداعانى كوزگە ۇرادى. مىسالى، كونە گرەك، ريم قولجازبالارىندا ماحاببات قۇدايلار كەيپىندە سەنىمگە بولەنىپ، عالامنىڭ بار سىرى سولاردىڭ قولىندا دەپ دارىپتەلدى. وسىناۋ جويداقسىز سەنىم ناتيجەسىندە جاراتۋشى يەنىڭ ءوزى ماحاببات ماعىناسىمەن بىردەي قولدانىلعان.
ال، قازاق اقىندارىنىڭ ۇعىمىندا، سونىڭ ىشىندە ەربول اقىننىڭ تۇيسىگىندە مۇلدە باسقاشا ساف تازا سەزىم رەتىندە جىرلانادى.
ساۋكەلى-ساۋىرىم! توبىلعى تورى مۇڭ سىيلاعان،
تورعىنداي سۋسىعان، توقىلداق-ۋاقىت مازاسىز.
سارعالداق ساعىنىش... قىزعالداق عۇمىرىم قيماعان،
جەلبەگەي شاپانداي جەل قۋعان كۇندەرىم باعاسىز.
ولەڭدى جاعالاۋ، جۋسانى بۇرلەگەن كۇنگەيىم،
سارى سىرىك تەرىسكەي، ساعىم بەل كىلكىگەن جوتالار.
ارداعىم!.. ولشەۋسىز سەزىمدى اقىلمەن كۇرمەيمىن،
سىرتىم ءدۇر سىر بەرمەس، ىشىمدە بوزدايدى بوتالار. («باقىتتىڭ گ ۇلى»).
فوما اكۆينسكييشە قاراساق «ناعىز ماحاببات – قۇدايدى ءسۇيۋ» دەگەن تياناققا توقتايمىز. بۇل – جاراتىلىس ءمانىن تۇسىنۋگە دەگەن ەڭ ۇلى قۇشتارلىق. ال جەكە ادام باسىنداعى ماحاببات سەزىمى دە تۇپ-تۇنىق پاراسات پەن اينىماس ىزگىلىكتىڭ باستاۋ الار كوزى. ەربول اقىننىڭ قالامىنان توگىلگەن جاۋھار سەزىمدەر جارتاستان اتقىلاعان التايدىڭ حرۋستال بۇلاعى سپەتتى جان سارايىڭدى اشىپ، اۋىر شولدەن كەپكەن اڭقاڭدى جىبىتەدى، جانىڭا قۇشتار كۇش سىيلايدى. جوعارىدا جانە تومەندە مىسالعا كەلتىرىپ وتىرعان ۇزىك جىرلار سول جارتاس-بۇلاقتان اعىلىپ شىققان ءمولدىر تۇمانىڭ بىرنەشە تامشىسى عانا.
ارشانىڭ تۇسىندەي جاپ-جاسىل-باقىتتىڭ گۇلىسىڭ،
جاۋقازىن سەزىممەن بايشەشەك گۇلدەدى قىرداعى...
اقشۋلان بۇلتتار دا توگىلىلىپ ءان سالدى كۇمىس ءۇن،
جۇرەكتىڭ ەمى ءوزىڭ، «دولانا» قول جەتپەس شىڭداعى.
جۇرەگىڭ كىرشىكسىز، ءموپ-مولدىر قايىننىڭ سۇتىندەي،
ساعىندىم!.. ءتوزىمىم قايىسپاس قاراعاي قاپتالى.
كوڭىل بۇل جايىقتاي تولقيدى، قالامىن تۇسىنبەي،
بيىل تىم ادەمى، ساۋكەلى-ساۋىردىڭ اق تاڭى!. («باقىتتىڭ گ ۇلى»).
قانشاما ۋاقىت وتسە دە، ەندىگى وتەر ۋاقىتتىڭ سوڭعى جەتەر جەرى قاي تۇستان اياقتالسا دا ماڭگىلىك تاقىرىپقا اينالعان ماحاببات سەزىمى دە سول ساتكە دەيىن جوعالماق ەمەس. مۇندايدا جاستارعا قاراتا ايتقان مۇقاعاليدىڭ «پوەزيا – ماحابباتپەن باستالىپ، پاراساتپەن اياقتالۋى ءتيىس»، – دەگەن عاجايىپ ءسوزى ويىڭىزعا ورالادى.
ساناۋلى مەرزىم ىشىندە ساناسىن بيلەگەن ساعىنىش پەن مۇڭدى، ارمان مەن قيالدى، ءۇمىت پەن كۇدىكتى، قۋانىش پەن قايعىنى جىر تىلىنە اۋدارىپ، دالامەن، تابيعاتپەن ەتەنە عۇمىر كەشكەن شايىر ەربول بەيىلحاننىڭ ءوزى دە سول دالانىڭ جەتىنشى تۇيسىگىنە اينالىپ بارا جاتقانى ءبارىمىزدى وراسان قۋانىشقا بولەيدى، تايتالاسقا ءتۇسىپ جاتقان ولەڭ ەرتەڭىنىڭ عۇمىرلى بولاتىنىنا سەندىرەدى.
«تالانت دەگەن ءدان ىسپەتتەس: قۇرعاققا، اڭىزاققا وسپەيدى. ونىڭ بورازداسى – ءاجىم، جاڭبىرى – تەر. ەڭبەكپەن عانا ول كوز سۇيسىنەرلىك كوك القاپقا اينالادى»، – دەپ ەسكەرتىپ كەتكەن ۇلى جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆتىڭ باسىپ وتكەن جولى-اق كەز كەلگەن اقىنعا ۇلگى بولارى داۋسىز.
ماحاببات باردا، ماحاببات تۋرالى مۇڭدى جىرلار باردا ءھام ءتۇبى، شەگى جوق بەكزات ساعىنىش باردا ولەڭنىڭ جەر بەتىنەن ەشقاشان عارىشقا كوشىپ كەتپەسى انىق...
جۇرەگى كۇزگە، جانى اسىل ساعىنىش پەن بەلگىسىز ءبىر مازاسىزدىققا تولى، دالالىق اسقاق جىرلارىمەن دارالانعان ەربول اقىننىڭ كوڭىل تولقىتار جازبالارى جايلى ايتارىمىز دا مۇنىمەن بىتپەسى دا انىق...
ۇلاربەك دالەي ۇلى
اقىن ت.ايبەرگەنوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ يەگەرى
پىكىر قالدىرۋ