مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تاعى ءبىر جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ وتەتىنى تۋرالى پرەزيدەنت وسى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا وتاندىق كاسىپكەرلەرمەن كەزدەسۋىندە جاريا ەتتى. ىلە-شالا مەملەكەتتىك ورگاندار بۇل جوسپاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ تەتىكتەرىن قاراستىرۋعا كىرىستى. كوپ ۇزاماي ۇكىمەت پەن «سامۇرىق-قازىنا» ءال-اۋقات قورى ساتىلىمعا شىعارىلاتىن نىسانداردىڭ ءتىزىمىن دە جاساپ شىقتى.

ساتىلعالى وتىرعان 278 نىساننىڭ ىشىندە نە جوق دەيسىز؟! الماتىداعى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى مەن رەسپۋبليكا سارايىنان باستاپ «تۇرعىن ءۇي جيناق بانكى»، «قازاق ەنسيكلوپەدياسى» ءجشس-ى، قارجى مينيسترلىگىنىڭ قارجى اكادەمياسى، ىىم-گە قاراستى ءۇش بىردەي شيپاجاي، «سامۇرىق-قازىنانىڭ» قۇرامىنا كىرەتىن «قازمۇنايگاز»، «KEGOK» سىندى الىپ كومپانيالاردىڭ ءىرىلى-ۇساقتى كاسىپورىندارى، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەرگە قاراستى الەۋمەتتىك-مادەني نىساندار 2016 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن جەكەمەنشىككە ءوتىپ ءبىتۋى ءتيىس.

ەكونوميست مامانداردىڭ كوپشىلىگى بۇل باستامادان بيۋدجەتكە، نە بولماسا حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا قانداي دا ءبىر پايدا بولاتىنىنا كۇمانمەن قارايدى. اتاپ ايتقاندا، بەلگىلى ەكونوميست قانات بەرەنتايەۆ بۇل ناۋقاندى مەملەكەت قورجىنىنداعى قالعان-قۇتقان مەنشىكتى تالان-تاراجعا سالۋ دەپ سانايدى.

• جەكەشەلەندىرۋگە بولاتىن دۇنيەلەردىڭ ءبىرازى 90-جىلداردا-اق جەكەشەلەنىپ كەتكەن. سول كەزدە بالاباقشالاردان باستاپ اۋەجايلار مەن ۆوكزال عيماراتتارىنا دەيىن ساتىلىپ كەتتى. ولاردىڭ كوبىن وتكەن جىلدارى مەملەكەت قاراجاتىنا قايتا ساتىپ الدىق. بۇل جولعى جەكەشەلەندىرۋ ءتىپتى تۇسىنىكسىز. ساتىلاتىن نىساندار تىزىمىنە بىرنەشە جوعارى وقۋ ورنى مەن ازاماتتىق اۆياسيا اكادەمياسى ەنگەن ەكەن، - دەپ اتاپ وتكەن ەكونوميست ءوزىنىڭ «ەۆريكا» باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا.

ەكونوميست ايتسا ايتقانداي، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ساتىلعان الىپ زاۋىتتار مەن فابريكالاردىڭ، كەن ورىندارىنىڭ جانىندا بۇل جولى ساتىلىمعا شىعارىلىپ وتىرعان «تاۋارلار» ءبىر قاراعاندا كوز قىزىقتىرار مايشەلپەك بولىپ كورىنبەۋى دە مۇمكىن.  ءبىراق، الدىڭعى جەكەشەلەندىرۋدە ساتىلعان كاسىپورىندار كەن قورىنىڭ كەمۋى، ەكسپورتتاۋشى شيكىزات باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى سىندى فاكتورلاردان قىسقارۋ، كەي جەرلەردە تۇرالاۋعا ۇشىراپ جاتقانىن ەسكەرسەك، كوبىنە قىزمەت كورسەتۋ، الەۋمەتتىك سالاعا تيەسىلى بۇل كاسىپورىندار مەملەكەت ەسەبىنەن وڭاي بايۋدى كوزدەيتىن الدەبىر توپتاردىڭ «ەكىنشى تىنىسىن» اشۋعا كوپ كومەك بولاتىن سياقتى. بۇلاي دەۋىمىزگە بىرنەشە جىل بۇرىن جاريالانعان «حالىقتىق IPO» باعدارلاماسىنىڭ بيلىك قانشا جارنامالاسا دا جاپپاي حالىقتىق سيپات يەلەنە الماي جولدا قالۋى دا ءبىر سەبەپ بولىپ وتىر.

جەكەشەلەندىرىلەتىن نىسانداردىڭ ىشىندە شيپاجاي، وقۋ ورىندارى، بالاباقشالار مەن بالالار لاگەرلەرى سىندى الەۋمەتتىك ماڭىزدى نىساندار مەن جەر-جەرلەردەگى كوممۋنالدىق قىزمەت كورسەتۋمەن، جارىق پەن جىلۋ تاراتاتىن كاسىپورىنداردىڭ بولۋى حالىقتى تاعى الاڭداتىپ وتىر. مەملەكەت مەنشىگىندە بولىپ، بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلىپ وتىرسا دا الگى كاسىپورىندار ۇسىناتىن قىزمەت تاريفتەرى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر تومەندەگەن ەمەس.  جەكەنىڭ قولىنا وتكەندە قالاي بولادى؟ مەملەكەتتىك باسقارۋ تەتىكتەرى ارقىلى ازدى-كوپتى بولسا دا رەتتەلىپ كەلگەن تاريفتەر بۇدان كەيىن ءتىپتى شارىقتاپ كەتپەي مە دەگەن وي كىمدى بولسا دا مازالارى انىق.

بۇل ماسەلە تۋرالى قانات بەرەنتايەۆ:

• كوممۋنالدىق قىزمەت كورسەتۋ نىساندارىن جەكە مەنشىككە وتكىزۋ – ادىلەتسىزدىك. ءبىز ءوزىمىزدى الەۋمەتتىك مەملەكەتپىز دەپ جاريالاعاننان سوڭ، بەلگىلى ءبىر سالاداعى مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى بولۋى كەرەك. باسەكەلەستىك، پايدا تابۋ دەگەن ەكونوميكالىق قاعيدالارمەن ولشەنبەيتىن سەكتورلار بولادى. ولار: جىلۋمەن، سۋمەن، جارىقپەن قامتاماسىز ەتۋ كوممۋنالدىق قىزمەتتەر. بۇلار مەملەكەت نە جەرگىلىكتى بيلىك مەنشىگىندە بولىپ، بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلۋى كەرەك، - دەيدى.

 سونىمەن، مەملەكەت مەنشىگىندە قالعان، نە بولماسا جارعىلىق قورىندا مەملەكەتتىڭ ۇلەسى بار ازىن-اۋلاق كاسىپورىنداردى ساتۋعا وكىمەتتى نە يتەرمەلەدى؟ ەڭ باستى سەبەپ – قازىنا قورجىنىنداعى قارجى جەتىسپەۋشىلىك پەن مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تيىمسىزدىگى. مۇناي مەن ەكسپورتقا شىعارىلاتىن شيكىزاتقا ابدەن ارقا سۇيەپ العان ۇكىمەت ءۇشىن ول ونىمدەر باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى ۇلكەن سوققى بولدى. ءسويتىپ، شيكى ءونىم ساتۋمەن مۇرنىن بالتا شاپپاي وتىرعان بيلىك ءبىر ساتتە ساندىقتاعى سوڭعى التىنىن لومباردقا وتكىزگەن كەدەي وتباسىنىڭ كەبىن كيدى دە قالدى. بالاما كاسىپورىندار، وڭدەۋشى سالاسى تۇرالاعان ەلدە باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى. كاسىبي بىلىكتىلىك پەن ءادىل باسەكەنىڭ ءيسى مۇرنىنا بارمايتىن مەملەكەتتىك مەنەدجمەنت ءۇشىن ەكونوميكانى بارىنشا ءارتاراپتاندىرىپ، بيۋدجەتكە كىرىس كىرگىزۋدىڭ بالاما جولدارىن ىزدەگەننەن گورى قولداعى قالعان-قۇتقان مەنشىكتى ساتۋ تيىمدىرەك دەپ وسىدان كەيىن قالاي ايتپايسىز؟!

PS: جەكەشەلەندىرۋدىڭ بۇل كەزەڭىن تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىمەن بايلانىستىراتىندار دا بار. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا، شەتەلگە شيكىزات ساتۋمەن اينالىساتىن الىپتار مەملەكەت مەنشىگىندەگى جوعارىدا اتالعان نىسانداردى قۇنسىز تەڭگەگە ساتىپ الىپ، جاعداي وڭالعاندا مەملەكەتكە قايتادان (ارزانعا ەمەس، ارينە) ساتا سالادى ەكەن...

دارحان مۇقان