اينالدىرعان بىر-ەكى جىل ىشىندە عانا وقۋشىلاردىڭ اگرەسسياسى مولشەرىنەن اسىپ بارا جاتقاندىعى انىق بايقالىپ كەلەدى. ءبىر-بىرىن قورلاۋ، ودان قالسا سوعۋ، ءتىپتى ولتىرۋگە دەيىن بارۋدا. ەندەشە دەگەنىمىزدىڭ دايەگى بولسىن، ءبىرقاتار مىسالدار جازا وتىرايىق.
ءبىر دەڭىز، قاراعاندىدا ورىن العان 9 جاستاعى قىزدىڭ ءولىمى. 2013 جىلدىڭ ماۋسىمىندا بولعان وقيعانى ەستىمەگەندەر كەمدە-كەم. بارلىعىمىز جاعامىزدى ۇستادىق. ءوزى شامالاس وقۋشى قىزدار تۇنشىقتىرىپ ولتىرگەن. بالالاردىڭ ايتۋى بويىنشا، قىزدىڭ ءمايىتى سۋ قويماسىنىڭ جانىنان تابىلعان. انىقتالعانىنداي، 2 ماۋسىم كۇنى ءتورت قىز پيكنيككە شىققان. بالالاردىڭ ايتۋىنشا، ولار ۇرلانعان قۋىرشاق ءۇشىن توبەلەسىپ قالعان. وقۋشىلاردىڭ ءبىرى باسقا قىزداردىڭ كوزىنشە مەرت بولعان قىزدى تۇنشىقتىرىپ ولتىرگەن. سوسىن بارلىعى ءمايىتتى سۋدىڭ جانىنا تاستاپ، وزدەرى ۇيلەرىنە تاراسقان. ەشقايسىسى 14 جاسقا تولماعان. دەمەك ەش جازاعا دا تارتىلمايدى.
ەكى دەڭىز، اراسىنا ءبىر جىل سالماي استانا قالاسىندا دا ءدال وسىنداي وقيعا ورىن العان. №76 ورتا مەكتەپتەگى وقۋ پروسەسى كەزىندە سىنىپتاستار اراسىندا ۇرىس شىعىپ، سول كەزدە وقۋشىلاردىڭ ءبىرى ەكىنشىسىنىڭ كەۋدە تۇسىنا قالام سۇعىپ العان. كوكىرەك قۋىسىنا سالىنعان جاراقاتتىڭ سالدارىنان 8-سىنىپ وقۋشىسى وقيعا ورنىندا قايتىس بولعان. ارتىنشا قىلمىسقا بارعان وقۋشىنىڭ پسيحيكالىق اۋىتقۋى بولعانى بەلگىلى بولدى.
ءۇش دەڭىز، قاراعاندى وبلىسىنىڭ تۇرىك ليسەيىندەگى توبەلەس. كوك-الا قويداي بولىپ سابالعان وقۋشىلاردىڭ اتا-انالارى كوتەرگەن شۋ بارلىق جەردە تالان-تاراج تالقىعا تۇسكەن-دى. ارتىنشا بارلىعى كەشىرىم سۇراسىپ تىندى.
بۇل سەكىلدى وقيعالار جەتىپ ارتىلادى. تاقىرىپتىڭ قوزعالۋىنا تۇرتكى بولىپ وتىرعانى مىنا ماسەلە. الماتىدا وقۋشى قىز سىنىپتاستارىن ساباپ، اۋرۋحانادان ءبىر-اق شىعارعان. بۇل تۋرالى «قامشى» پورتالى «نۇر.كز»-كە سىلتەمە جاساي وتىرىپ حابارلايدى.
اگرەسسياسىن تىيا الماعان قىز مەكتەپكە ءبىر جىل بۇرىن اۋىسىپ كەلگەن ەكەن. وقۋشىلارمەن ءتىل تابىسا الماعان. وقيعا بولار الدىندا ول سىنىپتاسىن شاشىن قيماعانى ءۇشىن ءبىر تەپكەن. ۇل بالا نامىستانىپ بالاعاتتاي سالادى. ارتىنشا قىز بالا ونى سوققىعا جىعىپ، باسىنان سومكەمەن توپشەتەپ تاستاعان. اراشالاماق بولعان سىنىپتاس قىزدىڭ دا جاعدايى ءماز ەمەس. ونىڭ دا شاشىن جۇلىپ، وڭدىرماي ساباعان. ءقازىر ەكەۋى دە اۋرۋحانادا. اتا-انالار ارىز جازىپ الەك. ءبىراق وقۋشى باسقا مەكتەپكە ءازىر اۋىستىرىلمايدى. مۇنىڭ بارلىعى، ءبىزدىڭ بالالار قىلمىسى مەن اگرەسسياسىنا دايىن ەمەس ەكەنىمىزدى بىلدىرەدى.
ەندىگى كەزەك ءبىز ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن انىقتاۋ ءۇشىن ارنايى ماماندارعا بارۋدى ءجون سانادىق. ناتيجەسىندە بالالاردىڭ مۇنشالىق اگرەسسياعا بارۋىنا نە سەبەپ ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن پسيحولوگ ماماننان كەڭەس سۇرادىق.
ەرمەك نۇرىموۆ، پسيحولوگ:
تاربيە وتباسىنان باستالادى. «ۇيا دا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ»،- دەپ بابالارىمىز بەكەر ايتپاعان عوي. سونىڭ ءبىرى مەكتەپتەرىمىزدە پسيحولوگ مامانىنا اقىل-كەڭەس سۇراۋ ءۇشىن ەڭ كوپ جۇگىنەتىن ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى ول – «اگرەسسيا». اگرەسسيانىڭ انىقاماسىنا توقتالا كەتسەم.
اگرەسسيا (لاتىننىڭ «agressio» – ءتيىسۋ، ۇستاما دەگەن سوزىنەن) شىققان. قوعامداعى ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ نورماسى مەن ەرەجەلەرىنە قاراما - قارسى باعىتتالعان وبەكتىگە قاتەرىن تيگىزىپ، ءتيىسۋ (جاندى جانە جانسىز نارسەلەرگە)، ادامدارعا دەنە زورلىعىن ءتيدىرۋشى (جاعىمسىز كۇيزەلىس، ىشتەي قىسىم، قورقىنىش، باسقىندىق جانەت. ب.) موتيۆاسيالانعان دەسترۋكتيۆتى مىنەز - قۇلىق.
اگرەسسيا ارينە، كەنەتتەن پايدا بولمايدى. ول جەكە ادامدار اراسىنداعى ءارتۇرلى قارىم - قاتىناستار، قورقىتىپ - ۇركىتۋدەن پايدا بولادى. ادامنىڭ تۇسكەن ورتاسىنىڭ ەرەكشەلىگى اگرەسسيالىق ارەكەتتىڭ جوعارى نەمەسە تومەن بولۋىنا اسەرىن تيگىزەدى. مىسالى: اۋاسى اۋىر، تەمەكەنىڭ ءيىسى بار بولمەدەگى اگرەسسيالىق ارەكەت، اۋاسى تازا بولمەدەگىلەرگە قاراعاندا كۇشتىرەك بولادى. ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ تارتىبىنە قاتىستى بولادى. ايتالىق، «دۇرىس» ادامداردىڭ اراسىندا باسقالارعا قاراعاندا اشۋلانشاق، ءوزىن - ءوزى ۇستاي المايتىندار اگرەسسيۆتى كورىنەدى. جەكە تۇلعالاردىڭ ىشىندە ەڭ اگرەسسيۆتى بولىپ كەلەتىندەرگە مىنالار جاتادى: قىزعانشاق، كورە المايتىن، شىدامسىز ت. س. س. بولىپ كەلەدى.
ءبىز اگرەسسيانى «نيەۆروزبەن» شاتاستىرىپ الماۋمىز كەرەك. سەبەبى جوعارىدا ايتىپ كەتكەندەي، ول قالىپتاسقان مىنەز قۇلىقتىڭ كورىنىسى. ال، ەگەر ول ءجيى اگرەسسيۆكە ۇشىراسا، ارتى سترەسسكە اپارادى، سوڭى نيەۆروزبەن اياقتالادى. بۇنداي كەزدە ادامنىڭ فيزيولوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. بۇعان باستى سەبەپ وتباسى. جوعارىداعى كەلتىرىپ وتكەندەي قوسىمشا ايتساق، اكە-شەشەنىڭ ورنىن اۋسىتىرۋى، جالعىز باستى انا نەمەسە اكە، اتا اجەسىندە وتە ەرككىندىكتە وسكەن، قاراۋسىز قالعان بالا، بالالاردىڭ اراسىن ءبولۋى ت.س.س كوپتەگەن مىسالدار اگرەسسيۆكە جەتەلەيدى.
ال بالانىڭ پسيحولوگياسى نەدەن بۇزىلادى؟ ول قالىپتاسقان تەمپەرامەنت. ءار ادامدا تۋا بىتكەن ياعني قانمەن اكەدەن بالاعا نەمەسە شەشەدەن بالاعا تارايتىن مىنەز قۇلىققا بايلانىستى.
بالانىڭ بوينىدا بار مىنەزدى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، قوعامدا ءوز ورنىن تابۋ ءۇشىن مىناداي پسيحولوگيالىق كەڭەستەر:
- اتا – انانىڭ بىر-بىرىمەن قارىم-قاتناسى، سەبەبى بالا سورعىش (گۋبكا) سەكىلدى. ۇيدەگى بارلىق ءجۇرىس-تۇرىستان باستاپ ىشكەن اس پەن سويلەگەن سوزدەن اياقتالادى.
- مەكتەپتە جانە قوعامدا كىممەن ارالاسادى، دوستارى كىم؟ وسى سەكىلدى جايلاردان اقپاراتتا بولۋ.
- ينتەرنەت جىلىسىندە قانداي سايتتاردا نە قولدانادى جانە قانشا ۋاقىت وتىرادى وسىنى ەسكەرۋ.
- تاربيەلىك مانگە كوڭىل ءبولۋ، سونىمەن قاتار، ينتەللەكتۋالدى ءبىلىم بەرۋ.
وسى سياقتى ماسەلەلەردىڭ الدىن السا، قوعام دا مەكتەپتە جانە وتباسىمىز دا ءوز ورنىن تاۋىپ باقىتتى عۇمىر كەشەتىنىنە كامىل سەنىم بەرەمىن.
P.S. ارنايى ماماننىڭ ايتقان كەڭەسى وسى. دەمەك، بالانىڭ اگرەسسيادان شىعۋى تىكەلەي اتا-انانىڭ نازارىنان تۋىندايدى. تاربيە بەسىكتەن باستالادى دەگەن بار. قارشاداي عانا بالانىڭ بالاۋسا ساتنىنەن قىلمىسكەر بولىپ وسپەۋى تىكەلەي اتا-انانىڭ قولىندا. بالاڭىزدى ساقتاڭىز...
ايان مەيراش
