قۋاندىق شاماحاي ۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى – قۋەكە، موڭعوليادا ەرجەتكەن ازا­ماتسىز. ول ەلدىڭ دەموكراتيالىق ۇدەرىسىنىڭ باس كەزىنە دە كۋا بولعان شىعارسىز. دەموكراتيانى ەركىن ب ا ق جۇيەسىنسىز ەلەستەتۋ قيىن، موڭعوليالىق جۋرناليستيكا بىزدىكىمەن سالىستىرعاندا قان­داي دەڭگەيدە؟ بيلىككە ىقپالى قانداي؟ قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ قاۋقارى شە؟ ول جاقتا ءقازاقتىلدى جۋرناليستيكانىڭ داۋىسى شىعا ما؟

– 1985 جىلعا دەيىن كەڭەس ءباسپاسوزىنىڭ ۇلگىسى نەگىزىندە دامىعان مونعول جۋرناليستيكاسى شيرەك عاسىرلىق قىسقا مەرزىمدە تانىلماستاي وزگەردى. 1989 جىلى ءوزىم دەلەگات رەتىندە قاتىسقان دارىندى جاستاردىڭ رەسپۋبليكالىق كەڭەسىندە ەلدىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى، سول تۇستاعى اسكەري-جۋرناليست  س.ەلبەگدورجىنىڭ ۇندەۋ تاستاۋىمەن باستالىپ، 1990 جىلى ناۋرىزدا بەيبىت جولمەن جەڭىسكە جەتكەن دەموكراتيالىق ريەۆوليۋسيانىڭ باسى-قاسىندا بولعانىم راس. وسى ءبىر ءدۇبىرلى قوزعالىستان كەيىن مونعول قوعامى جاپپاي جاڭارىپ، دامۋدىڭ تىڭ ءارى ەركىن جولىنا ءتۇستى. ب ا ق سان جاعىنان كۇرت ءوسىپ، 3-4 ەسەگە دەيىن كوبەيدى. ءبۇ­گىنگى مونعول باسىلىمدارى قوعامدىق-ساياسي جالپى ۇلتتىق ساپالى باسپا ءسوز جانە «سارى» گازەتتەر دەگەن ەكى ءىرى توپقا ءبولىنىپ وتىر. وندا ەشبىر گازەت مەملەكەتتىك نىسانعا جاتقىزىلمايدى، 90-جىلداردىڭ ورتاسىندا جاپپاي جەكەشەلەندىرىلگەن. زاڭ بويىنشا ۇكىمەتتىڭ باسپا ءسوز ىسىنە ارالاسۋىنا تىيىم سالىنادى. وكىنىشكە قاراي، شۋ كوتەرۋ ارقىلى بيزنەس جاساۋدى كوزدەيتىن سارى گازەتتەر مونعوليا مەرزىمدى ءباسپاسوزىنىڭ 60 پايىزىن قۇراۋمەن قاتار، ەلدىڭ اقپارات كەڭىستىگىندە ەلەۋلى ورىن يەلەنىپ وتىر. مونعوليادا 1996 جىلدان باستاپ ينتەرنەت قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا دەندەپ ەندى. جۋرناليستيكادا ينتەرنەتتىڭ كەڭ ءورىس الۋى شەت ەلدەن اقپارات الۋعا، باق-تىڭ ەلەكتروندىق جۇيەسىن جاساۋعا جانە Web site جۇيەسىن قۇرۋعا، ءوز ەلىنىڭ جاڭالىقتارىن الەم جۇرتشىلىعىنا كەڭىنەن جەدەل تاراتۋعا، ماركەتينگ جۇيەسىن كەڭەيتۋگە جاڭا مۇمكىندىك جاسادى. ءقازىر اتالمىش ەلدىڭ بارلىق اقپارات قۇرالدارى مەن گازەت-جۋرنالدارىنىڭ ونلاين ۇلگىسى بار. مونعوليا جۋرناليست ماماندارىن الەمدىك قالىپ (ستاندارت) بويىنشا حالىق­ارالىق دەڭگەيدە دايارلاۋ، ب ا ق جۇيەسىن عىلىمي-زەرتتەۋ  جاعىنان دامۋشى ەلدەر اراسىندا العا شىعىپ وتىر. مونعوليا مەم­لەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە جۋرناليست ماماندارىن وقىتۋ ءىسى 1960 جىلدان باستاپ قولعا الىنعان. 1962 جىلى اتالمىش وقۋ ورنىنىڭ قوعامتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ بازاسىندا جۋرناليستيكا كافەدراسى اشىلدى. 1990 جىلدان كەيىن جۋرناليست دايارلايتىن وقۋ ورىندارىنىڭ سانى كۇرت ءوستى. 2005 جىلعى مالىمەت بويىنشا ەلدىڭ 19 جەكەمەنشىك، 4 مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەت، ينستيتۋت، كوللەدجدەرىندە جۋرناليست ماماندارىن وقىتىپ جاتىر.   1998 جىلدان باستاپ جۋرناليست-ۇستازدار حالىقارالىق «سوروس» قورىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن «جۋرناليستىك ءبىلىم بەرۋدىڭ قازىرگى جاعدايى، الداعى باعىتى»، «جوو-دا جۋرناليستيكانى وقىتۋدىڭ مازمۇنىن جەتىلدىرۋ جولدارى» سەكىلدى جوبالار جاساپ، جۇزەگە اسىرۋلارىنىڭ ارقاسىندا مونعوليا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە (مۋيس) قولدانىستاعى وقۋ جوسپارلارى، باعدارلامالار، پاندەر انىقتامالارى جاڭاشا جەتىلدىرىلىپ، الەمدىك قالىپقا (ستان­دارتقا) سايكەستەندىرىلدى. ناتيجەسىندە جۋرناليستىك جوعارى ءبىلىم بەرەتىن بارلىق ينستيتۋتتار ءبىر ءىزدى قالىپقا (ستاندارتقا) كوشىرىلدى. جۋرناليستيكا عىلىمى بويىنشا فيلوسوفيا دوكتورلارى (PhD) مەن عىلىم دوكتورلارىن (ScD) دايارلاپ، ەڭبەكتەرىن قورعاتاتىن ديسسەرتاسيالىق كەڭەس پروفەسسور زۇلكاپىل ماۋلەت ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن مونعوليا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بازاسىندا جۇمىس ىستەيدى. عىلىمي جۋرنال جانە ارنايى باسىلىمداردىڭ سىرتىندا وقۋلىقتار، وقۋ قۇرالدارى، مونوگرافيالار باستىرىپ جارىققا شىعارادى. سونداي-اق، مونعوليا جۋرناليستەرىنىڭ ەكى وداعى مەن جەكە باسپا ءسوز ينستيتۋتى جۋرناليستەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ، قايتا دايارلاۋ ماقساتپەن قىسقا جانە ۇزاق مەرزىمدىك وقىتۋ سەمينارلارىن تۇراقتى ۇيىمداستىرىپ كەلەدى. موڭعوليالىق جۋرناليستيكانى ءبىزدى­كىمەن سالىستىرعاندا قانداي دەڭگەيدە ەكەندىگىن جوعارىداعى دەرەكتەر ارقىلى باجايلاي بەرۋگە بولاتىن شىعار. ال، بيلىككە ىقپالى قانداي دەگەنگە كەلەتىن بولساق، ولار كادىمگىدەي «ءتورتىنشى بيلىك» رەتىندە تەڭ دارەجەلى ارىپتەس. سوندىقتان دا، قو­عام­دىق پىكىر قالىپتاستىرۋ قاۋقارى اي­تارلىقتاي مىقتى. ول جاقتاعى ءقازاقتىلدى جۋرناليستيكانىڭ داۋىسى تىم ءالسىز. شىناي راحمەت ۇلى، اسقار شايمەردەن (اتاتانىم)، سۇراعان راحمەت ۇلى سىندى ءبىرلى-جارىم ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا ىلدەبايلاپ، ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ وتىر. – ءقازاقتىلدى جۋرناليست قانا ەمەسسىز، سول سالانىڭ زەرتتەۋشىسىز دە. ەلدەگى ەكى ءتىل­ءدى جۋرناليستيكانى بىر-بىرىمەن سالىس­تىرىپ سيپاتتاڭىزشى. – بۇل نەگىزى، بىرەر عىلىمي-زەرتتەۋ ينس­تيتۋتقا جۇك بولارلىقتاي سالماقتى ءارى وزەكتى ماسەلە. جۋرناليستيكا اينالىپ كەلگەندە، قوعامدىق ءومىردى شىنايى بەينەلەيتىن اينا ىسپەتتى دۇنيە عوي. سوندىقتان، قوعام قانداي بولسا، جۋرناليستيكا دا ءدال سولاي. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، ەكى ءتىلدى جۋر­نا­ليستيكانى بولە-جارىپ قاراۋعا كەل­مەيتىن تۇستارى دا بار. جالپى ايتقاندا، قازاقستانداعى ءبىرتۇتاس جۋرناليستيكانىڭ ورىس ءتىلدىسىن زور، ءقازاقتىلدىسىن قور ساناۋ ەش قيسىنسىز. ەكەۋى دە ءبىر دەڭگەيدە. ءورىستىلدىسىنىڭ بار ارتىقشىلىعى – بي­لىك­تەگى «بيزنەسمەن-شەنەۋنىكتەردىڭ»  ولارعا بۇيرەكتەرى بۇرىپ، استىرتىن قولداۋ كورسەتىپ تۇراتىندىعىندا عانا. ايتالىق، جارنامالىق ماتەريالداردى، تاپسىرىستىق ماقالالاردى، ءارتۇرلى PR جازبالاردى، وزدەرىنىڭ يميدج­دە­ءرىن قالىپتاستىراتىن نەمەسە كلان­ارا­لىق قاقتىعىستاردا بىر-بىرلەرىن قارا­لايتىن دۇنيەلەردى سولارعا اپارىپ تىقپا­لايتىندارى ءورىستىلدى گازەتتەردى كەرەمەت وقىلىمدى ءارى تارتىمدى ەتىپ كورسەتىپ جاتۋى ابدەن مۇمكىن. قۇلدىق سانانىڭ شىلاۋىنان شىعا الماعان سول ازعانا بيلەۋشى توپ وزدەرىنشە ءقازاقتىلدى باسپاسوزگە عانا ەمەس، ەلدىڭ تيتۋلدى ۇلتىنا مۇرىندارىن شۇيىرە قارايتىندارى بارىمىزگە بەلگىلى جايت. قوعامداعى وسىنداي كەرى پسيحولوگيا وزگەرمەيىنشە، ولاردى ءقازاقتىلدى باسپاسوزبەن ساناساتىن جاعدايعا جەتكىزۋ قيىن. تاعى ءبىر ماسەلە، ەلدەگى بارلىق اقپارات تەك قانا ورىس تىلىندە تاراتىلاتىندىعىندا. ۇكىمەت وتىرىستارى، پارلامەنت جينالىس­تارى دەيسىڭ بە، بارلىق رەسمي ءىس شارالار ورىس تىلىندە وتكىزىلەتىندىگى قوعامدى جاپ­پاي جات جۇرتتىڭ تىلىندە تاراتىلاتىن باسپاسوزگە تاۋەلدى ەتۋگە اكەلىپ سوقتىرادى. مۇنىڭ وزگە دە سان قىرلى فاكتورلارى بار. ونىڭ ءبارىن اشىپ كورسەتۋ ءۇشىن تۇبەگەيلى زەرتتەۋ كەرەك. ءوز باسىم قازىرگى تاڭدا وزگە سالادا ءجۇرمىن. بۇگىندە  ۇكىمەت تەندەرىنەن قارجى الىپ وتىرعان، باسپا ءسوز سالاسىنىڭ وسىنداي كۇردەلى ماسەلەلەرىن زەرتتەپ تۇجىرىمداۋدى موينىنا العان ەلدەگى بىردەن ءبىر ۇيىم – پروفەسسور نامازالى وماشيەۆ باسقاراتىن جۋرناليستيكا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى. ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى دە اي قاراپ وتىرماعان شىعار. نەگىزى وسىنداي ماسەلەلەرمەن اينالىسۋ سولاردىڭ ابزال بورىشتارى. تىم قۇرىعاندا، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن الىپ وتىرعان قارجىلارىن اقتاۋ ءۇشىن ارەكەت جاسايتىندىقتارىنا سەنگىم كەلەدى. – ءقازاقتىلدى ساراپتامالىق باسپا ءسوز­ءدىڭ دارمەنى قانشالىقتى؟ – ساراپتاما جاساۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن زاڭدىق كەپىلدىك پەن اقپارات الۋ جانە ونى تاراتۋ بوستاندىعىنىڭ شىنايى تەتىكتەرى كەرەك. ىشكى، سىرتقى جانە ساناداعى سەنزۋرا اتاۋلىنىڭ بارىنەن ارىلعان ابزال. ول ءۇشىن ساراپتامالىق جانردىڭ ەڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى بولىپ تابىلاتىن جۋرناليستىك زەرتتەۋگە توقتالايىق. جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ بۇلجىمايتىن راس دەرەككە نەگىزدەلەتىندىگىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، باستى ەرەكشەلىگى – ماسەلەنىڭ استارىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، ونىڭ قىر-سىرىن تولىقتاي اشىپ كورسەتەتىندىگىندە.  مىسالى، ۇكىمەت ورنى ەلدەگى شارۋاشىلىق نىسانداردىڭ كىرىستەرىنە سالىناتىن سالىق تۋرالى زاڭعا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋدى ۇسىنىپ، ونى پارلامەنت ارقىلى بەكىتتىرىپ الدى دەلىك. زاڭعا نەگە وزگەرىستەر قاجەت بولدى، كىمنىڭ مۇددەسى كوزدەلىپ وتىر، ونىڭ ارتىندا كىم تۇر؟ – دەگەندى قازبالاپ، سەبەبىن تولىقتاي تابۋعا زەرتتەۋ باعىتتالۋعا ءتيىس. ول ءۇشىن جۋرناليست زاڭداعى وزگەرىستەر بىرلى-ەكىلى كومپانيا نەمەسە ازعانا توپتار ءۇشىن پايدالى قۇقىقتىق احۋال قالىپتاستىرۋى ىقتيمال دەگەن بولجام جاساپ الىپ، ونى دالەلدەۋدى ماقسات ەتەدى دەگەن ءسوز. جۋرناليستىك زەرتتەۋ بەلگىلى ءبىر  ماسە­لەنىڭ وزگەشە تۇستارى مەن ۇقساس­تىقتارىن سالىستىرىپ، ءمانىن انىقتاۋدى ماقسات ەتەدى. ماسەلەن، بانكتەردى بانكروتقا ۇشىراتۋ ءۇردىس ءار ساتىلاپ، ۇكىمەت ورنىنىڭ شەشىمىمەن جاسالىپ كەلگەن بولسا، ونى تەرەڭدەپ زەرتتەۋ ارقىلى وعان كىنالى قۇرىلىم با، الدە، اتقارۋشى بيلىكتىڭ كەرى ارەكەتىنىڭ قايتالانۋى ما؟ – دەگەندى وبەكتيۆتى تۇردە انىقتاۋعا بولادى. جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ كۇش-قۋاتى – الەۋمەتتىك تومەنگى توپتارعا، باسپاناسىزدارعا، جۇمىسسىزدارعا جاناشىر بولىپ، شىنايى اقپارات بەرۋمەن قاتار ولاردىڭ ساناسىنا سەنىم ۇيالاتا الاتىن­دىعىندا. وسى ماعىناسىنا ساي جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ تاقىرىبى تومەندەگى باستى فاكتورلاردى ءوز بويىندا ساقتايدى: –  جۇرتشىلىقتىڭ سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرۋ، قاجەتتىلىگىنە ساي كەلۋ؛ – ساياسي، قوعامدىق ماڭىزدىلىعى جو­عارى، ەلدىڭ پسيحولوگياسىنا ىقپال ەتەر­لىكتەي اۋقىمدى بولۋ؛ – ادامدارعا ءاربىر وزگەرىستى، جاڭا بەت­­بۇ­رىستى ءوزىمىز جاساي الامىز دەگەن سەنىم تۋدىرۋ. ولاي بولسا، جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ باستى وبەكتىلەرى تومەندەگىلەر بولماق: –  ۇكىمەت ورنى؛ – ساياسي ۇيىمدار؛ – سىرتقى قاتىناس؛ – قارۋلى كۇشتەر جانە ۇلتتىق ءقاۋىپ­سىزدىك؛ – ءىرى بيزنەس ورىندارى، وليگارحتار؛ – ءبىلىم بەرۋ سالاسى؛ – الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ. ونىڭ سىرتىندا پاراقورلىق، سىبايلاس-جەمقورلىق سەكىلدى ەكونوميكالىق ماسەلە­لەرمەن تىكەلەي بايلانىستى ىستەر جان-جاقتى قاراستىرىلادى. جۋرناليستىك زەرتتەۋ قۇپيا قىلمىستاردى اشكەرەلەپ سىناعانىمەن، ول – سوت ەمەس، سوندىقتان، ەشكىمدى ايىپتاۋعا، جازالاۋعا قاقىسى جوق. باستى قىزمەتى  – بەلگىلى ءبىر ارەكەتتىڭ سالدارىن، كەلتىرگەن زيانىن ىزدەستىرىپ تاۋىپ، ونى ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەپ، جۇرتتىڭ نازارى­نا ۇسىنۋ عانا. ماسەلەنى ءتيىمدى شەشۋدىڭ جولدارىن جۋرناليستىك زەرتتەۋ كورسەتۋى دە مۇمكىن. الايدا، ونىسى – ءجۋرناليستىڭ ساياسي كوزقاراسى ەمەس، تەك ءارتۇرلى  كوزدەردەن الىن­عان اقپاراتقا عانا نەگىزدەلەدى. ولاي بولسا، ءقازاقتىلدى ءباسپاسوزدىڭ دارمەنى قانشالىقتى ەكەندىگىن وسى تالاپ تۇرعىسىنان قاراساڭىز، ءبارى بەلگىلى بولاتىن شىعار. – ءقازاقتىلدى ءباسپاسوزدىڭ دەرتى نەدە؟ – دەربەستىك پەن بىلىكتىلىكتىڭ جەتىس­پەۋ­شىلىگى. سونىمەن قاتار جاعىمپازدىقتىڭ، جالتاقتىقتىڭ تىم بەلەڭ الۋى. ەڭ ءۇل­كەن قاسىرەت كوبىنەسە سالانى ىسكەرلىگى مەن بىلىك­تىلىگىنەن گورى بيلىك باسىنداعى جەرلەس­تەرىنە نەمەسە تانىس سىبايلاستارىنا سۇيەنگەن دارىنسىزداردىڭ باسقاراتىندىعى. مەملەكەت پەن ۇكىمەتكە وپپوزيسيا ىسپەتتى جۇمىس ىستەپ، قوعامدىق مۇددەنى عانا ۇستانۋدىڭ ورنىنا بيلىكتىڭ قۇلاق كەستى قۇلىنا اينالىپ وتىرعاندىعى – ءقازاقتىلدى ءباسپاسوزدىڭ دەرتى عانا ەمەس، قاسىرەتى. – قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى ءقازاقتىلدى ب ا ق جاعدايىنا قانشالىقتى تاۋەل­ءدى، كەرىسىنشە، باق-تىڭ باعى تىلگە قانشا­لىقتى قارايلاپ وتىر؟ – ءتىل ماسەلەسى ب ا ق جۇيەسىندە عانا ەمەس، جالپى بۇكىل قوعامنىڭ باس اۋرۋىنا اينالىپ وتىرعاندىقتان، ونى ءبولىپ قاراۋعا كەلمەيدى. ۇلتى ءۇشىن جانى اشيتىن بارلىق سانالى ازاماتقا ورتاق قاسىرەتتى قايتالاپ ايتا بەرۋدىڭ ءوزى جۇرەككە زىلدەي اۋىر سالماق تۇسىرەدى. – ءبىزدىڭ (ارينە، اڭگىمە تەك قانا قازاق­ءتىلدى) باق-تاردىڭ اقپارات ءوندىرۋ، تاراتۋ، قارجى تارتۋ قابىلەتتەرى قاي شامادا؟ – الەمدە باق-تىڭ كوممەرسيالىق قۇرال رەتىندە كورىنىس تابۋى ءبىرشاما كۇش الدى. گازەت، جۋرنال باسۋ، باعدارلاما دايىنداۋ ءۇردىسى اقپاراتتىق ءوندىرىستىڭ سالاسىنا اينالىپ، تۇتىنۋشىلاردىڭ نارىقتىق تالاپتارىنا بوي ۇرعان ىسكەرلىك سيپات، ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋگە باعىتتالعان مەنەدجمەنت، ماركەتينگ قالىپتارى (ستاندارتتارى) ەنگىزىلۋدە. اقش اقپارات سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ  «امەريكانىڭ اقپاراتتىق ءوندىرىسى – بيزنەس» دەپ مالىمدەۋلەرى كەزدەيسوقتىق بول­ماسا كەرەك. باتىس ەۋروپانىڭ وزىندە باق-تى – «مەديا-وندىرىس»، جۋرناليستەردىڭ تۋىن­دىلارىن نارىقتاعى وزگە تاۋارلارمەن بىردەي «مەديا-ونىم» دەپ اتايتىن بولدى. كوممەرسيالىق باعىتتاعى جۋرناليستيكادا (profilt seeking) جۋرناليست پەن باسپا ءسوز، اقپارات قۇرالى بەلگىلى ءبىر نارىققا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس دەگەن دۇنيە­تانىم ورنىقسا، ءداس­ءتۇرلى جۋرناليستيكادا ەڭ الدىمەن ازامات­تارعا، قوعامدىق ساناعا نەمەسە جەكە تۇلعالار بولىپ تابىلاتىن وقىرماندارعا جول تارتۋعا ءتيىس دەلىنەدى. جۋرناليستيكانىڭ كوممەرسيالىق سيپاتى باسىمدىق تانىتىپ وتىرعان كەزەڭدە نارىق مەحانيزمدەرى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىن ب ا ق پەن ءجۋرناليستىڭ قىزمەتىن ەكونوميكالىق تۇرعىدان ۇيلەستىرۋ ماڭىزدى مىندەت اتقارادى. نارىق قىسىمىنىڭ ءوزى باسەكەلەستىك اياسىندا قىزمەتىن ءجۇر­گى­ءزىپ وتىرعان ب ا ق پەن ءجۋرناليستىڭ ارتىق­شىلىعىن جانە «ويىن ەرەجەسىن» انىقتاپ بەرەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. كوممەرسيالىق فاكتوردىڭ قازىرگى باق-تىڭ قىزمەتىنە قالاي اسەر ەتىپ وتىرعانىن امەريكا جۋرناليستيكاسىنان انىق كورۋگە بولادى. توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا اتالمىش ەلدىڭ گازەتتەرى ءوز بيۋدجەتىنىڭ 80 پايىزىن جارنامادان، 20 پايىزىن جازىلۋشىلار مەن ساتۋدان تۇسكەن اقشادان قۇراعان. ياعني، جار­ناما بەرۋشىلەر مەن وقىرمانداردىڭ گازەت قارجى كوزىن قۇراۋداعى ارا سالماعى 4:1 بولىپ وزگەرگەن. جارنامانىڭ وسىنشاما زور ىقپالى ءباسپاسوزدىڭ مازمۇنىنا دا اسەر ەتىپ، مەيىلىنشە وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىن اۋداراتىنداي ماتەريالدار جاريالاۋدى كوزدەيتىن بولدى. ايتالىق، 90-جىلداردىڭ باسىندا اقش گازەتى تىلشىلەرىنىڭ 19 پايىزى سپورت، 8 پايىزى قىلمىس جانە سوت ءىسى جايىنداعى ماسە­لەلەر، 7 پايىزى بيزنەس تاقىرىبى بويىن­شا ارنايى ماماندانعان. ولاي بولسا، قو­عام­دىق، الەۋمەتتىك جانە ءبىلىم ماسەلەلەرى بويىنشا ماماندانۋشىلار نەبارى ءتورت-اق پايىزدى قۇراعان. – قازاق باق-تارى مەنەدجمەنت سالاسىندا ارتتا قالىپ وتىرعان جوق پا؟ – ارتتا قالعاندارى سونشالىق، ءتىپتى، جۇرت­تا قالىپ، جەر شۇقىپ وتىر دەۋگە بولادى. ەگەر، ونداي بولماسا، ءبارىمىز گازەت ساندارىن كەزەككە تۇرىپ ساتىپ الاتىن، تەلەارنالاردىڭ باعدارلامالارىن تامسانا تاماشالايتىن جاعدايعا جەتەر ەدىك قوي. ءبىزدىڭ مەديا-مە­نەد­جەرلەر وقىرمانى مەن اۋديتورياسىنا مويىن بۇرۋدىڭ ورنىنا قۇرىلتايشى-قوجايىننىڭ كوڭىلىنەن شىعۋدى، سولارعا جاعىنۋدى عانا ءجون سانايدى. سەبەبى، ونى شىعارماشىلىق ۇجىم سايلاعان جوق. جەم بەرىپ وتىرعان قوجايىن تاعايىنداعان جانە ونى قىزمەتتەن قۋىپ تاستاۋ دا ءبىر ادامنىڭ قولىندا. كوڭىلى قالاعاندا تاعايىندايدى، ۇناتپاعان كۇنى الىپ تاستاي سالادى. بۇل جەردە ىسكەرلىكتەن گورى باسقا جاعدايلار ارتىعىراق ءرول وينايدى. ال، ۇجىمدى باسقارىپ وتىرعان باس مەنەدجەر شىنايى ىسكەرلەر مەن قابىلەتتى مامانداردى ولسە دە ماڭىنا جولاتپايدى. سەبەبى، وعان جۇمىستىڭ مۇددەسىنەن گورى ءوزى­ءنىڭ لاۋازىمى قىمبات. مەنەدجمەنتتىڭ شىعارماشىلىق جاعى­نان اقساپ جاتۋى قانشا قارجى قۇيساڭ دا ەش اقتالمايتىندىعىنىڭ ءبىر عانا مىسالىن بۇگىنگى «جەتىنشى ارنانىڭ» كەسكىن-كەلبەتىنەن انىق اڭعارۋعا بولادى. بۇگىندە ونىڭ قاي ەلدىڭ ارناسى ەكەن­­دىگىن ايىرۋدان قالدىق. كۇندەلىكتى جاڭالىقتارىنىڭ ۋاقىتى بار-جوعى جيىرما­ مينۋتتى قۇراي­تىن، ونىسىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى اۋدارمالىق  ماتەريالدان تۇراتىن، قال­عانىن «باي ىزدەگەن كارى قىزدار مەن قا­لىڭدىققا ءزارۋ بويداقتاردىڭ» ارزانقول اڭگى­مە-دۇكەندەرىمەن، جالعان ۇتىس ويىندارىمەن، رەسەيلىك ارنالاردىڭ حابارلارى مەن فيلمدەرىن كوشىرۋمەن جاباتىن ءدال وسى «جەتىنشى ارنا» مەنەدجەرلەرىنىڭ قالاي ىشتەرى پىسىپ كەتپەيتىنىن، جۇمىس­تىڭ سەگىز ساعاتىن نەمەن اينالىسىپ وتكىزە­تىندىكتەرىن وزدەرىنەن سۇراساڭىز وتە قى­زىق بولار ەدى. – وتاندىق تەلەيندۋستريا قازاق كورەر­مەنىنە نە بەرىپ، نە بەرە الماي وتىر؟ – الەمنىڭ ونەركاسىبى جوعارى دامىعان ەلدەرىنىڭ باق-تىڭ دامۋىنداعى ەلەۋلى ءبىر كورىنىس – ولاردىڭ ساناۋلى ءىرى كونسەرندەردىڭ يەلىگىنە شوعىرلانۋى بولىپ وتىر. ولار الەمدىك اقپارات نارىعىنا ەنۋ ماقساتىمەن ءىس قىزمەتتەرىن ەلارالىق باعىتقا بۇرعان. بۇگىندە اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ ەڭ سوڭعى ۇلگىدەگى تەحنولوگياسىن پايدالانا­تىن قارجى، ەكونوميكالىق ءىرى بازالى كورپوراسيالار حالىقارالىق اقپارات نارىعىندا الدىڭعى قاتاردا ءجۇر. ولاردىڭ ءىس قىزمەتىنىڭ بۇكىلالەمدى قامتي باستاۋى اقپارات ءوندىرىسىنىڭ جاھاندانۋى بولسا كەرەك. توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا الەم اقپارات نارىعىندا العا شىققان ەلارالىق كورپوراسيا – «تايم-ۋورنەر» بولدى. ونىڭ اياسىندا تەرنەردىڭ «CNN News Group»، كوڭىل كوتەرۋگە ارنالعان تەليەۆيزيانىڭ كابەلدىك جۇيەسى، نۆو-نىڭ اقپاراتتىق جانە ادەبي-كوركەم باعدارلامالار ارناسى، سازدى اۋەندىك «Warner Musik Group»، «New Line Cinema» كينو كومپانياسى، كوپتەگەن باسپالار، كىتاپ دۇكەندەرى، كىتاپقۇمارلاردىڭ كلۋبى، ينتەرنەتتەگى جۇزدەگەن ونلاين باسىلىمدار، Web سايتتار قىزمەت جۇرگىزەدى. 2000 جىلى قاڭتاردا «تايم-ۋورنەر» مەن «امەريكان ونلاين»  كورپوراسياسىنىڭ بىرىگۋى ءىرى مەگا-كونسەرنگە اينالۋعا جول  اشتى. ولار بىردەن ءححى عاسىردى «ينتەرنەت ءداۋىرى» بولادى دەپ جاريالاعان. جاڭا كونسەرننىڭ قا­تارىنا 33 ءىرى جۋرنال، نۆو، CNN، TBS، TNT، Cartoon Network جانە وزگە ونداعان ب ا ق، كينو كومپانيالار، «Compuserve»، «Netscape» سەكىلدى كومپيۋتەرلىك اقپارات قاتىناس جۇيەسى كىرەدى. ەكىنشى باستى مەديا-كونسەرن – «ۋولت-ديسنەي». ونىڭ قاتارىنا جۇزدەگەن اقپارات قۇرالدارىمەن قاتار الەمنىڭ ەڭ ءىرى تەلەكومپانياسى امەريكاندىق اۆس كىرەدى. جوعارىدا اتالعان ءىرى التاۋدىڭ قاتارىنا «عوح» تەلەجۇيەسى، «Fox News Channel»ء-دىڭ يەسى ر.مەردوكتىڭ «نيۋز كورپورزيشن»، NBC تەلەجۇيەسى، CNBC كابەلدىك جۇيەنىڭ مەنشىك يەسى «جەنەرال ەلەكتريك» كونسەرنى، تاۋلىك بويى حابار تاراتاتىن كابەلدىك تەليەۆيزيانىڭ MSNBC ارنانى مەنشىكتەيتىن «مايكروسوفت» كورپوراسيالارى جاتقىزىلادى. جۋرناليستيكا «ينفو-نوو» اياسىنداعى كورىنىسكە اينالدى دەگەن ءسوز ءجيى ەستىلەتىن بولدى. اقپاراتتىق قاتىناس جۇيەسىنىڭ جاھان­دانۋى بۇكىلالەم حالىقتارى مادە­نيە­ءتىنىڭ ءوزارا ىقپال ەتۋىنە، بايىتىلىپ دامۋىنا، اقپاراتتى دۇنيەنىڭ قاي بۇرىشىنا دا جەدەل جەتكىزۋگە لايىق­تالعان اشىق قوعامنىڭ قالىپ­تاسۋىنا قولايلى جاعداي تۋدىرىپ وتىر. سونىمەن قاتار، ەلدەر مەن حالىقتاردىڭ مادەنيەتىن، ءسالت-داستۇرىن، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن جوعالتۋىنا، ساناسىن ءبىر قالىپقا سالىپ تەڭەستىرۋىنە ىقپال ەتۋى دە عاجاپ ەمەس. ال، ءبىز الەمدىك كوشتىڭ سوڭىندا جۇرگەن رەسەيلىك تەلەارنالاردىڭ  باتىستىق ارىپتەستەرىنەن كوشىرگەن ارزان­قول باعدارلامالارىنا جاتىپ كەپ تام­سانامىز. ال، سوندا ونى ءوزىمىز جاساۋعا قا­رىم-قابىلەتىمىز جەتپەيتىن بولعانى ما؟! ولاي بولسا، وتاندىق تەلەيندۋستريانىڭ قازىرگى وگىز اياڭىنا قاراپ بىزگە بىردەمە بەرەدى دەپ كۇتۋدىڭ ءوزى ابەستىك سياقتى. – تەلەەكرانعا قاراپ، اسىرەسە، تەلە­مامانداردىڭ تاپشىلىعىنا ويىمىز ويىسا بەرەدى. شىنىندا دا سولاي ما، الدە باردى كەلىستىرە الماي وتىرمىز با؟ – باردى باعالاي الماي، جوقشىلىقتى قولدان جاساپ وتىرعان شىعارمىز. مەن سونداي ويدامىن. تەليەۆيزياعا مامان تاڭداۋعا وراسان كوپ قاتەلىكتەرگە جول بەرىلەدى. ادەبيەت پەن تاريحتان بەيحابار بىرەۋلەر ونان-مۇنان كوشىرىپ، تەليەۆيزياعا دەرەكتى ءفيلمنىڭ سەنارييىن جازادى. وسىدان كەيىن كورەرمەنگە جەتەتىن تۋىندىنىڭ ساپاسى قانداي بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. مۇنىڭ ءبارى ماماننىڭ تاپشىلىعىنان بولىپ وتىرعان جوق. نەگىزى، تەلەمامانداردى گازەت، جۋرنال رەداكسيالارىندا جۇمىس ىستەپ، جازۋ-سىزۋ شەبەرلىكتەرىن شىڭداعان جۋرناليستەردىڭ اراسىنان ىرىكتەپ العان الدەقايدا ءتيىمدى. – قازاق تەلەەكرانى شاكىرتتىك كەيىپ­تەن قايتكەندە ەسەيەدى؟ – ادام بالاسىنىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا ەشكىم شەك قويا الماسى ايدان انىق. سول سۇرانىس ۇلعايعان سايىن تەلەونەر تۋىندىلارى مەن شىعارماشىلىق يەلەرىنە دە قويىلاتىن تالاپ بيىكتەي بەرمەك. سون­داي-اق، ادامدار رۋحاني تۇرعىدان بايىپ، تالعامدارى وسۋمەن قاتار تەليەۆيزيا تەحنيكالارى دا قارىشتاپ دامىپ كەلەدى.  ءاربىر شىعارماشىلىق قىزمەت، سونىڭ ىشىندە تەليەۆيزيا جۋرناليستيكاسىنىڭ ناتيجەسى دە ءوز ءىسىنىڭ سيپاتتارىن انىقتايتىن ساپالىق جاڭا «ءونىم» بولاتىندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. تەليەۆيزيا ءوز اۋديتورياسىنا پوزيسياسى تۇرعىسىنان وزىنە ءتان بولمىسى بار تەلەتۋىندىلاردىڭ جيىنتىعى رەتىندە جەتەدى. ونى دايارلاۋعا شىعارماشىلىق ۇجىم، ءتۇرلى سالانىڭ ماماندارى، ينجەنەر-تەحنيكتەر، رەجيسسەرلەر، تەلە-وپەراتورلار، قالامگەرلەر، تەلەجۇرگىزۋشىلەر اتسالىسادى. ەفيرگە شىعارىلعان ءاربىر تەلەتۋىندى قىرۋار دايىندىق جۇمىستارمەن قاتار ونى جاساۋ بارىسىنداعى «تابان ەت، ماڭداي تەردىڭ» ارقاسىندا پايدا بولماق. بەلگىلى تەلەكومپانيانىڭ باعدارلامالىق ساياساتى مەن تۇجىرىمداماسىن جاساۋ، ماتەريال-تەحنيكالىق بازاسىن قالىپ­تاستىرۋ، اقپارات كوزدەرىمەن باي­لانىس ورناتۋ، شىعارماشىلىق ۇجىم­دى ۇيىمداستىرۋ، ولاردىڭ جۇمىس باعىتتارى مەن ەڭبەك بولىنىستەرىن ۇيلەس­ءتىرۋ، ۇتىمدى ۇيىمداستىرۋ، ۇستاناتىن ەرەجەلەردى جاساۋ سەكىلدى ىستەردى سول شارۋالارعا جات­قىزۋعا بولادى. بەلگىلى ءبىر تەلەحاباردى دايىنداۋ ءۇشىن ءىستى جوسپارلاۋ، ءتۇسىرۋ توبىنىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ، اقپارات جيناۋ، تۋىندىنىڭ تۇجىرىمداماسىن جاساۋ، سەناريي جازىپ، ونى رەداكسيالاۋ، مونتاجداۋ جۇمىستارىن ءبىتىرىپ، باعدارلاماعا ەنگىزۋ، اۋديتوريانى زەرتتەۋ، ولارمەن كەرى بايلانىس ورناتۋ ونەرىن يگەرۋ سىندى قىرۋار شارۋالار قاربالاسىپ جاتادى. شىعارماشىلىق تۋىندى – ءىس قىزمەتتىڭ ىسكەرلىك ىزدەنىس پەن قالىپتاسقان جۇمىس فورماسىن ۇنەمى قاتار قولدانىپ وتىرادى. ونىڭ دەڭگەيى ءجۋرناليستىڭ شىعارما­شىلىق قابىلەتىنە، العان ءبىلىمى مەن بىلىك­تىلىگىنە، ماشىقتانعان داعدىسىنا، يگەرگەن تاجىريبەسىنە، ىشكى رۋحاني قۋاتىنا قاراي كورىنىس تابادى. سونىمەن قاتار، تۋىندى جاساۋشىلاردىڭ وزگەلەرمەن قارىم-قاتىناسى دا ايتارلىقتاي ءرول ات­قار­ماق.  ءجۋرناليستىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىسى ءىس قىزمەتتىڭ بارلىق كەزەڭدەرى مەن ساتىلارىندا، ءتىپتى ءار قادام سايىن قا­­­جەت ەتىلەدى. ىزدەنىس شىعارماشىلىقتىڭ ناقتى جاعدايىمەن سايكەسكەن تاسىلدەردى تالاپ ەتەدى. ونىڭ ءوزى جەكە ادامنان ءون بويىنداعى بارلىق مۇمكىندىكتەرى مەن الەۋەتىن بارىنشا تولىق پايدالانۋىنا جاعداي تۋدىرادى. قىسقاسى، تەلەجۋرناليست باعدارلاماعا جان-تانىمەن بەرىلۋگە ءتيىس. – اسىرەسە، مەملەكەتتىك ەمەس تەلەار­نالاردا ءقازاقتىلدى رەداكسيالار نەگە 2-پلاندا جۇرەدى؟ جەتەكشى ۇجىم بولاتىن ۋاقىت قاشان كەلمەك دەپ ويلايسىز؟ جەكە تەلەارنالار ءۇشىن ءقازاقتىلدى كورەرمەن جوققا ءتان، سىرى نەدە؟ – ونىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار. ەڭ ءبى­ءرىن­ءشىسى، قازاقتىڭ قولىنان ەشتەڭە كەل­مەيدى دەپ ورىنسىز جوققا شىعارۋعا بەيىم تۇراتىن قوعامدا قالىپتاسقان قۇلدىق سانانىڭ سالدارى. كەلەسىدە، قازاق رەداكسيالارىنىڭ وزدەرىنىڭ السىزدىگى مەن شىنايى شىعارماشىلىق ورتا­نىڭ جوقتىعى. جەتەكشى عانا ەمەس، كوشباسشى ۇجىم بولۋعا بولادى. ول اركىمنىڭ ءوز قولىنداعى شارۋا. ال، بىزدە ەشبىر تەلە­ارنا نەمەسە عىلىمي-زەرتتەۋ ۇيىم تەلە­سۇرانىستى زەرتتەۋمەن، كورەرمەندەر ارا­سىندا ساۋالناما جۇرگىزىپ، ماسەلەنىڭ ءمانىن تۇسىنۋمەن اينالىسپايدى. مۇنداي جاعدايدا شىعارماشىلىق جۇمىستا قانداي بەرەكە بولماق. اركىم ءوز بىلگەنىمەن ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، ەنجار تىرلىكپەن اينالىسىپ جۇرە بەرەدى دە. – قالاي ويلايسىز: بىزدەگى مامان­داردىڭ قانشاسى جۋرفاكتان، قانشاسى «كوشە­دەن»؟ – Cاناپ كورمەپپىن (كۇلدى). قىتايدىڭ اتاقتى رەفورماتورى دەن سياو ءپيننىڭ (دۇرىسى: دىڭ شوۋ پيڭ) «مىسىقتىڭ ءتۇسى قارا بولا ما، اق بولا ما، ءبارى ءبىر ەمەس پە، تىشقان اۋلاسا بولعانى» – دەگە­نىندەي، جازۋ-سىزۋعا قابىلەتتى بولسا، تابيعي دارىنى مەن بىلىكتىلىگى تالاپقا ساي كەلسە ماماندىقتا تۇرعان نە بار.  جۋرفاكتىڭ ديپلومى مەن بەرگەن ءدارىسى قارىمدى جۋرناليست بولۋعا كەپىلدىك بولمايدى. تابيعي تۇيسىگى مەن شىعارماشىلىق قابىلەتى، جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىمى بولسا جاراپ جاتىر، ول مەيلى، زاڭگەر، قارجىگەر، فيزيك، ماتەماتيك، ەكونوميست بولسىن. كەرىسىنشە، جەتىك بىلەتىن سالالارىن سولار­دىڭ جازعانى ءتيىمدى بولماي ما. ءوز باسىم ەشكىمدى ءبولىپ-جارىپ قارامايمىن. كىم تىڭ وي ايتسا، ەلدى ەلەڭ ەتكىزەرلىكتەي جاق­سى دۇنيە جاساپ، تارتىمدى ەتىپ جازسا – سول مەنىڭ ارىپتەسىم. – «جۋرفاكتىڭ ورنىنا بەس-التى ايلىق كۋرستاردان جوعارى ءبىلىمدى جازا بىلەتىن جاستاردى وقىتىپ شىعارۋ كەرەك» دەگەن پىكىرگە قالاي قارايسىز؟ –  باتىس ەۋروپا جۇرتىنا كەڭ تاراعان «كەمبريدج ءبىلىم بەرەدى، ال، قۇداي جا­رات­­پاعان دارىندى دارىتا المايدى» دەگەن ءسوز بار. سول سياقتى تۋمىسىنان ەش­تەڭە جازا المايتىن ادامعا ەرەكشە دارىن مەن قابىلەتتىلىكتى جۋرفاك تا، كۋرس تە  بەرە ال­مايدى. سۇحباتتاسقان – ا.ابدىرەش