Órkenıetti elderdiń úrdisine ilesken Qazaqstanda velomanıa qarqyn alatynǵa uqsaıdy. Astana, Almaty, Shymkent qalalarynda veloturaqtar men arnaıy joldar paıda boldy. Jýyrda Almatyda qala basshysy Baýyrjan Baıbek Almaty bike jobasy aıasynda velostansalardy iske qosý saltanaty ótti. Osylaısha Astana men Shymkent qalalarynda sátimen júzege asyp jatqan belesebetter jelisi endi Almatyda da bolatyn boldy. Halyqty velosıpedke kóbirek otyrǵyzý týraly oıdy munyń aldynda memleket basshysy da birneshe márte qýattaǵan bolatyn.
Esterińizde bolsa, 2014 jyldyń sáýirinde Astananyń damýyna qatysty ótken jıynda Elbasy: "Qoǵamdyq kólikti damytyp, jazda kóbirek velosıpedpen júrý kerek. Osyǵan qatty mán berip, túbi osyǵan kelýimiz kerek», degen bolatyn. Osyǵan oraı, halqy velosıpedpen eń kóp qatynaıtyn Ulybrıtanıa tájirıbesinde halyq arasynda kóliktiń osy bir túrin keńinen taratýdyń mańyzdylyǵyn saraptap kórelik.
Aǵylshyndar – velosıped ústindegi ult. Qazaqtar she?
...Ádette avtokólikti parkıngke qoıý úshin oryn tappaı qınalatynyńyz bar. Men oqyǵan Norvıchtegi Shyǵys Anglıa ýnıversıtetiniń jastary bolsa, belesebetti qańtarýǵa oryn tappaı áýrege túsedi. Áýrelengeni de sol parkıng orny bos bolmaǵasyn, tal-daraq pen kópshilik oryndyqtarǵa súıep, qulyptaı salatynyn kóz kórdi. Osynaý shaǵyn detaldan-aq brıtan jurtynyń velosıpedti baıaǵydan arly-berli qatynaıtyn negizgi kólik túrine aınaldyrǵanyn ańdaısyz.
Zadynda aǵylshyndarǵa «velosıped ústindegi ult» degen teńeý jarasar. Kóshede qalyń kólik nópirinen bólek, eki aıaqty pedalǵa artqan belsebetshiler qozǵalysyn jıi kóz shalady. Brıtan koróldiginde belsebet tebetinderdiń tutas mádenıeti, óz dástúri, salty qalyptasqan. Úı men jumysqa deıingi qashyqtyqty arzan, ári densaýlyqqa paıdaly kólik túrimen eńserý tutastaı alǵanda, jyldar boıyna sánge aınalyp, kóz úırenshikti qubylys bolyp ketkeli qashan?! Búginde velosıped – brıtan koróldigi erkindiginiń sımvoly da ispettes. Sebebi de túsinikti. Velosıpedshiler úshin kúni boıyna altyn ýaqytyńdy urlaıtyn, baǵdarshamdar arasynda saǵattap qozǵaltatyn keptelis uǵymy beıtanys. Avtokóliktiń arasymen erkin qozǵalýǵa bolady. Bul bes sebeptiń alǵashqysy. Kez-kelgen jerden kedergisiz júrip, dittegenińe keıde avtomashınadan buryn jetkizetin velosıped brıtandyq ǵumyr saltynyń ajyraǵysyz bólshegi bop bite qaınasyp kete barǵan. Zamanaýı tilge salsaq, «bike» tizgindeý brıtan araldarynda kesheginiń ǵana emes, búginginiń de jarasymdy trendi. Maı Kavennet esimdi Londondaǵy velosıped qozǵalysy kóshbasshysynyń pikirinshe, Brıtanıada jumysqa bul minispen júrý ári sán, ári tanymdyq turǵyda da paıdaly. Óıtkeni, mejelengen jerge barǵansha jolshybaı mańaıdy tanyp-bilip, kóńildiń kúıi kóterilip, ýaqytyńyz tıimdi ótedi. Bul ekinshi sebep.
Pedaldi kóliktiń tanymaldyǵy artqany sonshalyq, London qalasynda búginde «belesebetshilerge» arnalǵan taqtaıdaı tegis eki haıveı (highway) dańǵyl joldar ashylypty. Sonyń arqasynda baıkerler Brıtan astanasynyń bir túkipirinen ekinshisine esh kedergisiz, kóp ýaqyt shyǵyndamaı erkin jete alady. Qazaqstanda da haıveı dárejesindegi bolmasa da belesebet tebýge arnalǵan belgilengen joldar ázirge Astana, Almaty, Shymkentte ǵana bar.
Alaıda bul ýaqyttyń enshisindegi másele. Belesebet tizgindegenderdiń artýyna oraı bul velojoldar elimizdiń ár túkpirinde de paıda bola bermek sanaımyn. Úshinshi sebebińiz de osy.
Velosıped – saıasatkerler minisi
«Bike» buqara halyqtyń ǵana emes, saıasatkerler men memleket qaıratkerleri jıi tebetin tanymal kólik. Ony óz úlgisimen asa tanymal etýge Londonnyń eks-meri Borıs Djonsonnyń da qosqan úlesi zor. Shashy jalbyrap, sómkesin asynyp, kóshede velosıped teýip bara jatqan jolshybaı kisini kórseńiz á degende álemge áıgili megapolıstiń «ákimi» kele jatyr degen oı sanańyzǵa esh kirip-shyqpaıdy.
Sheneýnik týraly barlyq qasań stereotıpti buzyp-jarǵan Borıs myrzanyń kezinde London kósheleriniń ár tusynda 400 veloparkıngten turatyn jaldamaly velosıped jelisi ashylǵany da este. Osy jańashyldyǵy úshin halyq bul velosıpedtterdi «borisbikes» (borıstiń velosıpedtteri) atap ketkeni de belgili. Araǵa az ǵana jyl salyp, brıtan astanasynda buqaralyq qoldanysqa engen velosıpedtter jelisi alǵash ret Qazaqstan astanasyna da jetti, izinshe Shymkent, Almaty qalalarynda paıda bolǵany qýantarlyq jáıt. Belesebetshil Borıs sıaqty elimizde de pedal tepken ákimderdiń beıneleri ǵalamtordyń kózaıymyna aınaldy. «Borisbike» sıaqty Almaty men Shymkent ákimder kezinde salynǵan velosıpedtter sheteldikter arasynda «Baibekbike» jáne «Gabibike» atalyp ketti.
Astana, Shymkent, Almaty ákimderiniń velosıped mingen fotosýreti men vıdeolary ǵalamtorda eń kóp kórilgenderdiń qatarynda. Shahar basshylarynyń bul áreketteri qos qoldap quptarlyq ıgi bastama ekeni aıqyn ǵoı. Deıturǵanmen, velosıpedke jıi otyratyn Almaty men Shymkent ákimderiniń kóbine "arzan pıar" dep kúdikpen qarap, synaýǵa daıyn turatyn jaǵymsyz qasıet te qylań beredi. Óz pikirimshe ákimder kúni boıyna tek belsebet minip júrýge mindetti emes. Qajetine qaraı qyzmettik kólikti de qoldanady. Mundaǵy basty maqsat, ákimder bastap, qarasha halyq qostap elimizde belsebetti minis retinde tanymal etip, trendke aınaldyrý. Osy turǵydan alǵanda qala basshylarynyń velosıpedke otyrý úrdisin qarasha halyq jalǵastyryp, ulaspalyǵa aınaldyrsa eń úlken olja sol bolmaq. Tórtinshi sebep te osy.
«Bike» – baılardyń da kóligi
«Baık brıtanıa baılarynyń da negizgi kóligi» tujyrymy ádette qymbat kólikti tasyǵan dáýlettiń sımvoly retinde qabyldaıtyndar úshin á degende túsinýge tym aýyr tıedi, sirá. Rasy sol, sońǵy jyldary mundaǵy baıshykeshter arasynda jappaı bolmasa da ishinara velosıpedpen qatynaýdy zor mártebe sanaıtyndar jıiledi. Menińshe, buǵan birneshe sebep bolýy múmkin. Áýeli aǵylshynnyń aýqattylary kólik pen sáýleti kelisken záýlim apartamentterden sharshasa kerek. Ári ol moveton retinde qabyldanady. Ekinshiden, belesebetke mingen óz beınesi arqyly halyq arasynda bedel jınap, ysyrapshylyqqa bókken, asyp-tasyǵan dáýletke ábden boı úıretken bıznestegi básekelesterin uıaltý ne astarly muqatý maqsaty da bar bolýy múmkin. Barynsha qarapaıym júrgen baqýatty adamdy qarasha halyq ta jaqsy kóretini bar ǵoı. Baılar arasyndaǵy belesebetke degen súıispenshilik halyqtyq kólik túrine degen baǵanyń qymbattaýyna ákep soqtyrǵan eken.
Brıtandyq rıteılerdiń málimetine sáıkes, «premıým» sanatyndaǵy baık baǵasy 16,5 dollardan asyp ketkenge uqsaıdy. Baıqasańyz, bul Qazaqstandaǵy ortasha ekonom-klass kólik baǵasynan 3 esege jýyq qymbat. Soǵan qaramastan baılar arasynda «baık» minýdi zor mártebe kóretinder qatary artyp kele jatqanǵa uqsaıdy. Ádette baılar arasynda «baıkpen» júretinderdiń jasy 35 pen 40-tan asqandar. Aǵylshyn tilinde tipti, mundaı statýstaǵy adamdarǵa arnalǵan «orta jastaǵy laıkradaǵy adam» (MAMIL – middle aged man in lycra) atalatyn aıqyndaýysh abrevıatýra da paıda bolypty.
«Laıkra» ádette velosportshylar kıetin denege jabysyp turatyn sıntetıkalyq materıal ekeni belgili. Laıkra kıýdiń áýesqoı velosıpedshiler arasynda keń taraýyna bir taraptan kúlli álemde kásibı velosporttyń órkendeýi sebep kórinedi. Qazaqstanda da Anglıadaǵydaı velosporttyń keńinen qanat jaıýy belesebet tebýshilerdiń qatarynyń artýyna sep bolary anyq. Endeshe «Astana» velokomandasynyń jetistikteri men jyl saıyn ár qalada dástúrge aınalǵan velosherýler elimizde belesebet tebýdi sánge aınaldyrýdyń besinshi sebebi.
Velosıped – shuǵyl qyzmet kóligi
Brıtanıada belesebet kúndelikti úı men jumys arasynda qatynaýdyń quraly retinde paıdalanatyndarmen birge, jedel járdem, polısıa, órt sóndirýshi syndy shuǵyl qyzmettegiler arasynda da keń qoldanysqa ıe. Tájirıbe kórsetkendeı, keı jaǵdaıda zardap shekkenderge keptelis kesirinen kóshede kidirip qalǵan kádýilgi kólikten góri, velosıpedpen júrgen dárigerler tezirek jetetin bolǵan. Máselen, avtokóliktiń qatynaýy qıyn saýda oryndary, jaıaý júrginshiler ortasy men halyq kóp jıylatyn oryndarda velodáriger asa qajet. Ólim qaýpi týyndap turǵan asa shuǵyl shaqyrylymdardyń 97% velodárigerlerdiń úlesine tıgen deıdi sanaıǵaq. Polıseılerge de belesebet asa qolaıly. Qashqan qylmyskerdi belesebetpen qýǵannan ońaıy joq. Tipti, ótý qıyn, baspaldaǵy kóp kedir-budyr jerlerden oraǵytyp ótetin bul minispen quqyq qorǵaýshynyń jumysy áldeqaıla jeńildeıtini aıtpasa da túsinikti. Dittegen jerge meılinshe jedel jetý úshin polıseıler men dárigerler quzyryna elektrlijetegi bar taý belesebetteri berilgen. Olardyń dońǵalaǵy da tabanasty tesilýden saqtandyratyn arnaıy shınalarmen jabdyqtalǵan.
Velosıped – týrıserdiń de kóligi
Týrısik týrlary asa tanymal brıtan koróldiginde velosıped arqyly saıahattaý joǵary deńgeıde jolǵa qoıylǵan eken. Ǵasyrlardan syr shertken qamaldar men ımperıa rýhy sińgen saraılardy, Kembrıdj, Oksford syndy kóne oqý oryndaryn jaıaý júrginshi aralap bite almas. Tıisinshe, kórikti, kózaıym jerlerdi belesebetpen aralap shyǵýdyń ǵanıbeti kóp. Qazaqstanda da qazir týrısik saparlardyń túr-túri shyǵyp jatyr. Ásirese, ulan-ǵaıyr atyraptyń ǵajaıyptaryn pash eter etnotýrızmniń keleshegi mol. Almaty oblysyndaǵy Saq qorǵandary, kóne Túrkistan qalasy, Tarazdaǵy kóne ǵımarattar, shyǵystaǵy Berel qorǵandary, Mańǵystaýdaǵy Oqpan taýdyń mańaıy, Jetisýdiń jaılaýlary, Oraldaǵy bókeı ordasy sıaqty tarıhı jerlerge belesebet týrlary uıymdastyrylsa, baǵzydan syr shertken mekenderdi jaqynyraq tanyp-bilýge septigi tıer me edi?! +
Túıin. Jalpysynda avtokólikten kóp zıan keletini belgili. Aýany lastaǵany óz aldyna, zor kepteliske sebep bolatyny taǵy bar. Sol úshin órkenıetti elderde kólik qozǵaltqyshy men kólemine qaraı salyqty kóbeıtý tájirıbege mol engen. Al, Qazaqstanda salyq somasy áli de bolsyn salystyrmaly túrde arzan. Osy sebepten de elimizde velosıpedke jumysqa qatynaıtyn kólik retinde emes, anda-sanda boı sergitetin ermek retinde ǵana qaraıtyn kózqaras qalyptasqan. Bul kózqarasty ózgertý ýaqyttyń, qala berdi bılik pen halyqtyń enshisinde.
Qanat ÁÝESBAI, Bnews.kz
