Keshe QR Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi, fılologıa ǵylymdarynyń doktory Shora Sarybaev ómirden ótti. Ǵasyrǵa jýyq ǵumyr keshken tilshi-ǵalymnyń sońynda mol mura qaldy. Qamshy.kz aqparat agenttigi marqumnyń ǵylymı-ustazdyq qyzmetine sholý jasap, oqyrman nazaryna usynady.

Sarybaev Shora Shamǵalıuly 1925 jyly Tashkent qalasynda týǵan. Til bilimi mamany, fılologıa ǵylymdarynyń doktory (1974), prof. (1979), QR UǴA-nyń akademıgi (1983), Qazaqstannyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri (1985). QazMÝ-di (1950), onyń aspırantýrasyn (1953) bitirgen. 1954 – 95 jj. A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty qazaq tili tarıhy men dıalektologıasy bóliminiń meńgerýshisi (1954 – 60, 1967 – 95), ınstıtýt dırektorynyń orynbasary qyzmetterin atqardy. 1995 jyldan osy ınstıtýttyń bas ǵylymı qyzmetkeri. Ǵylymı-zertteý eńbekteri dıalektologıa, morfologıa, leksıkologıa, leksıkografıa, bıblıografıa, til tarıhy, aýdarma, esimnama, altaıstıka máselelerine arnalǵan. 250-den astam ǵylymı maqalalar men oqýlyqtary, monografıalary jaryq kórgen. Sh.Sarybaev prof. S.Amanjolovtyń tildegi dıalektilerdi toptaý teorıasyn ári qaraı damytty, dıalektologıa salasyndaǵy termınderdiń qalyptasýyna atsalysty. “Qazaq tiliniń qysqasha etımologıalyq sózdigin” (1966), “Qazaq tiliniń dıalektologıalyq sózdigin” (1969), “Jańa ataýlar sózdigin” (1992) qurastyrýshylardyń biri. “Qazaqtyń aımaqtyq leksıkografıasy” (1976) monografıasy – túrkitaný ǵylymynda aımaqtyq leksıkografıa teorıasyna arnalǵan alǵashqy eńbek. Sh.Sarybaev “Qazaq til biliminiń bıblıografıalyq kórsetkishi” atty 6 tomdyq (1-t. 1965; 2-t. 1971; 3-t. 1977; 4-t. 1982; 5-t. 1987; 6-t. 1994) eńbegi arqyly qazaq til biliminiń tarıhyn zertteý isine zor úles qosty. Ol “Túrkitaný ádebıetiniń bıblıografıasyn” (1989) bastyryp shyǵardy. Qazaq til bilimi salasynda qorǵalǵan 1000 kandıdattyq, doktorlyq dısertasıalardyń bıblıografıalyq kórsetkishin qurastyrdy (2000). Ol 1965 j. AQSH-taǵy Garvard korporasıasynyń músheligine saılanǵan, GFR-da (1975), Túrkıada (1994) ótken halyqaralyq kongres, konferensıalarda baıandamalar jasaǵan. Sarybaev “Qurmet”, «Parasat» or denimen marapattalǵan.

Shyǵarmalary

• Mejdometıe v kazahskom ıazyke, Almaty, 1959;
• Qazaq tilindegi elikteýish sózder, Almaty, 1960;
• Sovremennyı kazahskıı ıazyk, Almaty, 1962 (telavt.);
• Qazaq tiliniń gramatıkasy, Almaty, 1966 (telavt.);
• Qazaq dıalektologıasy, Almaty, 1967 (telavt.);
• Qazaq, mońǵol tilderiniń týystyǵy jaıly, Almaty, 1967;
• Mongolsko-kazahskıe leksıcheskıe parallelı, Almaty, 1971;
• Qazaq tiliniń tarıhı gramatıkasy, Almaty, 1975 (telavt.);
• Kazahskaıa regıonalnaıa leksıkografıa, Almaty, 1976;
• Qazaq tilindegi aımaqtyq leksıka, Almaty, 1989 (telavt.);
• Qazaq til bilimi máseleleri, Almaty 2000;
• Qazaq tiliniń aımaqtyq sózdigi, Almaty, 2005 (telavt.).

QAZAQSTAN RESPÝBLIKASY ULTTYQ ǴYLYM

AKADEMIASYNYŃ AKADEMIGİ Sh.Sh.SARYBAEVTYŃ ǴYLYMI, İİEDAGOGIKALYQ

JÁNE QOǴAMDYQ QYZMETİ TÝRALY

 QYSQASHA OCHERK

Qazakstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri Sh.Sh.Sarybaev 1925 jyly naýryz aıynyń 2 kúni Tashkent qalasynda áıgili aǵartýshy, ádisker ǵalym Shamǵalı Haresuly Sarybaevtyń otbasynda dúnıege keldi. Almaty qalasyndaǵy №12 qazaq orta mektebin, 1945-1950 jyldary ol kezde S.M.Kırov atalǵan Qazaqtyń memlekettik ýnıversıtetinde oqyp, ony bitirgennen keıin qazaq tili kafedrasynda aspırantýraǵa qaldyrylady. 1954 j. prof. M.Balaqaevtyń jetekshiligimen “Qazaq tilindegi odaǵaılar” degen taqyrypta kandıdattyq dısertasıa qorǵady. Sol jyldan bastap osy kúnge deıin qol úzbeı QR UǴA A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynda eńbek etip keledi. Alǵashqyda aǵa ǵylymı qyzmetker, odan keıin 30 jyldan astam ýaqyt qazaq tili tarıhy men dıalektologıa bóliminiń meńgerýshisi, al 1979-1987 jyldary Til bilimi ınstıtýty dırektorynyń orynbasary bolyp qyzmet atqardy. Qazir ınstıtýttyń bas ǵylymı qyzmetkeri bolyp jemisti jumys istep keledi.

1974 j. doktorlyq dısertasıa qorǵady. 1983 j. Qazaqstan Respýblıkasy UǴA-nyń korespondent múshesi bolyp saılandy. Sh.Sarybaevtyń shyǵarmashylyq sheńberi keń aýqymdy, ár alýan. Ǵalymnyń qalamynan 250-den astam ǵylymı maqalalar, monografıalyq eńbekter, oqýlyqtar men sózdikter jaryq  kórgen.  Onyń eńbekteri tek Qazaqstan emes, burynǵy Odaq kóleminde shyǵyp turǵan “Voprosy ıazykoznanıa”, “Sovetskaıa túrkologıa”, “Narody Azıı ı Afrıkı”, “Sovetskoe vostokovedenıe” tárizdi ǵylymı-teorıalyq jýrnaldarda jáne shetel baspalarynda jaryq kórdi. Ǵylymnyń biralýan eńbekteri qazaq tiliniń ózekti salalaryna, atap aıtqanda, qazaq tili tarıhyna, dıalektologıa, leksıkologıa, leksıkografıa, gramatıka, t.b. problemalarǵa arnalǵan. Osylardyń ishinen “Súıgen is súıkimdi keledi” degendeı, bar kúsh-jigerin sarp etip zerttegen eki salany erekshe bólip ataýǵa bolady. Onyń biri – dıalektologıa bolsa, ekinshisi – til biliminiń tarıhy. Ǵalym eńbekteriniń úshten bir bóligi dıalektologıa máselesin zertteýge arnalǵan. “Ken baılyǵy jerde, sóz baılyǵy elde” degen halyq naqylynyń maǵynasyna tereń boılap, jergilikti til erekshelikterin jınaýǵa erekshe mán berdi. 30 jylǵa jaqyn til tarıhy men dıalektologıa bóliminiń meńgerýshisi qyzmetin atqarǵanda, respýblıkamyzdyń túkpir-túkpirindegi shalǵaıda jatqan turǵyndar tilinen jáne respýblıkadan tys jerdegi qazaqtar tiliniń mol baılyqtaryn jınaý úshin júıeli túrde dıalektologıalyq ekspedısıalar uıymdastyryp, el aýzynan áriptesterimen birlese júrip, sóz baılyǵyn jınaýǵa basshylyq etti. Til bilimi ınstıtýtynyń kartotekalyq qoryn molaıtýǵa muryndyq boldy. Jınalǵan dıalektilik materıaldar negizinde birtalaı zertteýler jazyp,tyndyrymdy jumys atqardy. Onyń 1976 j. jeke kitap retinde jarıalanǵan “Qazaqtyń aımaqtyq leksıkografıasy” atty doktorlyq dısertasıasy túrkitaný ǵylymynda aımaqtyq leksıkografıa teorıasyna arnalǵan alǵashqy monografıa edi.

Sh.Sarybaev Máskeý, Qazan, Almaty, Ashhabad, Bishkek, Nalchık, t.b. qalalarda jáne Túrkıada ótkizilgen sımpozıýmdar men konferensıalarǵa qatysyp, “Dıalektilik sózdikterdi qurastyrý”, “Dıalektilik leksıkografıanyń talas máseleleri”, “Til mádenıeti jáne jergilikti erekshelikter”, “Ádebı-sóıleý tili sózdigi”, “Dıalektilik termınologıa”, “Túrki tilderiniń aımaqtyq leksıkografıasy” tárizdi taqyryptarda baıandama jasady. S.Amanjolovtyń tildegi dıalektilerdi toptaý teorıasyn ári qaraı damyta tústi. Jańa nusqadaǵy dıalektologıalyq sózdikti qurastyrýǵa jáne dıalektologıa salasyndaǵy termınologıanyń qalyptasýyna belsene aralasyp, tyńnan biraz termınderdi usyndy. Sh.Sarybaev “Qazaq dıalektologıasy” degen atpen shyqqan alǵashqy oqýlyqtyń avtory (Ǵ.Qalıevpen birge). Budan basqa ǵalymnyń 1989 j. “Qazaq tilindegi aımaqtyq leksıka” atty monografıasy (O.Naqysbekovpen birge) jaryq kórdi. Kóp jyl boıy dıalektologıa bólimin basqaryp, jınaǵan qyrýar materıaldar negizinde jazylǵan bir tomdyq “Qazaq tiliniń dıalektologıalyq sózdigi” (1969 j.), “Qazaq tili tarıhy men dıalektologıasy" atty serıamen shyqqan 8 jınaqtyń beldi avtorlarynyń biri bolýymen qatar oǵan tikeleı basshylyq etti. Onyń basshylyǵymen jáne redaktorlyǵymen kólemdi “Qazaq tiliniń aımaqtyq sózdigi” qurastyryldy (80 b.t.). Sonymen qatar ǵalym qazaq jáne túrki tilderiniń dıalektologıalyq atlasyn jasaýǵa belsene atsalysty.

Profesor Sh.Sarybaevtyń aıryqsha bir eńbektenip, kóp jyldan beri úzbeı aınalysyp kele jatqan salasy ‒ qazaq til biliminiń tarıhy. Osy rette qazaq til bilimi salasyndaǵy baı murany jnnaqtap, ǵylymı júıege túsire otyryp, profesor Q.Jubanovtyń esimine arnap “Qazaq til biliminiń bıblıografıalyq kórsetkishin" jaryqqa shyǵardy. Osy kórsetkishti shyǵarǵan kezde A.Baıtursynuly, M.Jumabaıuly, J.Aımaýytuly, M.Dýlatuly, H.Dosmuhameduly, T.Shonanuly t. b. arystardyń 140 eńbegi engiziletini úshin atalmysh kitaby 1960 j. pyshaqtyń astyna túsip, týralyp ketti. Saıası qate jiberdi dep avtorǵa sógis berilip, bólim meńgerýshiliginen bosatyldy. Biraq ǵalym alǵan betten qaıtpaı, osy eńbegin jalǵastyra berdi. Sonyń nátıjesinde 1965-1994 jyldary “Qazaq til bilimi ádebıetiniń bıblıografıalyq kórsetkishi” degen atpen birinen soń biri 6 tomy basylyp shykty. 7-tomy baspaǵa daıyn tur. Sonymen qatar ǵalym “Túrkitaný ádebıetiniń bıblıografıalyq kórsetkishin’’ (1989) bastyryp shyǵardy.  Qazaq til bilimi salasynda qorǵalǵan 1000 kandıdattyq jáne doktorlyq dısertasıalardyń da bıblıografıalyq kórsetkishi (2003) jaryq kórdi. Atalǵan bıblıografıalyq kórsetkishterdiń qazaq til bilimi tarıhyna qosar úlesi mol. Qazaq til bilimimen shuǵyldanýshy ár ǵalymnyń osy eńbekti jazǵan avtorǵa alǵystan basqa aıtary jok. Ǵylymı qyzmetkerlerge, ásirese, aspıranttar, stýdentter, muǵalimder úshin bul eńbek taptyrmaıtyn, kúndelikti qoldan túspeıtin kitapqa aınalyp otyr.

Ǵalymnyń morfologıa salasy boıynsha sóz taptaryn zertteýge arnalǵan “Qazaq tilindegi odaǵaılar” (1954),“Elikteýish sózder” (1960) degen kitaptary jaryq kórdi. Ol budan basqa “Qazirgi qazaq tili” (1962), ‘‘Qazaq tiliniń gramatıkasy” (1966) avtorlarynyń biri.

Sh.Sarybaev ártúrli sózdikterdi qurastyrý jumysyna da belsene aralasyp keledi. Onyń qatysýymen “Qazaq tiliniń qysqasha etımologıalyq sózdigi” (1966), “Qysqasha oryssha-qazaqsha sózdik” (1987, 1990, 1993), “Qazaq tiliniń jańa ataýlary” sózdigi (1992) t.b. jaryq kórdi. Sonymen qatar ǵalym úlken “Qazaqsha-oryssha” jáne ‘‘Oryssha-qazaqsha” sózdikterdi qurastyrýshylardyń biri.

Sh.Sarybaev altaıstıka salasyna baılanysty qazaq-mońǵol tilderiniń týystastyǵyn dáleldeýge arnalǵan birneshe maqala jarıalady.

Ǵalymnyń baspasóz betinde tilimizdiń zárý máselelerin kótergen maqalalary kezinde qoǵamdyq pikirge qozǵaý salyp, pikirtalas órbitti. Mysaly, 1971 j. jańa sózder jóninde “Lenınshil jas” gazetinde jáne sport termınderin úılestirip normaǵa keltirý jóninde “Sport” gazetiniń betinde basylǵan maqalalary birneshe aıǵa sozylǵan pikirtalasqa uıytqy boldy. Ónegeli ustaz-ǵalym ǵylymı kadrlar daıyndaý ári úılestirý keńesiniń basshysy retinde izdenýshiler men aspıranttarǵa taqyryptar tańdap berýde de eleýli úles qosyp otyr. Onyń jetekshiligimen 15 ǵalym dısertasıa qorǵap, respýblıkamyzdyń joǵary oqý oryndarynda, ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynda eńbek etip júr. Kóp jyldar boıy joǵary oqý oryndarynda dáris oqyp, stýdentterge arnap oqý quraldaryn jazýǵa belsene qatysty. Ǵ.Qalıevpen birigip jazǵan “Qazaq dıalektologıasy” oqýlyǵy úsh ret óńdelip basylyp shyǵyp, osy saladaǵy birden-bir turaqty oqý quralyna aınaldy. Budan basqa "Qazaq dıalektologıasy” (Praktıkým,1967; O.Naqysbekov, Ǵ.Qalıevpen birge), “Qazaq tiliniń tarıhı gramatıkasy” (1968, A.Ábilqaev. Q.Ómirálıevpen birge) kómekshi quraldary  uzaq jyldardan beri joǵary mekteptiń qajetin ótep keledi.

1980 jyldan bastap Qyrǵyzdyń memlekettik ýnıversıtetindegi dısertasıa qorǵaý keńesiniń múshesi, keıin sol keńestiń tóraǵasynyń orynbasary, 1980-1994 jj. Qazaqstan UǴA Til bilimi ınstıtýtynyń jáne ál-Farabı atyndaǵy memlekettik ýnıversıtetiniń mamandandyrylǵan keńesiniń múshesi boldy.

Sh.Sarybaevtyń ǵylymı-uıymdastyrýshylyq jumysyn da atap ótken jón. Ondaı qasıeti uzaq jyldar bólim meńgerýshisi bolyp istegende, on jyl boıy dırektordyń orynbasary qyzmetin atqarǵanda, ásirese, Búkilodaqtyq aımaqtyq dıalektologıalyq konferensıa (1973), Búkilodaqtyq túrkologıalyq konferensıa (1976) ótkizgende májilistiń ǵalym-hatshysy bolǵan kezde erekshe kózge tústi.

Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi Sh.Sh.Sarybaevtyń ǵylymı-ustazdyq qyzmeti, ǵylymdy damytýdaǵy, ǵylym kadrlaryn daıyndaýdaǵy eńbekteri Respýblıka Úkimeti tarabynan baǵalanyp, oǵan 1985 j. “Qazaq SSR-iniń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri”  degen ataq berilip, 2000 jyly “Qurmet” ordenimen marapattaldy.