«Eńbek naryǵy jumys júrgizýdiń jańa jaǵdaılaryna beıimdelip, eleýli eńbek resýrstarynyń aýysýyna daıyn bolýǵa tıis»,- deıdi Elbasy Nursultan Nazarbaev. Eńbek naryǵynda úlken suranysqa ıe mamandardy saralap, ony turaqty jumysqa ornalastyrý el ekonomıkasynyń damýynyń kórinisi. Búginde Astana turǵyndarynyń jumyssyzdyq deńgeıi 4,6 paıyz. Bul kórsetkish jospar boıynsha 2021 jyly 4 paıyzdy quraýy kerek.  Iaǵnı, elimizdiń eńbek jáne halyqty jumyspen qamtý saıasatyn júzege asyratyn ortalyqtyń ekonomıkanyń turaqty damýyna qosar úlesi zor. Eńbek naryǵynyń tıimdiligin arttyryp, jurtshylyqty turaqty jumyspen qamtyp otyrǵan mekemeniń ótkeni men keleshegin qamtyp,sońǵy jeti jyldaǵy kórsetkishterdi salystyra otyryp, ortalyq dırektory Oljas Omarmen suhbattasqan edik.

Kásiptik jáne qaıta daıarlaý kýrsynan ótkenderdi turaqty jumyspen qamtımyz

– Siz basqaryp otyrǵan ortalyqtyń el ekonomıkasyna qosyp otyrǵan úlesi qandaı?

– Aldymen áńgime aýanyn oqý ornyn jaqynda aıaqtaǵan tájirıbesiz jas mamandardyń jumysqa ornalasýynan bastaıyq. Ras, búginde jumys berýshi tájirıbe ótili joq mamandy jumysqa qabyldaýǵa qulyqsyz. Eńbekke aralaspaǵan jastyń meselin qaıtarmas úshin, eńbek naryǵyn eskere otyryp memleket jastarǵa jaqsy bir múmkindikti qarastyrdy. Bul – «Jumyspen qamtý –2020» jobasy sheńberindegi «Jastar praktıkasy» baǵdarlamasy. Oqýdy endi aıaqtaǵan jas qoǵamnan birden enshisin alǵysy keletini ras. Men aıtyp otyrǵan baǵdarlama jumys izdegen talaptynyń  taýyn shaqpaıdy, tájirıbe jıyp, óz deńgeıin kórsetýge múmkindik beredi. Jumys berýshiniń senimin aqtap, talabyn qanaǵattandyrsa, maman turaqty jumysqa ornalasady. Bizdiń ortalyqta osy baǵdarlama qarqyndy júzege asyrylyp jatyr. Jumys berýshi ortalyqpen shart jasasyp, mamandar jastar praktıkasynan ótý úshin arnaıy bos jumys oryndaryn qurady. Bizdiń talap boıynsha bos jumys orny túlektiń alǵan mamandyǵymen saı kelýi kerek.

– Qansha jumys berýshimen shart jasastyńyzdar? Jeti jyldyń ishinde jastar praktıkasy jobasy arqyly qansha túlek jumyspen qamtyldy?

– Ótken jyldyń qorytyndysyn aıtar bolsam, 295 jumys berýshimen arada kelisim boldy. Barlyǵy 1 713 bos jumys oryn usynylyp, 915 túlek turaqty jumyspen qamtyldy. Al 2018 jyldyń jarty jyldyǵynda 174 jumys berýshimen kelisim shart jasalyp, 1 048 bos jumys orny túlekterge usynyldy. Búginge deıin 330 túlek jumysqa ornalasty. Al jalpy jeti jylǵa sholý jasar bolsam, 2011 jyly – 812 túlek, 2012 jyly –692, 2013-te– 663, 2014 jyly bul kórsetkish 735 bolsa, 2015-te 590, al 2016-da – 661 túlek atalmysh joba aıasynda jumyspen qamtylǵan. Jalpy 7 jyldyń qorytyndysy boıynsha 5 068 túlek jastar praktıkasynan ótti.

– Jastar praktıkasy jobasynda qandaı mamandyqtarǵa suranys joǵary?

– Qazirgi tańda, zańger, ekonomıs, esepshi, esep jáne aýdıt, aqparattyq júıe, áleýmettik júıe, psıhologıa, menedjment, dızaın salasyn bitirgender kóp. Eske sala keteıin, bizdiń ortalyqta óziniń qabilet-qarymyn anyqtap, mamandyq tańdaı almaı júrgen jastarmen jumys isteıtin arnaıy bólim  bar. Joǵary oqý ornyna kelgende kez-kelgen jastyń mamandyq tańdaýda  keńesetin adam taba almaıtyny anyq. Osy rette biz mektep oqýshylarymen arnaıy test júrgizip, baǵyt-baǵdar beremiz.

–Iaǵnı, jastar arasyndaǵy jumyssyzdyqtyń aldyn alý sharasy deısiz ǵoı?

– Iá, solaı desek te bolady. «Eńbek» Nátıjeli jumyspen qamtýdy jáne jappaı kásipkerlikti damytýdyń 2017-2021 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlamasy boıynsha» ortalyq 9 jáne 11 synyp oqýshylaryna kásiptik baǵdar berý boıynsha testileý júrgizip turady. Bul degenimiz– oqýshyny mektep qabyrǵasynda júrip–aq bir baǵytqa tárbıeleý, kásibı baǵdar berý. Menińshe, eger oqýshy joǵary oqý ornyna barmas buryn ózine qajetti mamandyqty túbegeıli zerttep shyqsa, keıin ol adamnan myqty maman shyǵady. Ózin psıhologıalyq jáne moraldy turǵyda tárbıelegen adam sol mamandyqty orta jolda tastap ketpeı, ystyǵy men sýyǵyna tóze biledi. Biz 2017 jyldyń alǵashqy bes aıynda 84 mektepte 9 jáne 11 synyp oqýshylary arasynda, naqtyraq aıtsaq, 11 626 oqýshyǵa testileý jumystaryn júrgizdik. Nátıjesinde medısına salasyna suranys joǵary boldy. 332 oqýshy medısınaǵa beıimdiligin kórsetse, saýda jáne ónerkásip salasyna suranys aıtarlyqtaı bolmady. Al 2017 jyldyń sońǵy tórt aıynda 47 mektep 5 967 oqýshyǵa test júrgizildi. Bıylǵy jyldyń jospary boıynsha 5 800 oqýshyǵa baǵdar beretin test júrgizilýi kerek. Biz alǵashqy alty aıda 34 mektepti aralap 2 394 oqýshynyń beıimin anyqtadyq. Qalǵan jumystar keler oqý jylynda júrgiziledi. Mundaǵy maqsat – kásibı baǵdar berý arqyly oqýshylardyń eńbekke degen qarym-qatynasyn ázirleý, óziniń múmkindikterine, qabiletine sáıkes eńbek naryǵyndaǵy talaptardy eskere otyryp, mamandyq tańdaýǵa erkindik berý.

– Óz sózińizde «maman ózin psıhologıalyq jáne moraldy turǵyda tárbıeleı bilse, mamandyqty orta jolda tastap ketpeıdi» dedińiz. Demek, durys mamandyq tańdamaǵan adam qoǵamdaǵy jumyssyzdyqtyń beleń alýyna sebepker me?

– Biz bul máseleniń de aldyn alamyz. Jumyssyz júrgen azamattardy kásiptik oqytyp, qaıta daıarlaý jáne biliktiligin arttyrý maqsatynda tegin oqytý kýrstaryn júrgizip jatyrmyz. Taǵy da ótken jyldyń qorytyndysyna toqtalar bolsam, 546 adam tegin kýrsqa tirkeldi. Onyń 478-i bitirip shyqty. Al bıylǵy jyldyń jarty jyldyǵynda 330 adam oqyp jatyr. Biz tek jumyssyz júrgen azamattardy úsh aı oqytamyz, olarǵa arnaıy shákirtaqy taǵaıyndaımyz. Bul baǵdarlama – kásiptik daǵdylaryna saı keletin jumystardyń bolmaýyna baılanysty qyzmetin ózgertkisi keletinder úshin taptyrmas múmkindik. Aıta keteıin, halyq arasynda tiginshi, aspaz, shashtaraz, aǵylshyn tili, programmıst, tárbıeshi mamandyǵyna qyzyǵýshylyq joǵary. Aldaǵy ýaqytta «Sıfrly Qazaqstan» baǵdarlamasyn nátıjeli júzege asyrý barysynda IT mamany, mobıldi qosymsha daıyndaıtyn, anımasıa jáne beınegrafıka jasaıtyn mamandardy oqytatyn bolamyz. Ótken jyldardyń kórsetkishterine kóz júgirter bolsam, 2011 jyly kásiptik oqytý kýrsynan 4 121 adam ótipti. Al 2012-2014 jyldar arasynda 1 500 adam kýrstan ótken. 2015-2016 jyldary 600-diń aınalasy bolsa, ótken jyly bar-joǵy 546 adam kásiptik oqytý jáne qaıta daıarlaý kýrsynyń kómegine júginipti.

– Eńbek naryǵynda qandaı mamandyqtarǵa suranys artyp keledi? Arnaıy boljam jasaqtala ma?

– Elordanyń eńbek naryǵyndaǵy qajetti mamandyqtardy eskerip, 2019-2023 jyldardy qamtyp boljam jasaqtadyq. Nátıjesinde bilim men medısına salasyndaǵy mamandyqtarǵa suranys tómendemeıdi. Biz tizgen tizimde áleýmettik qyzmet pen aýyl sharýashylyǵy salasyna mamandar tapshy bolmaq.   

– Kásiptik jáne qaıta daıarlaý kýrsynan ótken mamandy ortalyq jumysqa ornalastyra ma?

– Árıne, múmkindiginshe mamandyǵyna saı keletin jumysty izdep tabamyz. Tegin kýrstan ótkennen keıin jumyssyz azamattardy jumys berýshilermen baılanystyratyn bólimge jiberemiz. Ýaqytsha jumyssyz retinde tirkelip, arnaıy tólemaqy taǵaıyndalady. Ondaǵy mamandar qala boıynsha bos jumys oryndaryn izdep tabady. Iaǵnı, biz qoldan kelgenshe jumyssyz azamattardy jumyspen qamtýǵa tyrysamyz. Tek kýrstan ótkender ǵana emes, mamandyǵyna saı keletin jumysty tappaı júrgen kez kelgen Elorda turǵyny bizdiń ortalyqtyń kómegine júgine alady. Jumys izdeýshi aldymen «Eńbek naryǵy» AAJ-ne jumyssyz retinde tirkeledi. www.enbek.kz elektrondy eńbek bırjasy barlyq jumys berýshiler men jumys izdeýshiler úshin qoljetimdi. Portalda elektrondy túıindeme jasaýǵa bolady. HJQO 10 jumys kúni ishinde jumyssyzǵa laıyqty jumys izdep, turaqty jumysqa ornalasýǵa kómektesedi. Búginde portalda 2 562 jumys berýshi tirkelgen, 5 740 bos jumys orny bar. Al bizdiń ortalyqqa bir kúnde 300-den asa adam keledi. Onyń ishinde ortasha eseppen 30-dan asa adamdy jumysqa ornalasady. Al aıyna shashamen 600-700 adam turaqty jumyspen qamtımyz. Jalpy osy ýaqytqa deıin, ıaǵnı 2011 jyldan beri 43 781 adam jumyspen qamtylypty. Taǵy da jyldardy bólip qarastyrar bolsaq, 2011-de – 4 603, 2012– 5 608, 2013– 4 763, 2014 jyly –6548, 2015 jyly –5 937 bolsa, bul kórsetkish 2016 jyly – 7628 boldy, al ótken jyly – 8 964-ke jetti.       

– Al ýaqytsha jumyspen qamtamasyz etý jumystary qalaı júzege asyp jatyr?

– Iá, Halyqty jumyspen qamtý ortalyqtary uıymdastyratyn, kásiptik daıyndyqty talap etpeıtin qoǵamdyq jumystar bar. Biz jumys izdeýshilerdi qoǵamdyq jumystarǵa da jiberemiz. Onyń ishinde memlekettik mekemeler, jeke qorlar bar. Byltyr 2 398 adam jiberilse, bıyl 1 045 azamat qoǵamdyq jumyspen ýaqytsha jumysqa ornalasty. 2011-2015 jyldary qoǵamdyq jumysqa jumyldyrylǵandar sany 2000-nan aspaǵan edi. Al 2016-2017 jyldardaǵy  kórsetkish basqasha. Tarqatar bolsam, 2016 jyly – 2 169 adam, 2017 jyly – 2 224 adam qoǵamdyq jumysqa ornalasypty. Aıta keteıin, atalmysh jobaǵa joǵary synyp oqýshylary men stýdentter de qatysa alady. Iaǵnı, jazǵy demalys kezinde oqýdan bosaǵan oqýshylar men stýdentter ortalyq usynǵan jumystarǵa barady. 2017 jyly 40-tan asa oqýshy jiberildi. Bıyl da olar jumysqa jumyldyryldy.

Bos jumys oryndar jármeńkesi nátıje berip keledi

– Qalalyq bos jumys oryndar jármeńkesi jıi uıymdastyryla ma?

– Biz aı saıyn bos jumys oryndary jármeńkesin uıymdastyramyz. Bıylǵy jármeńkede 500-den asa jumys berýshi 8000-ǵa jýyq bos jumys ornyn usyndy. Olardyń ishinde 900-ge jýyq jumyssyz jumyspen qamtyldy. Bıyl jármeńke jeti ret uıymdastyryldy. Nátıje jaman emes. Al jalpy jeti jyldyqqa keler bolsam, 2011 jyly 102 jumys berýshi 1224 bos jumys ornyn usyndy. 2012 jyly 31 jumys berýshi 90 jumys ornyn usynsa, bul kórsetkish 2013-ten bastap ósti. 2014-2015 jyldary 400-ge jýyq jumys berýshi jumyssyz azamattarǵa 4000-ǵa jýyq bos jumys ornyn usyndy. Al 2016 jyly 601 jumys berýshi 7852 bos jumys ornyn, 2017 jyly 593 jumys berýshi 7225 oryndy halyq nazaryna shyǵardy.

– Oljas myrza, áleýmettik álsiz toptardy qoǵamǵa beıimdeý jumystary qalaı júzege asyp jatyr?

– «Eńbek» Nátıjeli jumyspen qamtýdy jáne jappaı kásipkerlikti damytýdyń 2017-2021 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlamasy boıynsha» bizde arnaıy áleýmettik oryn jobasy uıymdastyryldy. Munda múgedekterdi jumysqa ornalastyrý úshin ortalyq jumys berýshimen shart jasasty. Kelisim boıynsha ortalyq eńbekaqynyń 35 paıyzyn tólep beredi. Arnaıy jumys orny boıynsha jeti jyl ishinde barlyǵy 1 937 adam jumyspen qamtyldy. 2011 jyly – 597 adam bolsa, 2012-2013 jyldary aınalasy 360 adam, 2014-2016 jyldarda bul kórsetkish 200-ge jetpedi, al byltyr joba 220 adamǵa kómek kórsetipti.

Jalpy bizdiń jyldyq josparymyz bekitilgen, maqsat aıqyn. Múmkindigi shekteýli jandardy jumyspen qamtý, olarǵa jumys ornynda jaǵdaıdyń jasalýy osy jáne ózge de suraqtardy sheshý úshin biz jumys berýshilermen ashyq suhbattasamyz. Álsiz top ókilderi qoǵamnan teperish kórmeýi kerek. Jumys berýshilerdi psıhologıalyq turǵyda daıyndaýǵa da jaǵdaı jasaımyz. Ótken jyldyń nátıjesi boıynsha jumyssyz retinde 588  múmkindigi shekteýli azamat tirkeldi. Onyń 192-i turaqty jumysqa ornalassa, 343-i qoǵamdyq jumysqa, 15-i jastar praktıkasyna jiberildi.  27 adamǵa arnaıy áleýmettik oryn taǵaıyndaldy. Al bıylǵy jyldyń sońǵy alty aıynda 310 jumyssyz tirkelip, onyń 101-i turaqty jumysqa ornalasyp, 167 adam qoǵamdyq jumysqa, 8-i jastar praktıkasyna jiberildi. 17 adamǵa arnaıy áleýmettik oryn taǵaıyndalsa, 17-si tegin kýrs oqyp jatyr.

– Jazasyn ótep kelgen jandardy qoǵamǵa beıimdeý isine toqtalyp ótińizshi...

– Iá, biz bas bostandyǵynan aıyrylyp, jazasyn ótep kelgenderdiń de jumyspen qamtylýyn qadaǵalaımyz. İİD-men birlesip, olar úshin bos jumys oryndary jármeńkesin uıymdastyramyz. Jumys berýshilermen tikeleı suhbattasyp, áleýmettik jaǵdaıyn bir izge salýyna, tipti jeke kásibin ashýyna da járdem beremiz.

Biz ár otbasynyń máselesine tereń úńilemiz

– Elbasy Nursultan Nazarbaev Halyqqa Joldaýynda «Eńbekke qabiletti áleýmettik turǵydan az qamtylǵan azamattar úshin beriletin qarjylaı kómek olar jumyspen qamtý sharalaryna qatysqan jaǵdaıda ǵana qoljetimdi bolady» dep eńbekke qabiletsiz azamattarǵa memlekettik qoldaý kórsetý sharalary kúsheıtiletinin basa aıtty. Aıtyńyzshy, Ataýly áleýmettik kómek kórsetýdiń jańa tártibiniń talaptary qandaı?

– Jasyratyny joq, tirshilikte tarshylyq kórip, zamannyń aǵymyna ilese almaı, kósh sońynda kele jatqan otbasylar qoǵamda barshylyq. Biz ár otbasynyń máselesine jeke-jeke úńilemiz. Osy ýaqytqa deıin Ataýly áleýmettik kómek kórsetý isi Jumyspen qamtý jáne áleýmettik qorǵaý basqarmasynyń quzyrynda boldy. Qazirde atalmysh jańa formattaǵy jobanyń júzege asýyna basqarma muryndyq bolyp otyr. Az qamtylǵan otbasylardy áleýmettik qoldaý bizdiń kún tártibinde turǵan úlken másele. Bizdiń qoǵamda az qamtylǵan otbasylardyń ózi túrli topqa bólinedi. Biri kópbalaly, jalǵyzbasty, bala kútimimen úıde otyrǵan analar, obektıvti sebepterge baılanysty eńbek ete almaıtyn jumys jasyndaǵy azamattar, tize berse, jeterlik. Taǵy da basa aıtamyn, biz ár otbasynyń máselesin maıshammen qaraımyz. Eger otbasynyń bir múshesi jumyssyz otyrsa jáne ol eńbekke qabiletti bolsa, onyń jumysqa turýyna járdem berip, tipti kásibin bastaýǵa da yntalandyramyz. Iaǵnı biz taǵaıyndaǵan járdemaqy otbasynyń tabys kózine aınalmaýy tıis. Osyny da eskeremiz. Bizdiń ortalyq mamandary ár otbasyn aralap, ishki máselelerine úńiledi. Olar otbasynda kiristen kóri shyǵystyń kóptigin aıtady. Kópshiligi arnaýly bilimi joq bolǵandyqtan jumyssyz júredi. Biz áleýmettik kómek kórsetip, tólemaqy taǵaıyndaımyz jáne múmkindiginshe otbasy quramyndaǵy eńbekke qabiletti adamdy jumyspen qamtımyz. Jumysqa ornalastyrǵan soń jalaqysyn ýaqytyly alýyn qadaǵalaımyz. Al kómek mólsheri otbasynyń árbir múshesiniń tabysy eń tómengi kúnkóris deńgeıinen 50 paıyz tómen bolmaýy tıis. Al tólem merzimi 6 aıdan 12 aıǵa deıin. Tipti 3 aıǵa tólemdi alyp óz isin ashýǵa da múmkindik bar. Bul jańa formattaǵy jobanyń bereri mol. Atap aıtsam, balalardy mektepke deıingi uıymdarǵa kezekke qoıý, turǵyn úı kómegin alý, múgedekterdi áleýmettik ońaltý boıynsha kómek alý.

– Al shartty jáne shartsyz aqshalaı kómek qalaı kórsetiledi?

– Eger otbasynda eńbekke qabiletsiz adam bolsa járdemaqyny alý úshin jumyspen qamtý sharalaryna qatysý mindettelmeıdi. Bul shartsyz aqshalaı kómek. Al shartty aqshalaı kómekke otbasynda jumysqa qabiletti kem degende bir adam bolýy kerek jáne jumyspen qamtý sharalaryna qatysýǵa mindetti.

– Ataýly áleýmettik kómek jobasyna jyl basynan beri qansha otbasy qatysty?

– Jalpy áleýmettik jeńildik – kópshiliktiń barlyq máselesin sheship tastamaıdy. Osyny eskergen jón. Memleket tarapynan berilgen kómek – kedeıshiliktiń aldyn alyp, ulttyń ál-aýqatynyń jaqsarýyna sep bolmaq. Jyl basynan beri, jańa formattaǵy jobany júzege asyrý úshin turǵyndardy aqparattandyrdyq. Bir-birinen estip bilgender keıinnen ortalyqqa ózderi izdep kelip jatty. Statısıkalyq málimetterge súıensek, shartsyz aqshalaı kómek boıynsha 588 otbasyna onyń ishinde 2 610 adamǵa járdemaqy taǵaıyndalǵan. Shartty aqshalaı kómek 510 otbasy 3 056 adamǵa berilgen.

Jalpy joǵaryda atalǵan barlyq jumystar Elorda ákimi Áset Isekeshev pen Jumyspen qamtý jáne áleýmettik qorǵaý basqarmasynyń baqylaýymen júzege asyp jatyr.

– Oljas myrza, ýaqyt taýyp suhbat bergenińizge rahmet!