Shoqannyń Qashqarıaǵa baryp-qaıtqan ekspedısıasyna 160 jyl tolýyna oraı Almaty oblystyq ákimdigi, ishki saıasat basqarmasy qyzmetkerleriniń arnaıy uıymdastyrýymen «Shoq juldyz izimen» atty tarıhı-tanymdyq» ekspedısıasy arnaıy saparnamaǵa shyqtyq.

Shoqannyń Qashqarǵa shyqqan jeri Semeı qalasynan bastaý alǵan jerden júrip ótýdi maqsat tuttyq. Aramyzda 850 shaqyrym jol jatty. Bul saparǵa 12 adam qatysty. Olardyń arasynda ǵalymdar, BAQ qyzmetkerleri, blogerler boldy. Atap aıtsa, «Qazaqstan» telearnasynyń  menshikti tilshisi Qýanysh Serikhanov, belgili fototilshi Jeńis Ysqabaı, «Ognı Alataý» gazetiniń tilshisi Sholpan Jumaǵulova, «Qazaqstan» telearnasynyń operatory Samat Orazalınov, «Jetisý» telearnasynyń tilshisi Damır Anıtov, Óńirlik komýnıkasıalar qyzmeti basshysynyń orynbasary Rústem Qanapıanov, «Jetisý geografıalyq qaýymdastyǵy» múshesi Jandos Nurıev qatysty. Sonymen, alǵashqy saparymyzdy Taldyqorǵan qalasynan bastadyq. Baǵytymyz – Semeı qalasy. Óıtkeni, Shoqan óziniń Qashqarǵa saparyn osy qaladan bastaǵan bolatyn. 

Tarıhqa azdap kóz júgirtsek, onyń osy saparǵa shyǵýyna muryndyq bolǵan adam P.P. Semenov-Tánshanskıı edi. 1857 jyly aqpannyń 27 kúni Shoqan orystyń geografıalyq qoǵamynyń tolyq músheligine qabyldanady. Jas ǵalym týraly P.P. Semenov-Tán-SHanskıı men V.I. Lamanskıı aýyzsha minezdeme beredi. Olar Shoqandy sol kezge deıin tekserilmeı tyń jatqan Orta Azıa men Qazaqstandy zertteýde kóp paıdasy tıetin talantty zertteýshi retinde usynady. P.P. Semenov-Tán-SHanskıı bylaı degen edi: «Shoqan Ýálıhanov Ystyqkóldiń Shyǵys jaǵalaýyna saıahat jasap, qyrǵyz dalasy jóninde asa baı geografıalyq, etnografıalyq jáne tarıhı materıaldar jınady jáne olardy tap qazir habarla dese de ázir» deıdi.

 Iaǵnı, Shoqannyń Qashqarǵa barýyna tikeleı P.P. Semenov-Tán-SHanskıı ókimet oryndaryna habarlama jasaıdy. Orta Azıa halyqtarynyń ómirin tamasha jetik biletin, qandaı ǵylymı tapsyrma berilse de oryndaı alatyn adam retinde E.P. Kovalevskııge tanystyrady. Bul kezde Ýálıhanovtyń esimi Qulja men Tán-SHan qyrǵyzdary arasynda úákildiginiń nátıjelerine baılanysty úkimet basyndaǵylaryna da keńinen tanylǵan bolatyn. Keıin Kovalevskıı Shoqan Ýálıhanovpen jaqyn tanysady, Qashqar sapary jóninde jazǵan baıandamasyn oqyp, ony «kemeńger jigit», «tamasha ǵalym», «qyrǵyz halqynyń eń jaqyn dosy ári orystardyń memlekettik múddeleriniń qorǵaýshysy» dep Shoqannyń múddesin Peterbýrgte qalaı qorǵasa, Omby qalasynda da sondaı qoldaý kórsetedi. Qashqarǵa «tájirıbeli de senimdi ofıserdi jumsaý qajet» dep sheshim shyǵarady.

Qoryta kele, Qashqarıa ekspedısıasyn jóneltý týraly 1857 jyly 22 tamyz kúni úkimet sheshim qabyldap, patsha aǵzam Aleksandr İİ «maquldap» qol qoıady. Ony iske asyrý Gasfordqa tapsyrylady. Ol óziniń áskerı mınıstr Sýhozanetke jazǵan hatynda: «Bul ofıser qyrǵyzdyń áıgili sultany, qazirgi Kókshetaý okrýginiń aǵa sultany Shyńǵys Ýálıhanovtyń balasy, Sibir korpýsynda tárbıe alǵan. Onyń erekshe qabiletine zor senim artýǵa bolady. Onyń ústine Orta Azıalyq ólkelerimizdiń tarıhy men qazirgi jaǵdaıymen jete tanys» dep baǵalaıdy.

Alys jáne belgisiz elderge saıahat jasaýdy kópten beri arman etip júrgen Shoqan Qashqar ekspedısıasyn basqarý jónindegi usynysty zor qýanyshpen qabyldaıdy.

Sonymen, kerýen jabdyqtalyp, Qapaldan otyz shaqyrym jerdegi Qaramola jotasynyń etegindegi Sarybas aýyly bolyp belgilenedi. Shoqan 1858 jyldyń 28-shi shilde kúni Semeıden kelgen saýda kerýenine qosylady. Kerýende 43 kisi, 101 túıe, salt minetin jáne júk tıeıtin 65 at, 6 qos bolady. Shoqan shashyn aldyryp, qazaq kıimin kıedi de, kerýen basy Qapal saýdageri Toqtabaev Musabaıdyń týysqany Álimbaı Ábdildabaev dep jarıa etedi. Kerýenge úkimettiń resmı ruqsaty berilip, alym-salyqtyń barlyq túrinen  bosatylady.

Birinshi shildede kerýen jolǵa shyǵyp, Altyn Emel jotasy arqyly İle ózeniniń alabyna qaraı bet alady.

Biz Semeı qalasyndaǵy F.M.Dostoevskııdiń mýzeı úıinde bolǵan kezimizde mynadaı qyzyqty derekterge ushyrastyq. Kerýen qupıa túrde jabdyqtalyp jatqan tusta osy sapardyń maqsat-múddesine qamqorlyq bildirgen adamnyń biri – Boqash (Qurban) Aýpov eken. Ol sol kezdegi asa aýqatty adam bolǵandyqtan, mesenat retinde kerýenniń qajetti dúnıesin jabdyqtap beredi. Shoqan onyń osy qamqorlyǵan eskere kele, patsha aǵzamnan ony marapattaý jaıyn da umytpaıdy.

Óziniń jazbasynda Shoqan: «Boqash Aýpov. Polýchıl ýje nagrady ı doljen byt namı dovolen. Saryhodja Itemgenov, Azımjan Sarymsakov, Mýhametjan Kýldjanov, Kýtlýbaı Kasımov, Mırza Mahrýf, Irnazar ı Karakýlı. Etı lısa ne polýchılı reshıtelno nıchego, hotá prınımalı ýchastıe, ravnoe s Bokashem» dep jazady. Boqash Aýpovqa toqtalyp otyrǵanymyz – F.M.Dostoevskııdiń mýzeı-úıinde bolǵan tusymyzda jergilikti ólketaný mýzeıiniń qyzmetkerleri osy mesenattyń meken etken jeri men qystaý ornyn taýyp, ol Boqashtyń paıdalanǵan qazany men Qashqar teńgelerin taýyp (Shákárim atyndaǵy Semeı memlekettik ýnıversıtetiniń profesory Amantaı Isın, Semeı ólketaný qoǵamynyń tóraǵasy Marat Sasanov), arnaıy dokýmentaldy fılm túsirip, ekspedısıa múshelerine kórsetti.

Shoqan óziniń jastyǵyna qaramastan, tilge sheshen, oıy ótkir, kózqarasy týra adam retinde orystyń buqarashyl, ozyq oıly jazýshysy  F.M.Dostoevskııge erekshe unaǵanyn aıta ketken jón. Derekterge súıensek, Shoqan óz ómirinde jazýshymen eki márte kezdesken eken. Arasynda hat jazysyp, múddeles adam bolǵany belgili. Bıliktiń qarapaıym qazaqtardy tonap, olardyń dúnıesin oljalap, mansap arqyly adam tózgisiz bılep-tósteýge baǵyttalǵan saıasattaryna qarsy oı-pikir bildiredi. A.N. Maıkov, V.S.Kýrochkın, K.K. Gýtkovskıı, A.K. Geıns sekildi adamdar Shoqannyń Reseıdegi pikirles adamdary edi.

Shoqannyń 1856 jyly «Qozy Kórpesh-Baıan sulý» basyna baryp, lıro-epıkalyq jyrdyń mazmunyn jazyp, onyń ǵashyqtyń jyrdyń álem ádebıetindegi «Romeo-Djýlettadan» esh kem emes, teńdesiz týyndy retinde baǵalaǵan edi. Ǵalym «Qozy Kórpesh-Baıan sulý» mazarynyń beınesin qarandashpen salyp, keıin Reseıdiń zıaly qaýymyna tanystyrady. Sýrette mazardyń kire berisinde úsh áıel men eki er adamnyń beıneleri bar. Jergilikti adamdardyń aıtýynsha, onyń bireýi Baıan sulý, ekinshisi – kishi sińlisi Aıqyz ben Tańsyq, al er adamnyń bireýi Qozy Kórpesh pen Qodar bolsa kerek. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, bizdiń túsken jerimiz Tarlaýly dep atalady. Tarlaýly shóptiń aty, ol jylqynyń eń táýir kóretin shóbiniń biri eken. Odan 11 shaqyrym jerde Tańsyq stansıasy ornalasqan. Poezd jolaýshylary ony bıikteý jerde turǵan mazardy kóre alatyn múmkindigi bar.

Kelesi saparymyz – Shoqannyń 1858 jyly, 1859 jyly 1865 jyly Kapaldaǵy Tamshybulaq degen jerdegi júrip ótken jolyna arnaldy. Ǵalym osy jerdegi Tamshybulaq sýymen emdelý úshin barǵany, sonymen qatar Sobolevskııdiń gospıtalinde jatqandyǵy týraly derek bar. Sol tusta Tamshybulaq týrasyndaǵy ańyzdy da jazyp ketken eken. Jas Baıan degen sulýdyń óziniń aýyr taǵdyryna nalyp, qasıetti bulaqqa kelip, kóz jasyn tókkendikten, osy mańda tamshylaǵan bulaq paıda bolypty desedi.

Ekspedısıanyń sońǵy aıaldamasy – Kerbulaq aýdany Shanhanaı eldimekeni. Bul Shoqannyń máńgilik oryn tepken jeri. 1865 jyly sáýir aıynda aýyr naýqastan  qaza taýyp, jambasy jerge tıedi. Sońǵy demi taýsylardan buryn Tezek tóreniń úıinde jatyp, ákesine, sheshesine, týǵan-týysqandaryna, umytylmaıtyn dostaryna sońǵy sózin jazyp, muńyn shaǵady:

«Meni aýrý jeńdi, sharshadym, qajydym, halim tómendedi, súıgen elim, senderdi baryp kórýge dármenim qalmady. Bul sendermen sońǵy ret amandasyp, qushaqtasyp, kórisetin sońǵy hat. Ósip-ónýlerińe tilek bildiremin. Aısary menen keıin jalǵyz qaldy, ony bul jerde qaldyrmaı elge alyp qaıtyńdar, bar júrekterińmen qýanysh berińder!» - deıdi.

Shoqannyń qoljazbalary Aısarynyń qolynda bolady. Ony Aısary ózimen birge Syrymbetke alyp ketedi. Shoqannyń sońǵy hatyndaǵy ótinishine oraı, Shyńǵys arnaıy kerýen jasaqtap, Jetisýǵa jiberedi. Onyń basy qasynda Shoqannyń inisi Jaqyp bar edi. Onyń bir erlik isi – Jetisýǵa baryp, Shoqannyń jesiri Aısaryny Syrymbetke alyp keledi. Jetisýǵa ol 25 kisimen bardy. Olardyń ishindegi basshylary Sádýaqas, Imantaı Sátbaıuly (Qanysh Sátpaevtyń ákesi), Joltabardyń Muqany taǵy basqalar bolady.

«Jaqyptyń úsh áıeli boldy. Úlkeni – Maný, Turlybektiń qyzy, ekinshisi – Ǵaqıa, Kereı Ósiptiń qyzy, úshinshi – Aısary. Aısary uzyn boıly, suńǵaq, sabyrly, salmaqty adam edi. Jaqyp Aısaryny alyp, qys kúni naǵashylary Shorman aýylynda qystap,, jaz shyǵa aýylǵa keledi. Aısaryny Jaqyp Shyńǵystyń úndeýimen aldy, odan úsh bala týdy. Márıam, Málik, Rabıǵa. Biraq, Aısarynyń ómiri ózge áıelderindeı asqaq emes, baǵynyńqy boldy. Shyńǵystyń tiri kúninde Aısary renish kórmedi. Aısarydan qalǵan mura – aýyryp júrgen Shoqannyń foto beınesi. Onda Shoqannyń jaǵyna, ıegine saqal shyǵyp, qyrmyzy músini ádemi saqtalǵan»,-deıdi Shoqan zertteýshisi akademık Álkeı Marǵulan.

Shanhanaıdan úsh shaqyrymdaı jerde, Shoqan aýylynda keıingi urpaǵy umytpaı 1958 jyly máńgi este qalarlyqtaı úlken eskertkish ornatty, mýzeı úıin ashty. «Altyn Emel» memlekettik  Shoqan mýzeı-úıiniń meńgerýshisi Ábisheva Sáýle Nurqasymqyzynyń aıtýynsha, mýzeıdiń jaǵdaıy jaqsy. Qazirgi talap boıynsha eksponattardyń saqtalýyna jaqsy jaǵdaı jasalǵan. Qoljazbalary men tutynǵan zattary, kitaptary mýzeıge keletin el-jurtty qyzyqtyrady.

Bul uly Shoqannyń eline qaldyrǵan ǵylymı, ádebı murasynyń umytylmaıtyndyǵynyǵń bir belgisi ekeni anyq.

Muratbek Imanǵazınov

Fılologıa ǵylymdarynyń doktory,

İlıas Jansúgirov atyndaǵy Jetisý memlekettik ýnıversıtetiniń profesory