Qazir Qazaqstanda 400-den astam tas jáne kómir ken oryndary bar. Elimizdegi kómirdiń qory 160 mlrd tonnany quraıdy. Mamandardyń paıymdaýynsha, osy kómir qoryn saýatty paıdalana bilsek, 250 jylǵa jetýi ábden múmkin.
Ókinishtisi sol, biz kómir óndirýdegi eń ozyq 10 eldiń qataryna ene tura kómir qoryn durys paıdalanýdy áli meńgere almaı otyrmyz. Bizde kómir óndirisine qatysty jabaıy kásipkerlik qalyptasyp alǵan. Buǵan elde jyl saıyn kómir baǵasynyń ósim beretini, tapshylyǵy, kómir alý úshin kezekke turǵan halyqtyń jaǵa jyrtysýǵa deıin barýy dálel. Elde qystyń kózi qyraýda qatty otynnyń baǵasy jyl saıyn ósim beredi. Buǵan qatysty Investısıa jáne damý mınıstri Jeńis Qasymbek myrza «kómirdiń baǵasyn arzandatamyn» dep tyrysyp-aq júr.
Mınıstrdiń aıtýynsha, eldegi kómir rezervindegi negizgi baǵa 5500 teńge. Ol baǵa ózgermeı osy kúıinshe qalady. Kómirdi temirjol arqyly tasymaldaý shyǵyny 1715 teńgeni quraıdy. Stansadan estakadaǵa deıin aparý 1242 teńge, al kómir qoımalaryndaǵy satýshylardyń ústemesi 2000 teńge. Sonda osy somanyń barlyǵyn qosqanda deldaldarǵa deıingi kómirdiń baǵasy 10457 teńgeni qurap otyr. Endi buǵan deldardar óz ústeme baǵasyn qosady. Úıge jetkizip berý baǵasyn qosady. Sonda bir tonna qatty otynnyń baǵasy 15-20 myń teńge bolyp shyǵa keledi.
«Barometr» zertteý ortalyǵynyń ekonomıs-sarapshysy Arman Mýsınniń aıtýynsha, biz úshin aldymen osy deldaldar máselesin sheship alý óte mańyzdy.
«Baǵamdasaq, elde jyl saıyn kómirdiń quny artyp barady. Eldegi kómir qory 150-160 mlrd tonnany quraıdy. Munyń 25 paıyzy shetke eksporttalady, qalǵan 75 paıyzy ishki naryqty qamtý úshin qalady. Osy 75 paıyz ishki naryqty tolyqqandy qamtýǵa jetedi. Biraq bizde qys kelse bitti kómir tapshy bolady. Deldaldar baǵany qoldan ósire qoıady. Deldaldar men kómir qoımalaryndaǵy satýshylardyń osyndaı birigip alyp astyrtyn áreketke barýy túrli keleńsiz jaıttar týdyrýda. Sondyqtan úkimet birinshi kezekte osy máseleni sheshý kerek. Kómir qoımalaryndaǵy satýshylarǵa, deldaldarǵa baqylaý ornatý kerek. Baǵany qoldan ósiretin deldaldarǵa, qajet bolsa, ákimshilik jaza qarastyrý kerek. Qaraǵandy kómir basseıini, Ekibastuz kómiri, Qarajyra, Shubarkul kómiri, Maıkúbi qońyr kómir alaby, Aqsý GRES kómir alaby osylardyń barlyǵyna naqty qadaǵalaý baqylaý kerek. Úkimettik turǵyda qadaǵalaý bolmasa bolmaıdy. Jekemenshiktiń qolynda eken dep erkine jibere bersek, bular kómirdiń qunyn, ony jetkizý qyzmetin sharyqtatyp ósire beredi»,-deıdi ekonomıs-sarapshy Arman Mýsın.
Biz ekonomıs-sarapshynyń sózi dáleldi bolýy úshin sońǵy jeti jyldaǵy kómir baǵasyn arnaıy syzbamen kórsettik. Maman aıtyp otyrǵandaı, rasymen de eldegi kómir baǵasy jyl saıyn ósim berip keledi.
Sondaı-aq ekonomıs-sarapshy Arman Mýsınniń paıymdaýynsha, kómir eksportynda da áli kúnge deıin joǵary jetistikke jetken joqpyz. Kómirdi tek shıkizat kúıinshe ǵana shetelge jóneltýdi meńgerdik. Al ózge elder kómirden benzın alý, elektr energıasynyń 80 paıyzyn kómirden alý, tipti kómirden túrli ıissýlar alý ádisin de jap-jaqsy meńgerip alǵan.
«Kómirden jańa tehnologıanyń kómegine júgine otyryp janarmaı alý ádisin jetildire almaı otyrmyz. Mysaly, bizden kómir alatyn Japonıa osy ádisti ábden meńgerip alǵan. Fınlıandıada kómirden ıissý óndiretin kompanıalar bar. Shveısarıa kómirden elektr energıasynyń 80 paıyzyn óndirýdi jaqsy meńgergen. Biz ázirge kómirden daıyn ónim alý jaǵyn saýatty meńgermedik. Sebebi tehnologıalyq bazamyz jetkiliksiz. Kómir men aǵashtan sıntetıkalyq munaı alýǵa bolatynyn Qazaqstannyń «Hımıalyq materıaldardy taldaý jáne sıntezdeý» ortalyǵynyń ǵalymdary dáleldedi. Biraq óndiriske engize almady. Bizde ǵalymdardyń jańalyǵyn óndiriske engizý jaǵy kemshin. Negizi ańǵarǵanǵa, kómirdiń bolashaǵy munaıdan da joǵary. Biraq atqarýshy bılik buǵan asa mán bermeı otyr»,-deıdi ekonomıs Arman Mýsın.
Derekterge júginsek, rasymen de Qazaqstan TMD elderinen bólek Japonıa, Shveısarıa, Kıpr, Fınlıandıa tárizdi elderge kómir eksporttaıdy. Mamandar bolashaqta Qazaqstan kómiriniń eksporttaǵy áleýetin arttyrý úshin odan ónim alýdy meńgergenimiz jón ekenin alǵa tartty.
Tómende biz Qazaqstan kómiriniń eksporttyq áleýetin arnaıy syzbamen kórsettik.
Hımıa ǵylymynyń doktory Qorlan Apsalyqovanyń paıymdaýynsha da kómir qoryn saýatty paıdalansaq, naq búgingideı ishki naryqta kómir tapshylyǵyna, qymbatshylyǵyna jol berilmes edi. Mamannyń aıtýynsha, 2015 jyly Qytaıdyń Sınhýa kompanıasy qazaqstandyq kómirdi óńdeýge 8 mlrd dollar bólip, jylyna 6 mılllıon tonna kómirdi ıemdenip otyrýǵa kelisim jasaǵan. Al 2017 jyly Izraıl memleketi kómirimizdi óńdeýge 3 trln teńge bólgen. Bul joba aıasynda kún elektr stansalaryn salý josparlanǵan.
«Damyǵan elderden bólek, ekonomıkasy bizben deńgeıles TMD elderiniń ózi kómirden elektr energıasyn óndirý, ónim alý jaǵyna asa den qoıyp otyr. Bizde bir ǵana Ekibastuz kómiriniń qory 10 mlrd tonna. Ekibastuz basseıinen shyqqan kómirdiń 80 paıyzy Reseıdiń elektr stansıalarynyń paıdasyna jumsalyp keldi. Reseı qazir 2030 jylǵa deıin óz kómirin óndirýdi damytý jobasyn qolǵa aldy. Sodan keıin baryp bizdiń elden Reseıge baratyn kómir eksporty saıabyrsydy. Qaraǵandy kómir baseıniniń de kómiri 2 mlrd tonnadan asady. Aqsý GRES kómiriniń quramynda alúmenıı oksıdi bar. Osy kómirdi óńdep qurylysqa qajetti alúmenıı shyǵarý da qolymyzdan kelmeı otyr. Eger bolashaqta kómirdi óńdeýdi durys paıdalana alsaq, zamanǵa saı jylý men jaryq alýdy meńgeretin edik. Kómirden gaz alý jaǵy da álemde jaqsy damyp keledi. Sondyqtan bolashaqta tehnologıalyq bazamyzdy jetildirý jaǵyn oılastyrǵan jón. Bul rette ǵalymdardyń oı-pikirine de qulaq asyp, olardyń jańalyqtaryn óndiriske engizý jaǵyna mán berilýi tıis»,-deıdi ǵalym Qorlan Apsalyqova.
Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
