...«Igor jasaǵy týraly jyr» taqyrybyndaǵy kýrstyq jumysty eki-aq kúnniń ishinde jazyp shyǵýǵa bolar edi. Taraýdy oqýlyq boıynsha óz sózińmen aıtyp berip, synaqtan óte salasyń. Meni qurtqan «Lenınka» boldy. Qyzyq úshin katalogterge qarasam, «Sóz» týraly júzdegen eńbek jazylypty. Áýestikpen birneshe ataýyna tapsyrys bergenmin. Sol kúni keshke qaraı kýrs jumysyn «Igor jasaǵy týraly jyrdaǵy» túrki sózderi» dep ataý kerek ekenin túsindim.
Revolúsıaǵa deıingi osynaý ejelgi muranyń zertteýshileri onyń ár sózine bola talasyp-tartysty. Jýrnaldar «kosheı» sóziniń shyǵý tórkinine qatysty Korj ben Melıoranskııdiń daýlaryna kóptegen betterin arnady. Poema avtory Qonshaq handy jek kórip «jeksuryn kosheı» dep atady, knáz Igor talqandalý men tutqyndalýdan keıin «altyn er-toqymnan kosheı erine aýysyp otyrdy».
Kontekste paıdalanýdan áldeqashan shyǵyp qalǵan «jeksuryn qul», «quldyń er-toqymy» degen sóz maǵynasy uǵylyp turdy. Mundaı sheshim talqylaýdyń qorytyndysy dep tanyldy da, ǵylymǵa endi. Sóıtip kelesi jumystardyń bir de bireýinde daýǵa túsirilgen joq. Ǵalymdar negiz ben lıngvısıkany túrki tilderinen tapty: qos – 1) biriktirý, jup, 2) biriktir, qosaqta; qosshy – 1) serik, 2) jer jyrtý kezindegi kómekshi (qyrǵ.). Ǵasyrdyń orta sheninde aýyspaly «qul» degen uǵym paıda bolýy múmkin dep dolbarlandy. Alaıda mundaı ýájge «Sózdiń» tarıhı konteksi kedergi keltirdi. Avtor Qonshaq handy qanshalyqty jek kórgenimen, ony – jeńimpazdy «jeksuryn qul» dep atamas edi. Odan soń 12 ǵasyrdaǵy osynaý «qul» degen uǵymnyń barlyq oqyrmandarǵa túsinikti anyq slavándyq anyqtaýyshy turǵanda, bulyńǵyr túrki sózin qoldanýdyń qanshalyqty qajettiligi bar?
Aqyr aıaǵynda, zertteýshiler Ajalsyz Kosheıdiń batyrlyq-ertegilik atyn nelikten eskermegen? Dál osy keıipkerge quldyq ataq eshbir janaspaıdy. Tatar-mońǵol shapqynshylyǵy dáýirinde Rýs tótep bergen barlyq zulym, ólmeıtin dúleı kúshter osynaý beıne arqyly jınaqtala keıipteledi.
Men batyrlyq jyry týraly ádebıetti jazdyryp aldym da, óz dolbarymnyń baǵytynda alǵashqy qadamymdy jasadym: ár túrli kezeńderde ár túrli ańyz-ertegishiler jazǵan mátinderde bul esim uıań sozylyńqy yzyń dybystar arqyly keltiriledi – Koshshıı, Koshsheı, Koshsheıshe.
Al eger, «Sózdiń» avtory da ony sozylyńqymen aıtsa qaıter edi? Mátindi muqıat qarap shyqtym – árip qabattasyp jazylatyn bir de bir sóz joq. Shejirelerdi de tekserdim. Sóıtip sheshimge keldim – ejelgi orys jazýshylary jazý jolyn únemdeý úshin, teginde, osy «saýatsyzdyqqa» sanaly túrde barǵan eken. Jáne eger tipti Avtordyń ózi «rýsskıı», «ottvorısha», «koshshıevo», «koshsheı» dep sóılegenimen, «rýskıı», «otvorısha», «kosheevo», «kosheı» dep jazýǵa mindetti bolǵan...
Korj-Melıoranskıı pikirtalasynda keltirilgen «qosshy» sózi oryssha aıtylýynda sozylyńqy yzyń, tipti bálkim, uıań dybysty bolyp ózgerýi múmkin. Áıtkenmen, orystanǵan sózdiń óz maǵynasymen sáıkespeýi qadirli túrki tilderi mamandarynyń qaǵıdasymen kelisýge bóget jasady.
Bes aılyq geologıalyq praktıkamda men jer betine taıaý munaı kózderin izdeýmen aınalystym. Bizdiń shaǵyn otrádymyz Ústirt pen Mańǵyshylaq shólderin sharlap, bulaqtardy taýyp, aıdalada bos qalǵan qudyqtardyń sýyn zertteı júrip, sırek eldi-meken turǵyndarynyń qonaqjaılyǵyna kýá boldy. Solardyń birinen biz Ústirt pen Kaspııdiń arasyndaǵy árbir qum tóbeni jatqa bilemin degen bir shıraq aqsaqaldy jumysqa aldyq: «Men endi ǵana otyryqshymyn, al buryn jas kezimde shaǵyz kóshshi edim. Búkil dalany kezdim, kólikpen de, jaıaý da jorttym!» –Ol bizdiń otrádqa qabyldanýǵa janyn saldy! Anaý – ózi men onyń ata-tegi «kóshpendi» degen uǵymǵa maǵyna sińirgen sonyń sózi; men «Ajalsyz Koshsheıdi» oqyǵan sátte sony eske aldym. Mundaı semantıka termınniń ejelgi orys ádebıetine aýyzsha da, jazbasha da birdeı qabyldaný jaǵdaıyn ábden aqtaıdy. Hrıstıandyq Rýstiń putqa tabynýdyń Jabaıy órisine qarsy turǵan kezeńinde Kóshpendi – «poganyı kochevnık» – «jeksuryn kóshpendi», ıaǵnı, «basqa dindegi kóshpendi, putqa tabynýshy» degen hrıstıandyq minezdemege ıe bolýy múmkin. («Poganos» greksheden alǵanda – hrıstıan emes.) Sondaı-aq taıynbas-fatalıstik «ajalsyz», ólmeıtin degen sıpat alǵan. «Tutqynǵa túsken Igor altyn er-toqymnan kóshpendiniń erine aýysyp otyrdy».
Men sonda alǵash ret óte tanymal, qadirli ǵalymdardyń qatelesýi múmkin ekenin túsindim. Sóıtip olardyń qateligi tarala-tarala ǵylymı aqıqatqa aınalmaqshy. Korj pen Melıoranskıı, odan soń orystyń barlyq túrki tili mamandary qazaqtyń kósh degen sózin ańdamaǵan –1) kóshý, 2) kósh. (Odan soń arada kóptegen jyldar ótkende kóne sóz, máselen, «etistik - esim» retinde qosymshasyz eki-úsh gramatıkalyq maǵynada kórinetin – «gramatıkalyq sınkretızm» uǵymyn tereń sezindim. Bul sóz eski ataýly pishininde qazir óte sırek qoldanylady, sondyqtan taıaýda Qaz. SSR Termınkomy etistiktengen kóshpe – «kóshý» zat esimin jasady jáne osydan kelip kóshpeli adam – «kóshpendi» túsinigi shyǵady. Sózbe-sóz – «kóshetin el». HH ǵasyrǵa deıin osynaý ómir salty men sharýashylyq júrgizý ǵurpyn saqtaǵan Orta Azıanyń eń sońǵy kóshpendileri ózderin osynsha kúrdeli de astarly esimmen ataýǵa májbúr. Sonda myńdaǵan jyldar ishinde neǵurlym tıimdi termın oılap taba almaǵandary ma?
Óleń – bul asosıasıalar aǵyny. Oǵan tek geometrıalyq progresıamen irge keńeıtetin múmkindik berseń bolǵany, bastapqy oıyń batyp ketedi. Bul shyǵarmashylyqtaǵy eń qıyn nárse – áýestik haosynda dittegen oı baǵytyn saqtaý. Áıteýir, eshqashan da áýelgi josparlaǵandaı aıaqtalyp kórgen emes. Meniń kýrstyq jumysymda da zat esimge jalǵanyp, qazaqshada – «shi/shy», basqa túrki tilderinde – «chı/chi» qyzmetshi jurnaǵy retinde «tirshilik ıesi esimin» jasaıtyn jańa taraý paıda boldy: «temir» – «temir-shi» – usta; «balyq» – «balyqshy»... Ózge túrki tilderinde: «kazna» – qazyna, «qazynashy» – kaznacheı (eski tat.) jáne t.b.
Osylaısha men qazaqtyń ejelgi kósh degen sózinen týyndaıtyn kósh-shi – kóshpendi – 1) kóshý, 2) kósh leksemasyna shyqtym.
«Qarataýdyń basynan
kósh keledi,
Kóshken saıyn bip taılaq
bos keledi...»
Qazaqtyń eń muńdy ánderiniń biri.
(Men osynaý yrǵaq pen obrazdy tarıhı sıkldegi óz óleńderime paıdalandym:
«Kochýet s Chórnyh gor
rodnoı aýl
ı kajdyı god
odno sedlo – pýstoe...»
***
Bulardyń bir de biri týraly oqýlyqtar jaq ashpady. Men qatarly adamdar sóz tarıhy men halqymyzdyń tarıhy jaıynda daıyn nárseni oqı salmaı, qanshama jyldar boıy búkil jer betine shashyrap ketken mozaıka kórinisterin qurastyryp, óz qıalyńda bir buryshynan seniń de rý-taıpańa oryn tabylatyndaı ejelgi dáýirler kartınasyn qaıta tiriltý úshin julma-julma derekterdi saraptap, ózderi bilip alýǵa májbúr boldy. Geolog retinde men jer qyrtysynyń – jergilikti jáne organıkalyq jynystardyń paıda bolý tarıhynan sol kezde-aq habardar edim. Kómir, altyn men munaı, granıtter, saz balshyq pen ák tas genezısin biletinmin. Jaryq dúnıedegi halyqtar tarıhy týraly da edáýir túsinigim bar edi. Rýs-Reseıdiń knázdik-patshalyq ótkeni týraly mektepte júrip-aq jap-jaqsy bilip alǵanbyz. Eýropa, Soltústik Amerıka, Qytaı, Úndistan, Aravıa, Osman Imperıasy – muny da orta bilimdi adam deńgeıinde biletinbiz.
Qazaqtar jóninde maǵan tek, 17-shi jylǵy tóńkeriske deıin bizdiń eki birdeı ezginiń – patshalyq tepki men jergilikti feodaldardyń qanaýynda bolǵanymyz ǵana málim edi. Oqý baǵdarlamasy boıynsha budan artyq eshteńe usynylǵan da joq. Jáne bárin tereń bilýge onsha qumartpaıtyn edik.
Profesor Sıdelnıkov maǵan sol kýrs jumysyn tapsyryp turyp, orta ǵasyrlyq knáz Igordiń Edil boıynda kóship júrgen qypshaqtarǵa joryǵy týraly Sózdiń maǵan kútpegen jerden túrtki bolatynyn, ásirese, bárinen buryn meniń Qazaq tarıhyna degen keremet qyzyǵýshylyǵymdy týǵyzatynyn oılamaǵany anyq. Óz babalarymnyń sózi kezinde bir tamyrdan ósip-óngen túrki tilderi tobyna kiretinin bilgende men alǵash ret qandas baýyrlastyqtyń aıryqsha sezimin bastan keshtim. Atavızm túısigi, biraq bul adamdy jas bolsań da qatty qanattandyryp jiberedi eken.
Túrkilik rýhty túısingen soń men óz jan-júregimde buryn-sońdy bolmaǵan qasıetterdiń boı kótergenin sezindim, ony sýrettep te otyrǵym kelmeıdi, biraq osy meni tulǵa retinde qalyptastyryp, dúnıetanymymnyń irgetasy bólshegindeı túrki dúnıesine degen albyrt kózqarasymdy damytýǵa túrtki boldy.
...Sonda tuńǵysh ret sanaly túrde orys tiline degen qurmetim oıanǵanyn ańdadym. Kópshiligi ózderin týǵyzǵan sóıleý mánerinen shyǵyp qalǵan ejelgi túrki sózderiniń túri men mazmunyn asa ózgertpeı saqtaı alǵan qasıtetine bola...
***
Bir kezderi KOSHSHII jalpy orys tilinde saıyn saqara, Jabaıy Dala turǵynynyń ataýy edi. Budan soń kúrdeli túrki sózi jeńiske jetedi. Túrki-saljuqtar orystyń ońtústik shekarasyna 11 ǵasyrda, Vızantıamen kúres kezeńinde kele bastaıdy. Buǵan deıin Taǵy Dalada qazaqtardyń, tatarlardyń, qaraqalpaq, noǵaı, balqarlardyń ata-babalary – qypshaqtar kóship-qonyp júrgen edi. Jáne bular shyǵys ádebıetinde Deshti-Qypshaqtar («Qypshaq Dalasy») dep ataldy. «Koch-evı» «kosh-shıni» qashan yǵystyryp shyǵarady?
«Igor jasaǵy týraly Jyr» (1185 g.) «kosheı», «koshıevo» sózderin túp nusqa maǵynasynda – kóshpendi, kóshý maǵynasynda qoldanady. Sóıtip batyrlyq jyrlary sol dáýirden bastap, sonaý qyspaq kezeńinde ábden jaǵymsyz maǵyna sińgen daqpyrtty – ańyz sózdi otyryqshy Rýs qasyretindegi eń súıkimsiz keıipkerdiń – Ajalsyz Kóshpendiniń aty arqyly jetkizedi.
O,O. Súleımenov
Tańbalar tili. – Almaty, «Oljas kitaphanasy» Baspa úıi, 2014. – 384 b.
Kitapty orys tilinen aýdarǵan Qultóleý Muqash
Usynǵan: Gúlim Jaqan
