امەريكاندىق Stratfor كومپانياسى 2015-2025 جىلدار ارالىعىندا الەمدە ورىن الاتىن وقيعالارعا بولجام جاساپ، الەمدىك ەكونوميكا مەن ساياساتتىڭ الداعى ون جىلداعى عالامدىق تەندەنسيالارىن انىقتادى، - دەپ حابارلايدى «قامشى» پورتالى.

امەريكالىق Strategic Forecasting Inc (Stratfor) جەكە بارلاۋ-ساراپتاۋ كومپانياسى 1996 جىلدان باستاپ ءار بەس جىل سايىن الەمدىك دامۋ تەندەنسيالارىنا بولجامدار جاساپ كەلەدى. كومپانيا جاساعان بولجامداردىڭ بارلىعى بىردەي اينا-قاتەسىز كەلەتىنىنە كەپىلدىك جوق. Stratfor ساراپشىلارى 2001 جىلعى 11 قىركۇيەك وقيعاسى تۋرالى ەشبىر زەرتتەۋدە ءتىس جارماعان ەدى. كومپانيا زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسى سونداي-اق، اقش-قا بۇيرەگى بۇرۋىمەن دە ەرەكشەلەنەتىنىن دە ايتا كەتۋ كەرەك.

زەرتتەۋ ورتالىعى بولجامدارىنىڭ ءبىر پاراسى لاڭكەستەرمەن كۇرەس ماسەلەسىنە ارنالعان. وندا 2020 جىلعا قاراي لاڭكەستىك وشاقتارىندا ەكى ۇلكەن سوعىس بولاتىنى، الەمدىك تۇراقسىزدىق تۋعىزىپ وتىرعان ەلدەردىڭ، ءتىپتى، يراننىڭ دا باقىلاۋعا كوشەتىنى ايتىلعان.

سونىمەن قاتار، تالداۋشىلار سولتۇستىك افريكا مەن تاياۋ شىعىس ەلدەرىنە قاتىستى دا بولجامدار ايتادى.

«ءبىز ەۋروپانىڭ سولتۇستىك افريكا مەن تاياۋ شىعىستا قۇرعان ۇلتتىق مەملەكەتتەرىنىڭ قۇلدىراۋ كەزەڭىنە اياق باستىق. بۇل ەلدەردىڭ كوبىندە ەندى بيلىك مەملەكەتتىڭ ەمەس، قارۋلى پارتيالاردىڭ قولىنا تۇسەدى. ولار بىر-بىرىمەن سوعىسىپ، ىشكى قارسىلىقتا كۇشەيتەدى. وڭتۇستىگى وسى ەلدەرمەن شەكارالاساتىن تۇركيا دا اقىرىنداپ قاقتىعىستارعا قاتىسا باستايدى. ون جىلدىقتىڭ سوڭىنا قاراي تۇركيا ايماقتىق دەرجاۆاعا اينالىپ، يرانمەن تەكەتىرەسكە تۇسەدى»، - دەلىنگەن كومپانيا تالداۋشىلارى ازىرلەگەن باياندامادا.

ەۋروپاداعى وزگەرىستەر

ەۋروپا ەلدەرىندەگى جۇيە مەن دەموگرافيالىق جاعدايدىڭ ءار الۋاندىلىعىنان ەۋرووداق ينستيتۋتتارى قاتتى قىسىمدى باستان كەشەدى. «بۇل ينستيتۋتتار امان قالادى، ءبىراق، ءتيىمدى جۇمىس ىستەيتىنىنە كۇماندانامىز. نەگىزگى ساياسي تەندەنسيالار كوپ تاراپتى شەشىمدەردەن الشاق كورىنىس تابادى. نەگىزىنەن ءتۇرلى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن ۇلتشىلدىق سيپات الادى. ەۋرووداقتى قۇرعان ەليتا حالىق تاراپىنان قىسىم كورە باستايدى. ەۋروپانىڭ نەگىزگى قىرى ەكونوميكالىق مۇددەلەر مەن مادەني تۇراقتىلىق قاقتىعىسى بولادى. سوندىقتان، ەۋروپاىشىلىك قارىم-قاتىناس الدىن الا بولجاۋ قيىن تۇراقسىزدىققا ۇلاسادى» دەگەن ساراپشىلار ەۋروپا وداعى ساقتالعانىمەن ونى باسقارۋ ساناۋلى عانا توپتىڭ قولىنا كوشەتىنىن ايتادى.

ودان ءارى ءبىرشاما وزگەرىسكە تۇسكەن ەۋروپانىڭ باستى ەلى.... پولشا بولاتىنى ايتىلادى.

«ەكونوميكالىق ءوسىم مەن ساياسي ىقپال ورتالىعى پولشا بولادى. ول وسى ۋاقىتقا دەيىن گەرمانيا مەن اۆستريادان كەيىن ەرەكشە ءوسىم كورسەتكىشىنە يە بولىپ كەلدى. گەرمانيانىڭ عالامدىق ەكونوميكالىق داعدارىس تۇقىرتىپ، پولشا ەۋروپاداعى كۇشتى مەملەكەتكە اينالادى»، - دەلىنەدى ساراپتاۋ ورتالىعىنىڭ بايانداماسىندا.

سونداي-اق، جاڭادان پايدا بولاتىن انتيرەسەيلىك كواليسيانىڭ كوشباسشىسى اتاناتىنىن، 2020 جىلدان كەيىن كواليسيا رەسەي شەكارالارىن قايتا قاراۋدا ماڭىزدى ءرول وينايتىنىن ايتادى.

ال، رەسەيدىڭ وزىنە قاتىستى ورتالىق «رەسەي فەدەراسياسىنىڭ وسى قالپىندا ساقتالۋى ەكىتالاي. ەنەرگيالىق رەسۋرستار ەكسپورتىنان تۇسكەن پايدانى ءتيىمدى ەكونوميكاعا اينالدىرا الماعان رەسەي شيكىزات باعاسىنا قاتتى تاۋەلدى كۇيدە قالادى. رف-دا بۇل نارىقتىق پروسەستەردەن قورعاناتىن جۇيەگە يە ەمەس» دەيدى ورتالىق ماماندارى.

سونىڭ سالدارىنان رەسەي ايماقتارىنىڭ ماسكەۋمەن بايلانىسى ۇزىلەدى. كاۆكاز ەلدەرى باسقارۋسىز كەتىپ، سولتۇستىك-باتىستاعى كارەليا فينليانديا قۇرامىنا وتۋگە تالپىنىس جاسايدى. قيىر شىعىستاعى فەدەراسيا سۋبەكتىلەرى ماسكەۋگە قاراعاندا جاپونيا، جۇڭگو مەن اقش-پەن تىعىز بايلانىس ورناتادى. تىعىرىققا تىرەلگەن ماسكەۋ حالىقارالىق قىسىمعا شىداماي يادرولىق قارۋدان باس تارتۋى مۇمكىن...

ساراپشىلار قىتايدىڭ دا قۇلدىراۋعا كەتەتىنىن بولجاپ وتىر. كوممۋنيستىك ديكتاتۋرا، ەكونوميكالىق جانە ساياسي ورتالىقتاندىرۋ، ۇلتشىلدىقتىڭ ارتۋى پەكيننىڭ دە بولاشاعىن بۇلىڭعىر ەتەدى.

رەسەيدىڭ شىعىس ايماقتارىنا كوز الارتۋ قىتايدى حالىقارالىق جان-جالعا الىپ بارادى. قىتايدىڭ جەر داۋى رەسەيمەن بىتپەيدى. جارونيامەن دە تەڭىز فلوتتارى ءۇشىن كۇرەس باستالادى.  

ساراپتاما سوڭىندا Strategic Forecasting Inc. ماماندارى قايتادان امەريكاعا ماداق ايتادى.

«اقش ەكونوميكاسى الەمدىك ەكونوميكانىڭ 22 پايىزىن قۇراپ وتىر. امەريكا تەڭىزدە دە قۇرلىقتا دا باسىمدىق يەلەنىپ كەلەدى جانە قۇرلىقارالىق قۋاتتى اسكەرى بار. اقش-تىڭ باستى باسىمدىعى – جابىقتىعى. ەل بار بولعانى ءىجو-نىڭ تەك 9 پايىزىن عانا ەكسپورتتايدى. سونىڭ 40 پايىزى كانادا مەن مەكسيكاعا تيەدى. اقش ءىجو-نىڭ تەك 5 پايىزى عانا الەمدىك سۇرانىستىڭ وزگەرۋىنە تاۋەلدى. مۇناي باعاسى ەندىگى ۋاقىتتا اقش-قا 1973 جىلعى اراب ەمبارگوسى سەكىلدى اسەر ەتپەيدى. بۇل ماسەلەدە اقش مەكسيكاعا يىق سۇيەيدى»، - دەگەن بولجامدارىمەن بولىسكەن ورتالىق ساراپشىلارى الەمدىك داعدارىستان اقش-تىڭ ۇتاتىنى كوپ ەكەنىن ايتقان.

سونداي-اق، الپاۋىت ەلدىڭ تۇركيا مەن ءازىربايجاندى وزىنە قاراتىپ، ول ەلدەرگە اسكەرىن كىرگىزەتىنىن ايتادى.  

ازىرلەگەن: جومارت ابدوللا ۇلى