جەردى پايدالانۋعا بايلانىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى رەتىندە، كونستيتۋسيالىق قۇقىعىم بويىنشا مەن دە جەر رەفورماسى جونىندەگى كوميسسيا مۇشەلەرىنە ءوز ۇسىنىسىمدى ايتقىم كەلەدى.
مەن كوتەرگەلى وتىرعان ماسەلەنىڭ شەتىن وتكەن جەر كوميسسياسىنىڭ وتىرىسىنىڭ بىرىندە اقىن جۇرسىن ەرمان، نۇرتورە ءجۇسىپ اعامىزدىڭ اتىنان ايتىپ ءوتتى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العان سوڭ 1993 جىلى بيولوگيالىق الۋان تۇرلىلىك كونۆەنسياسىنا قول قويدى. كونۆەنسيانىڭ تالابى بويىنشا قول قويۋشى مەملەكەتتەر مىناداي نەگىزگى باپتاردى ورىنداۋعا مىندەتتەندى:
1. ءاربىر مەملەكەت ءوز رەسۋرستارىن تابيعات قورعاۋ سالاسىنداعى ساياساتىنىڭ نەگىزىندە قولدانا الادى جانە ىس-ارەكەتتەرى وزگە مەملەكەتتەر مەن وڭىرلەردىڭ تابيعاتىنا زيان كەلتىرمەۋىن قامتاماسىز ەتۋگە جاۋاپتى؛
2. بيولوگيالىق الۋان تۇرلىلىكتى ساقتاۋ جانە تۇراقتى ءارى ءتيىمدى پايدالانۋ ماقساتىندا باسقا دا ورتاق مۇددەسى بولعان جاعدايدا مۇمكىندىگىنە بايلانىستى بىرىگىپ ىس-ارەكەت جاسايدى؛
3. بيولوگيالىق الۋان تۇرلىلىكتىڭ قۇرامدارىنا، ونى ساقتاۋعا جانە تۇراقتى ءارى ءتيىمدى پايدالانۋعا كەرى ىقپال ەتەتىن نەمەسە ىقپال ەتۋى مۇمكىن پروسەستەرگە، ونىڭ زارداپتارىنا تۇراقتى باقىلاۋ (مونيتورينگ) جۇرگىزىلەدى؛
4. بيولوگيالىق الۋان تۇرلىلىكتى جانە ونىڭ قۇرامىن انىقتاۋ، ساقتاۋ جانە تۇراقتى، ءتيىمدى پايدالانۋ شارالارىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا مامانداردى وقىتۋ جانە دايارلاۋ باعدارلامالارىن دايىندايدى جانە ىسكە اسىرادى، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنا قولداۋ كورسەتەدى.
وسى بيولوگيالىق الۋان تۇرلىلىك كونۆەنسياسىنا ساي مەن ماماندىعىم گەوبوتانيكا سالاسىن قامتيتىن جەر ماسەلەسىنە قاتىستى ءوز پىكىرىمدى بىلدىرگىم كەلەدى. گەوبوتانيكا نەمەسە فيتوسەنولوگيا – جەر بەتىندەگى وسىمدىكتەردىڭ جامىلعىسىن، بىرلەستىگىن، قاۋىمداستىعىن، ولاردىڭ تارالۋ زاڭدىلىقتارىن، قۇرىلىمىن، قۇرىلىسىن جانە وسىمدىكتەردىڭ قورشاعان ورتامەن بايلانىسىن زەرتتەيتىن عىلىم. بۇرىن كسرو اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگى جەتەكشىلىگىمەن سوۆحوز جانە كولحوز باسشىلارى 10 جىلدا ءبىر رەت جوسپارلى تۇردە ءوز اۋماقتارىندا مىندەتتى گەوبوتانيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزەتىن. زەرتتەۋلەر ناتيجەلەرىنە ساي فيتوسەنوزداردا قانداي وزگەرۋلەر بولىپ جاتقانىن ءبىلىپ، شارا قولدانىپ وتىراتىن.
بۇل ءوز كەزەگىندە، بىرىنشىدەن، ءقازىر ماڭىزدى كۇن تارتىبىنە ەنگەن بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ مەن قورعاۋدا وسىمدىك تۇرلەرىنە جاسالعان مونيتورينگ بولسا، ەكىنشىدەن، جايىلىمدىق جەرلەردىڭ ناقتى ازىقتىق ونىمدىلىگىن باعالاۋ ەدى. سول ارقىلى جايىلىمداردىڭ سىيىمدىلىعىن ەسەپتەپ، سول جەرلەردە جايىلاتىن مالداردىڭ سانى انىقتالاتىن.
رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك ەلىمىزدە 15 مىڭعا جۋىق وسىمدىك ءتۇرى بار. ولاردىڭ ىشىندە 730 ءتۇرلى وسىمدىك تەك قازاقستان اۋماعىندا عانا كەزدەسەتىن، جەر شارىنىڭ باسقا ەش جەرىندە وسپەيتىن ەندەمدىك تۇرلەر. 303 ءتۇرلى وسىمدىك قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگىزىلىپ، قورعاۋعا الىنعان. ال كەڭ-بايتاق دالامىزداعى زەرتتەلگەن جانە ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن پايدالى وسىمدىكتەردىڭ (دارىلىك، بال ونىمدەرى الىناتىن، مال ازىقتىق، تەحنيكالىق، مادەني، تاعامدىق ت.ب.) سانى قانشاما؟.
وتكەندەگى جانە سوڭعى جەر كوميسسياسىنىڭ وتىرىسىن تىڭداپ وتىرساق، سىزدەر جالپى جەردىڭ پايدالانۋ قۇقىعىن جەكە جانە زاڭدى تۇلعالارعا بەلگىلى مەرزىمگە بەرمەكسىزدەر جانە وسى ماسەلەلە توڭىرەگىندەگى ۇسىنىستارىڭىزدى ۇكىمەتكە جولداپ زاڭمەن بەكىتپەكسىزدەر.
سىزدەردەن وتىنەرىم سول ۇسىنىستارمەن قاتار مەنىڭ دە تومەندەگىدەي ۇسىنىستارىمدى قاراپ كورەرسىزدەر.
- جەردى جەكە مەنشىككە پايدالانۋ قۇقىعىن العان تۇلعا سول جەردەگى بارلىق بيولوگيالىق تۇرلەردى ساقتاۋعا مىندەتتەلسىن. ول ءۇشىن مەملەكەت ءار 5-10 جىل سايىن مونيتورينگ جاساپ وتىرۋى ءتيىس. ەگەردە ءبىر ءتۇردى جويعان نەمەسە شەكتەن تىس ازايتقان جاعدايدا جەردى پايدالانۋ قۇقىعىنان ايىرىلسىن. مىسالى ءقازىردىڭ وزىندە جەكە مەنشىك اۋماقتا، ول جەردەگى دارىلىك وسىمدىكتەردى شەتەلگە زاڭسىز جيىپ تاسىپ جاتقاندىعىن نەمەسە سول اۋماقتاردا زاڭسىز اڭ-قۇس اۋلاناتىندىعىن ايتىپ كەيبىر اقپارات قۇرالدارى دابىل قاعىۋدا.
- عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزەتىن وتاندىق عالىمدار مەن جۇمىس توبىنا جەردى جەكە مەنشىككە العان تۇلعالار ەشقانداي كەدەرگى كەلتىرمەسىن، كەرىسىنشە قولداۋ كورسەسىن. مىسالعا كەيبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ەكسپەديسيالارى كەزىندە جەكەمەنشىك اۋماقتىڭ يەلەرى كىرگىزبەك تۇگىلى، قاقپاسىنان قاراتپايدى، اۋماعى ارقىلى ءوتىپ جاتقان جولدان جۇرگىزبەيدى.
- جايىلىمدىق جەرلەردىڭ پايدالانۋ قۇقىعىن الۋشىلار جايىلىمنىڭ سيىمدىلعىنا قاراي مال باعۋى ءتيىس. ەگەردە جايىلىمدى توزدىرعان جاعدايدا (تۇياق كەستى بولۋ) پايدالانۋ قۇقىعىنان ايىرلىسىن. ول ءۇشىن مەملەكەت جايىلىمنىڭ تيپىنە قاراي ءار گەكتارىنا باعىلاتىن مال سانىن انىقتاپ بەرۋى كەرەك. جانە جوعارىدا كورسەتىلگەندەي ءار 5-10 جىل سايىن مونيتورينگ جاساپ وتىرۋى كەرەك.
- مەملەكەت جەردى يگەرۋ جانە مونيتورينگ جاساۋعا قاتىستى اۋىلشارۋاشىلىق، گەوبوتانيكا، زوولوگيا، توپىراقتانۋ، گيدرولويا سالالارىنىڭ مامانداردىن كوپتەپ دايىنداۋ كەرەك.
مەنىڭ ۇسىنىس، پىكىرىم قازىرشە وسى. كوميسسيا مۇشەلەرى، اۋىلشارۋاشىلىق جانە وسى بوتانيكالىق عىلىم سالاسىندا جۇرگەن زيالى قاۋىم بۇل تۋرالى ءوز ويلارىن ايتىپ، ارتىعىن الىپ، كەمىن تولىقتىرا جاتار دەگەن سەنىمدەمىن.
الىبەك ىدىرىس ۇلى
