توماس موردىڭ «ۋتوپيا» كىتابىنىڭ جارىق كورگەنىنە بيىل 500 جىل. «ۋتوپيا»، «انتيۋتوپيا» دەگەن تەرميندەردى بۇگىنگى كۇنى بىلمەيتىن ادام جوق. «ۋتوپيا» تاريحى جايلى www.bbc.com/سايتىندا «ۋتوپياعا» 500 جىل: اتاقتى كىتاپ جانە ونىڭ اۆتورى تۋرالى 10 دايەك» دەگەن ماتەريال جارىق كوردى. ماتەريالدى قىزىقتى دەپ تاپقان «قامشى» سايتى ونى قازاقشاعا اۋدارىپ، نازارىڭىزعا ۇسىنادى.

1.     «ۋتوپيا» ەتيمولوگياسىنا توقتالساق. ءبىرىنشى نۇسقا بويىنشا u دەگەنىمىز (ەمەس)،  topos دەگەن (مەكەن) ياعني ومىردە جوق، قيالدان تۋىنداعان مەەكن دەگەن ماعىنا بەرەدى. ەكىنشى نۇسقا بويىنشا Eutopia-داعى eu «كيەلى، جاقسى» دەگەندى بىلدىرەدى. دەمەك «كيەلى، جاقسى مەكەن».

2.     «ۋتوپيانىڭ» العاشقى باسىلىمى بەلگيالىق قالاشىق ليەۆەندا جارىق كورگەن بولاتىن. ونى جارياعا شىعارعان توماس موردىڭ دوسى ەرازم روتتەردامسكيي. «ۋتوپيا» لاتىن تىلىندە سول ليەۆەن قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەنىن دە ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك.  1551 جىلى اۆتوردىڭ تۋعان جەرىندە ول اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلىپ، شىعارىلادى.  ول كەزدە توماس مور دا، توماس موردىڭ باس كەزىندە جانكۇيەرى، قولداۋشىسى، اقىر اياعىندا كورسەقىزارى، جاۋى كورول گەنريح VIII دە باقيلىق بولاتىن.

3.     «ۋتوپيانىڭ» دۇنيەگە كەلگەن جەرى (بەلگيالىق قالاشىق) بۇگىندە «ۋتوپيا» مەيرامى تويلاناتىن جەر. ليەۆەندە 2016 جىلدىڭ قازانىنا باستاپ 2017 جىلدىڭ قاڭتارىنا دەيىن توماس مور جانە ونىڭ «ۋتوپيا» تۋىندىسىنا بايلانىستى كورمەلەر، تەاترالدى قويىلىمدار، كونسەرتتەر، ەكسكۋرسيالار ۇيىمداستىرىلۋدا.

4.     توماس مور لوندوندىق سوتتىڭ وتباسىندا تۋىلعاندىقتان كاتوليكتىك تە، زاماناۋي دا ءبىلىم العان جان. 26 جاسىندا اعىلشىن پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتى مىنبەرىنە كوتەرىلگەن ازامات. توماس مور «جاسىرىن كەڭەستىڭ» مۇشەسى، كورول گەنريح VIIIء-نىڭ speech writerء-ى (ءسوز سويلەۋ ماتىندەرىن جازۋشى)، ەلشى. ديپلوماتيالىق قىزمەت كەزىندە ول رىسار اتاعىنا يە بولادى. سودان سوڭ جالپى پالاتىنىڭ سپيكەرى اتانىپ، كەيىن مەملەكەتتىگى ەڭ ماڭىزدى تۇلعالاردىڭ ءبىرى لورد-كانسلەرگە اينالادى.

5.     كورول كاتوليسيزمگە جاقىن بولعاندا توماس مورمەن قارىم-قاتىناسى جاقسى بولادى. 1530 جىلى ۇرپاق سىيلاي الماعان ەكاتەرينا اراگونسكايامەن اجىراسقىسى كەلگەن كورولگە ريم پاپاسى  كليمەنت VII اجىراسۋعا رۇقسات بەرمەيدى. جەكە ماسەلەدەن باستاۋ العان داۋدىڭ ناتيجەسىندە انگليادا كاتوليكتىڭ سەركوۆتەر مەن موناستىرلار جابىلا باستايدى. گەنريح VIII  كاتوليسيزمنەن باس تارتىپ پروتەستانتتىق انگليكاندىق سەركوۆ قۇرادى. اننا بولەين مەن كورولدىڭ ۇيلەنۋ سالتاناتىنا سەرەمونيانى ەرەتيكالىق دەپ باعالاپ بارماعان توماس مور كورولدىڭ قاھارىنا ىلىگەدى. سوڭىندا توماس مور مەملەكەتكە ساتقىن جاسادى دەگەن ايىپپەن 1535 جىلدىڭ 06 شىلدەسىندە باسى الىنادى. 400 جىل وتكەننەن سوڭ ياعني 1935 جىلى توماس مور كاتوليكتىك سەركوۆتىڭ ۇيعارىمىمەن اۋليەلەر قاتارىنا جاتقىزىلادى.

6.     توماس موردىڭ تاعدىرى كوپتەگەن كىتاپ، سپەكتاكل، كينوتۋىندىلاردىڭ وزەگىنە اينالادى. 1966 جىلى فرەد سينەمان روبەرت بولتتىڭ «A Man for All Seasons» پەساسىنىڭ جەلىسىمەن كينو تۇسىرەدى.

7.     «ۋتوپيا» دەگەن كىتاپتا كاتوليك توماس مور كاتوليسيزم كانوندارىنا قايشى كەلەتىن داستۇرلەر جايىن ءسوز قىلادى. «ۋتوپياداعى» كەيبىر تىيىمدار (سەركوۆ قىزمەتكەرلەرىنىڭ وتباسىن قۇرۋى، ايەل-سۆياششەننيكتەر) ۆاتيكان ءۇشىن ءالى كۇنگە شەيىن قوزعاۋعا بولمايتىن جابىق قازان كۇيىندەگى ماسەلە. «ۋتوپياداعى» كەيبىر دۇنيەلەر، مىسالى، ەۆتانازيا سياقتى (ايىقپاس دەرتكە شالدىققان ناۋقاستىڭ ءوز جانە جاقىندارى قالاۋىمەن جاساندى ءومىرىن توقتاتۋ) ليبەرالدى دەگەن مەملەكەتتەردە عانا رۇقسات ەتىلگەن.

8.     توماس مورعا دەيىن دە ۋتوپيا ماسەلەسى بويىنشا دا شىعارمالار جازىلعان. ب.ع.د. IV عاسىردا جازىلعان پلاتوننىڭ «رەسپۋبليكاسى»، قىتايلىق تاو يۋانميننىڭ «پەرسيكالىق قاينارى»، اراب فيلوسوفى ءال-فارابيدىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى» سونىڭ دالەلى. توماس مورداننان كەيىن دە ۋتوپيا ماسەلەسى وزەكتىلىگىن جويمادى.  

9.     انتيۋتوپيا دەگەن تەرميندى تازا ساياسي ماعىنادا 1868 جىلى اعىلشىندىق فيلوسوف جانە ەكونوميست دجون ستيۋارت ميلل ەنگىزەدى. 1605 جىلى اعىلشنى پەيسكوپى دجوزەف حوللدىڭ «alter et idem» ساتيراسىن انتيۋتوپيالىق تۋىندى دەۋگە بولادى. سونىمەن قاتار جيۋل ۆەرننىڭ «بەگۋمنىڭ بەس ءجۇز ميلليونى»، گەربەر ۋەللستىڭ «ۋاقىت ماشيناسى» مەن «ايداعى العاشقى ادامدارى»، دجەك لوندوننىڭ «تەمىر وكشەسى»، دجوردج ورۋەللدىڭ «1984ء-ى» انتيۋتوپيالىق شىعارماشالار. دجوناتان سۆيفتتىڭ «گۋلليۆەردىڭ ساياحاتى» عانا ۋتوپيا جانە انتيۋتوپيا جانرىنان قۇرىلعان.

10. ۋتوپيانى ساياسي شىنايى شىندىققا اينالدىرعىسى كەلگەندەر كوپ بولدى. موردىڭ ءپرينسيپى بويىنشا سولتۇستىك امەريكانىڭ كارولينا، پەرسيلۆاني، دجودجيا شتاتتارى قۇرىلادى. دجوردجيانىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىندا «اگرارلىق تەڭدىك» پرينسيپ بولاتىن. وعان سايكەس كولونيستەر اراسىندا جەر تەڭدەي ءبولىنىپ بەرىلەتىن. ول جەر سوسىن ساتىلمايتىن جانە مۇراگەرلىككە بەرىلمەيتىن. ءيزرايلدىڭ كيببۋسالارى الەۋمەتتىك ۋتوپيانىڭ ايقىن مىسالى. وتكەن عاسىردىڭ 60-ى جىلدارى اقش-تىڭ باتىسىندا پايدا بولعان حيپپي كوممۋندارى دا ۋتوپيانىڭ پرينسيپتەرىن نەگىزگە الادى. ءسوسياليزمنىڭ ۋتوپيالىق قاعيدالارىن ومىرگە اينالدىرعىسى كەلگەن كسرو-نىڭ تاعدىرىن جاقسى بىلەمىز.

اۋدارعان: جازيرا بايدالى