1827 جىلدىڭ، كۇزىندە، ۆيرگينيا شتاتىنداعى شارلوتتسۆيلل ماڭىندا ءبىراز ۋاقىت تۇرعان كەزىمدە ميستەر وگەتەس بەدلوۋمەن تانىسقان ەدىم. ول ءوزى بارلىق جاعىنان تاماشا جىگىت بولاتىن، سو سەبەپتى مەنىڭ ىنتا-ىقىلاسىمدى اۋدارىپ، وزىنە مەنى باۋراپ الدى. ونىڭ سىرتقى سىمباتى دا، رۋحاني بەينەسى دە — ەكەۋى دە ماعان سىرىن الدىرماس تۇڭعيىق بولىپ كورىندى. مەن ونىڭ سەمياسى تۋرالى دا ءجوندى ەشتەڭە بىلە المادىم. قانشا الەكتەنسەم دە ونىڭ قايدان كەلگەنى بەلگىسىز بوپ قالدى. مەن ونى «جاس جىگىت» دەپ اعاي تۇرسام دا. ءتىپتى سونىڭ جاسىنىڭ ءوزى ماعان جۇمباق بولاتىن. ارينە، تۇرىنە قاراساڭ جاپ-جاس بولىپ كورىنەتىن، ادەتتە ءوزىنىڭ جاستىعىن ۇنەمى كولدەنەڭ تارتىپ وتىراتىن، الايدا كەيبىر ساتتەردە ول ماعان كەمىندە ءجۇز جاساعان قارتامىس جانداي بولىپ كورىنۋشى ەدى. ءبىراق ونىڭ سىرت تۇرپاتى ءارقاشان قايران قالدىرادى. ول ءوزى سورايعان ۇزىنتۇرا ءارى تىريعان ارىق ەدى. ۇنەمى جاۋىرىنى كۇرجيىپ، بۇكشيىپ جۇرەدى، ماڭدايى — كەڭ، ءسال تايقىلاۋ كەلگەن ءجۇزى — قۇددى بالاۋىز ءتارىزدى سۇپ-سۇر. اۋزى — جايىن اۋىز، ۇلكەن ءارى ۇنەمى جىبىرلاپ تۇرۋشى ەدى، تىستەرى ءبۇتىن، مىقتى بولا تۇرسا دا، كەرەمەت قيسىق بولاتىن، ونداي ويقىش-ويقىش ءتىستى مەن وزگە ءتىرى پەندەدە ءسىرا كورگەن ەمەسپىن. ايتسە دە ءتۇر-تۇرپاتىنا قاراعاندا، كۇلكىسىن كوڭىل اينىتارلىق دەۋگە استە بولمايدى، ءبىراق سوندا دا ول سارسىلعان سارى ۋايىمنىڭ، ايىقپاس زارىعۋدىڭ ايتاتىنداي قالپىنان اينىماۋشى ەدى. ونىڭ كوزى ادەتتەن تىس ۇلكەن، قۇددى مىسىقتىڭ كوزىندەي دوپ-دوڭگەلەك. مىسىق تۇقىمداستاردىڭ بارىندە بايقالاتىنداي ونىڭ جانارى دا جارىق كۇشەيسە نەمەسە ازايسا ءبىر ۇلكەيىپ، ءبىر كىشىرەيىپ، قۇبىلىپ تۇرۋشى ەدى. الدەنەگە تولقىپ، قىزبالانعان ساتتە جانارى ايرىقشا جالت-جۇلت ەتىپ شاعىلىسقانداي دا ەمەس، كادىمگى شامنان نەمەسە كۇننەن تاراعان شۇعىلاداي ارايلى ساۋلە شاشاتىن؛ ايتسە دە كوبىنە جانارى ولگەن ادامنىڭ كوزىندەي سالقىن، سۋالعان، جانسىز بولىپ كورىنەتىن-دى. سىرت بەينەسىنىڭ وسى ەرەكشەلىكتەرىنەن، شاماسى ونىڭ ءوزى دە ولشەۋسىز تاۋقىمەت تارتاتىن بولسا كەرەك، ويتكەنى بۇل جونىندە ءوزى دە الدەقالاي وكىنگەندەي، اقتالعانداي سىڭايمەن ايتۋشى ەدى، ءتىپتى مۇنىسى ماعان العاشقى كەزدە اسا اۋىر دا ءتيىپ ءجۇردى. ايتسە دە، كوپ ۇزاماي بۇعان بويىم ۇيرەنگەن سوڭ بۇل ىڭعايسىزدىق تا ۇمىت بولدى. بەدلوۋ ماعان بۇرىن ءوزىنىڭ مۇنداي بولعانىن، قىر سوڭىنان قالماي قويعان نيەۆرالگيانىڭ سالدارىنان تۋعان ۇستامالى دەرتتىڭ ونى ايتارلىقتاي اجارىنان ايىرىپ، وسىنداي كۇيگە دۋشار ەتكەنىن تۇرالاپ ايتپاسا دا يشاراتپەن اڭعارتقىسى كەلەتىن سياقتى. ءوزىن ۇزاق جىلدار بويى جاسى جەتپىستەن اسپاسا، استە كەم ەمەس، فاميلياسى تەمپلتون دەگەن قارت دارىگەر ەمدەسە كەرەك جانە وعان العاش رەت ساراتوگتە تۇرعان كەزدە كورىنگەنگە ۇقسايدى، سودان كەيىن ناۋقاسىنان ايىعا (الدە ايىقتىم دەپ ويلاعان دا بولار) باستاپتى. وسىدان كەيىن بارىپ اسا داۋلەتتى ادام بولعاندىقتان بەدلوۋ دارىگەر تەمپلتونعا جىل سايىن قوماقتى اقى تولەپ تۇرۋعا ۋادە بەرەدى، ال تەمپلتون بولسا ءوزىنىڭ بارلىق ۋاقىتىن، دارىگەرلىك تاجىريبەسىن ەندى سوعان ارناۋعا ۇيعاردى. دوكتور تەمپلتون جاس كەزىندە كوپ ساياحات جاسايدى، پاريجدە مەسمەر دوكترينالارىنىڭ جاقتاۋشىسى بولادى، ول تەك ماگنيتتى قۇرالداردى عانا قولدانىپ، ءوزى ەمدەپ جۇرگەن تالاي ادامداردى سىرقاتتىڭ اۋىر ازابىنان قۇتقارادى، سوندىقتان دا وسى قۇرالدار تۋعىزعان يدەياعا بودلوۋ دا بوي ۇرادى. الايدا دوكتور بارلىق ەنتۋزياستەر سياقتى ءوزى ەمدەپ جۇرگەن ادامدى سونىڭ اقيقاتتىعىنا يلاندىرۋعا مەيلىنشە تىرىسىپ باقتى، بۇل رەتتە ونىڭ جولى دا بولدى، ازاپ شەككەن الگى بايعۇس ءارتۇرلى تاجىريبە جاساۋعا كوندى. مىنە سول تاجىريبەنى ۇنەمى قايتالاۋدىڭ ناتيجەسىندە ءقازىر كادىمگى داعدىلى ىسكە اينالدىرعان، ەندى بۇرىنعىداي ەمەس جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارۋدان قالعان كادىمگى قايتالانباس عاجاپ ءادىس پايدا بولعان ەدى، ءبىراق وسى مەن جازىپ وتىرعان كەزدە ول امەريكادا ءالى مۇلدەم بەلگىسىز بولاتىن. بۇل ارادا مەن دوكتور تەمپلتون مەن بەدلوۋدىڭ اراسىندا ايتارلىقتاي ايقىن ءارى بەرىك ماگنيتتىك بايلانىس ورنادى دەگىم كەلەدى. ءبىراق مەن بۇل بايلانىس كادىمگى ەرىكسىز ۇيىقتاتۋ وكتەمدىگىنەن اسىپ كەتتى دەگەن پىكىردەن اۋلاقپىن، الايدا سول وكتەمدىكتىڭ ءوزى دە عالامات كۇشكە يە بولدى. مەسمەريستىڭ ادام بويىندا ماگنيتيزم ۇيقىسىن قوزدىرۋ جونىندەگى العاشقى تاجىريبەسى ءساتسىز اياقتالدى. بەسىنشى مە، الدە التىنشى ما جاساعان ارەكەتى عانا ەپتەپ ناتيجە بەردى، ءبىراق سونىڭ وزىنە قيساپسىز كوپ قيىندىقتىڭ اۋىر ازاپتىڭ ارقاسىندا بارىپ قول جەتتى. تەك ون ەكىنشى تاجىريبە عانا ايتارلىقتان ءساتتى بولدى. ايتسە دە كوپ ۇزاماي دارىگەر ناۋقاستى مۇلدەم ىرقىنا كوندىرىپ، ەركىنە باعىندىرىپ الدى، مەن سول ەكەۋىمەن تانىسقان كەزىمدە ناۋقاس دارىگەردىڭ قاسىندا وتىرعاننان بەيحابار بولعان كەزدىڭ وزىندە دە ول ونى ۇيىقتاتىپ تاستاي الاتىن دارەجەگە جەتكەن ەدى. تەك ءقازىر 1845 جىلى، ونداي عاجاپ ىستەر مىڭداعان ادامداردىڭ كوز الدىندا جاسالىپ جاعاتىن بولعان كەزدە عانا مەنىڭ ءبىر قاراعاندا استە مۇمكىن ەمەس سياقتى بولىپ كورىنەتىن ناتيجەلى نارسەنى اقيقات دالەل رەتىندە قاعاز بەتىنە تۇسىرۋگە باتىلىم بارىپ وتىر. بەدلوۋ تابيعاتىنان اسا سەزىمتال، ەلپىلدەگەن، ەلگەزەك جان بولاتىن. ول ءوزى قاجىرلى، تۆورچەستۆولىق قابىلەتى كۇشتى ادام ەدى، ارينە، بەدلوۋ ىشەتىن، ىشكەندە كوپ ىشەتىن، ءتىپتى ىشپەسە تۇرا المايتىن، اپيىن دا ونىڭ بويىنا قوسىمشا كۇش-قۋات بەرەتىنى داۋاسىز-دى. كۇندە تاڭەرتەڭ — ازانعى استان كەيىن — دالىرەك ايتقاندا، ءبىرى شىنى اياق قويۋ قارا كوفەدەن كەيىن ەداۋىر مولشەردە اپيىن ءىشۋ ونىڭ داعدىسىنا اينالعان-دى، ويتكەنى تۇسكە دەيىن ول باسقا ءنار تاتپايتىن، سودان كەيىن بارىپ جالعىز ءوزى، ايتپەسە تەك ءيتىن عانا ەرتىپ، ءشارلوتتسۆيللدىڭ باتىسى مەن شىعىسىن الىپ جاتقان، جەرگىلىكتى حالىق «اسقار تاۋلار» دەپ ايرىقشا ىلتيپاتپەن اتاپ كەتكەن قۇلازىعان بەلەس-بەلەس سۇرەڭسىز توبەلەردى ارالاپ، سەرۋەندەۋگە شىعاتىن. بىردە امەريكادا «يندەيستەر جازى» دەپ اتالاتىن ماۋسىمنىڭ عاجاپ ءبىر ارالىعىنا جاتاتىن ءنويابردىڭ اياعىندا بۇلىڭعىر، جىلى دا تۇماندى كۇنى تاڭەرتەڭ ادەتتەگىشە بەدلوۋ توبە جاققا قىدىرىپ كەتكەن ەدى. كۇن ەڭكەيىپ، وڭتۇستىككە قونسا دا ول قايتىپ ورالا قويمادى. ول تىم كەشىككەن سوڭ كوڭىلىمىز قوبالجىپ، ءبىز كەشكى ساعات سەگىزدەردىڭ شاماسىندا ەندى ىزدەۋگە اتتانعالى جاتقانىمىزدا ونىڭ ءوزى كەلىپ قالدى،— دەنساۋلىعى ادەتتەگىدەن جامان ەمەس، ءبىراق ول تىم تولقۋلى ەكەن، مۇنداي جاعداي وندا ونشا بولا بەرمەيتىن. ءوزىنىڭ ساياحاتى جونىندە، ءوزىن بوگەپ قالعان وقيعالار جونىندە ونىڭ ايتقاندارى شىنىندا ادام نانعىسىز بولاتىن. — مەنىڭ شارلوتتسۆيللدەن ازانعى ساعات توعىزدار شاماسىندا كەتكەنىمدى وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر،— دەپ باستادى ول ءسوزىن،— مەن بىردەن تاۋعا تارتتىم، سودان ساعات وندا بۇرىن ءوزىم كورمەگەن ءبىر اياداي جازىق القاپقا تاپ بولدىم. ونىڭ بۇرالاڭ بۇرىلىستارى قايران قالدىردى. الدىمدا جاتقان القاپتى عاجاپ دەپ ايتۋ ارينە قيسىنسىزداۋ بولار، ايتسە دە ونى اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزۋگە بولمايتىن ايرىقشا سيپاتىن — مەن ونى، ءتىپتى، تاماشا سيپاتى دەگەن دە بولار ەدىم،— مەلشيگەن مەڭىرەۋلىگى دەر ەدىم. سول القاپتىڭ قۋ مەلشيگەن مەڭىرەۋلىگى ونىڭ جان باسپاعان تىلسىمدىعىنا مەگزەيتىن ءتارىزدى، سوندا ماعان مىنا جاسىل كىلەم مەن سۇرعىلت تاستارعا ءسىرا مەنەن بوتەن ادامنىڭ تابانى تيمەگەن بولار دەگەن توسىن وي كەلدى. الاڭ قويناۋدا، قالتارىستا، وعان بارۋ دا قيىن، وعان تەك الدەقالاي كەزدەيسوق جاعدايدا عانا تاپ بولاسىڭ ءادىلىن ايتساق، وعان العاش اياق باسقان — ونىڭ قۇپياسىن اشقان ەرجۇرەك جان مەن بولسام كەرەك. كوپ ۇزاماي الاڭدى تەك يندەيستەر جازىنا عانا ءتان كىرەۋكە تۇمان قۇشاعىنا الدى، سول سەبەپتەن دە اينالا بۇرىنعىدان دا بەتەر بۇلىڭعىرلاپ، بۇلدىراي ءتۋستى. جانعا راقات، سول تۇماننىڭ قويۋلىعى سونداي، ءتىپتى مەن كەيدە الدىمداعى ون ياردا جەردەگى زاتتى انىق ايىرا المادىم. تىلدەي جازىق القاپ تىم بۇرالاڭ بولاتىن، كۇن بۇلىڭعىر تۇمانعا بارىپ كىردى دە، مەن كوپ ۇزاماي ءوزىمنىڭ قايدا كەتىپ بارا جاتقانىمدى باعدارلاۋدان قالدىم. ونىڭ بەر جاعىندا ادەتتەگىدەي اپيىن اسەر ەتە باستادى، اينالا قورشاعان دۇنيەنىڭ ءبارى ماعان ەندى ەرەكشە عاجاپ بولىن كورىندى، جاپىراقتىڭ سىبدىرى، ءشوپ ساباعىنىڭ رەڭى، ءۇش جاپىراقتىڭ ءبىتىسى، شىقتىڭ جىلتىلى، جەلدىڭ لەبى، ورمان جاقتان سوققان سامال سەبەلەگەن حوش ءيىس — وسىنىڭ ءبارى الدەنەگە يشارات ەتەتىندەي، وسىنىڭ ءبارى شىم-شىتىرىق قيساپسىز قىزىقتى ويدىڭ دۋماندى دۇرمەگىنە ايرىقشا ءنار بەرگەندەي. سول دۋماندى وي دۇرمەگىنىڭ قۇشاعىندا مەن بىرنەشە ساعات ءجۇردىم، ال تۇمان بولسا، بارعان سايىن قويۋلانا ءتۇستى دە اقىر اياعىندا، تۇپ-تۋرا قولمەن سيپالاپ جۇرۋگە تۇرا كەلدى. وسى كەزدە مەنىڭ بويىمدى جۇيكەنىڭ جاسقانشاقتىعى مەن ۇركەكتىگىنەن تۋعان اۋىزبەن ايتىپ بولماس سۇمدىق ۇرەي بيلەدى. قوزعالدىم دەگەنشە اياعىمنىڭ استىنان ءتۇپسىز شىڭىراۋ تاپ بولادى ەكەن دەپ قورىققاندىقتان ءبىر ادىم اتتاپ باسۋدان قالدىم. ونىڭ ۇستىنە وسى اسقار تاۋلار جونىندە، سولاردىڭ سىڭسىعان قالىڭ توعايى مەن ۇڭگىرلەرىندە تىرشىلىك ەتەتىن مەيرىمسىز تاعى ادامدار تۋرالى ايتىلىپ جۇرگەن قۇبىجىق وقيعالار ويىما قايتا-قايتا ورالا بەرەدى. مىڭ سان بۇلدىر قيالدار — ءوزى بۇلدىر بولعاندىقتان دا ەڭسەڭدى باساتىن قيالدار جانىمدى جەگىدەي جەپ، بويىمدى بيلەگەن ۇرەيدى ۇدەتە ءتۇستى. كەنەت توڭىرەكتى دۇبىرلەتكەن داڭعىرا دابىرى نازارىمدى اۋداردى. ارينە، مەن بۇعان قايران قالدىم. مىنا تاۋلار بۇرىن استە داڭعىرا داۋىسىن ەستىگەن ەمەس. ەگەر مەن جەبىرەيىل كەرنەيدىڭ ءۇنىن ەستىسەم ءدال مۇنداي استە تاڭدانباعان بولار ەدىم. الايدا كوپ ۇزاماي مەنىڭ بۇرىنعىدان ءجۇز ەسە ارتىق تاڭعالۋىما تۇرا كەلدى — كەنەت الدەكىم ءبىر قۇشاق كىلت تىزبەسىن سىلكىلەگەندەي قۇلاق جارا سالدىر-گۇلدىر ەتە قالدى، سونىڭ ىزىنشە قاس قاعىمدا مەنىڭ قاسىمنان دەنەسى كۇنگە كۇيىپ توتىققان جالاڭاش بىرەۋ جۇگىرىپ وتە شىقتى. زىرلاعان بويى جانىمنان جاناي وتە شىققاندا ىستىق دەمى مەنىڭ بەتىمدى شارپىپ كەتتى. ءبىر قولىنا كوتەرگەن تولىپ جاتقان بولات شەڭبەردەن قۇراستىرىلعان اسپابىن جول-جونەكەي سالدىرلاتا سىلكىلەيدى. ول بۇلدىر تۇمان قۇشاتىنا كىرە بەرگەن كەزدە ارتىنان اۋزىن ارانداي اشىپ، ەكى كوزىنەن وت شاشىپ ءبىر الىپ جىرتقىش ارسىلداپ شىعا كەلدى. مەن ونى ايتپاي تانىدىم — قورقاۋ قاسقىر! الگى قۇبىجىقتىڭ تۇرىنەن مەنىڭ ۇرەيىم ۇشقان جوق، قايتا ول ەسىمدى جيۋعا سەبەپشى بولدى، ويتكەنى مەن ەندى ءوزىمنىڭ قيسىنسىز قيال قۇشاعىندا ەكەنىمدى ءبىلدىم، سودان كەيىن قالايدا ەس جيۋعا تىرىستىم. مەن ەندى نەدە بولسا قايمىقپاي، تۋرا العا تارتتىم. اۋىق-اۋىق كوزىمدى ءسۇرتىپ قويدىم. مەن بار داۋىسىممەن ايقاي سالدىم. مەن ءوز قوڭىمدى ءوزىم بىرنەشە مارتە شىمشىپ تا الدىم. سىلدىراپ اققان بۇلاقتى كورىپ، سوعان قولىمدى سالىپ، باسىما، موينىما سۋ قۇيدىم. سودان كەيىن بارىپ، ەڭسەمدى ەزگەن دەل-سالدىق ەپتەپ سەيىلەيىن دەدى. دەنەم ءسال سەرگىپ، ورنىمنان تۇردىم دا، تاڭعاجايىپ ساپارىمدى اسىقپاي ودان ءارى جالعاستىرا بەردىم. اقىرى جاياۋ جۇرىستەن، تىنىستى تارىلتقان قاپىرىق اۋادان ابدەن قالجىراپ، ءبىر اعاشتىڭ تۇبىنە كەلىپ دەم الۋعا ايالدادىم. كوپ ۇزاماي سەلدىر تۇمان اراسىنان كۇن ساۋلەسىنىڭ ءالسىز جارىعى كوزگە شالىندى دا ءشوپ بەتىنە اعاش جاپىراقتارىنىڭ ايقىن كولەڭكەسى ءتۋستى. سول كولەڭكەلەردەن كوز الماي مەن تاڭىرقاپ قاراپ ۇزاق وتىردىم. ولاردىڭ ءتۇرىن كورگەندە شىنىمەن ابدىراپ، ەسىم شىتىپ كەتتى. مەن باسىمدى كوتەرىپ، جوعارى قارادىم. بۇل پالما اعاشى بولاتىن! ابىرجىعاننان ورنىمنان اتىپ تۇردىم، ويتكەنى مەن ەندى قيال قۇشاعىندامىن دەپ ءوزىمدى استە يلاندىرا المادىم. مەن انىق كورىپ تۇرمىن... مەن ءوزىمنىڭ بارلىق سەزىمىمە يە ەكەنىمدى ءتۇسىندىم — سول سەزىمدەر ەندى مەنىڭ كوز الدىما جاڭا ءبىر عاجاپ سەزىمدەر دۇنيەسىنىڭ ەسىگىن اشقانداي بولدى. كەنەت جان توزگىسىز ىستىق بولدى. سامال جەل توڭىرەككە عاجاپ ءبىر جۇپار ءيىس سەبەلەيدى. مەنىڭ قۇشاعىما وسى ماڭنان قۇددى ءبىر سۋى مول موماقان وزەن اتىپ جاتقان سياقتى سىبىس تالىپ ەستىلەدى، سول سىبىسقا كوپ ادامنىڭ داۋىسى ۇلاسىپ جاتقانداي. سوعان اۋزىمدى اشىپ، اڭ-تاڭ بولىن تىڭداپ وتىرعانىمدا، كەنەت اپ-ساتتە ىشقىنا سوققان جەل سيقىرشىنىڭ ومىرىندەي لەزدە تۇماندى ىدىراتىپ جىبەرگەنىن تاپتىشتەپ ايتىپ جاتپاي-اق قويايىن. مەن ءوزىمنىڭ اسقار تاۋلار باۋىرىندا وتىرعانىمدى سوندا ءبىلدىم، قارسى الدىمدا كەسىلگەن كەڭ جازيرا جازىق، ونىڭ ءون بويىن كوكتەي وتكەن مول سۋلى موماقان وزەن شىرەنىپ اتىن جاتىر. ونىڭ جاعاسىنا ءبىر اراب ەرتەگىلەرىنەن وقيتىن كادىمگى شىعىس قالالارى سياقتى، ءتىپتى ولاردان، بارىنەن دە اناعۇرلىم اسىپ تۇسەتىن قالا ورنالاسقان. قالانىڭ توبەسىنەن تونگەن مەن تۇرعان مىنا بيىكتەن قۇددى ونىڭ جوباسىنا قاراعانداي قالانىڭ كوزگە كورىنبەس تۇكپىر-تۇكپىرىنىڭ ءوزى الاقانعا سالعانداي كوز الدىنا كەلەدى. قيسىنسىز قيىلىسقان قيساپسىز كوشەلەر جان-جاققا جامىراي تاراپ كەتىپ جاتىر، ءتىپتى ءادىلىن ايتساق، سولاردىڭ ءوزى كوشە دە ەمەس، تەك قۇجىناعان جۇرگىنشىلەر قۇرتشا قايناعان قۋىقتاي تار سوقپاقتار دەۋگە بولادى. ۇيلەردىڭ ءارتۇرلى اشەكەيلەپ سالىنعانى قايران قالدىردى. توڭىرەك تولعان بالكوندار، ۆەراندالار، مەشىت عيماراتتارى، عيباداتحانا، ويۋ-ورنەكتى تەمىر تور ورناتىلعان دوڭگەلەك تەرەزەلەر. بازارداعى ءۇيىلىپ جاتقان ءتۇرلى اسىل زاتتار — جىبەكتەر، باتەستەر، پىشاقتار مەن قانجارلار، تاماشا اسىل تاستار مەن ءىنجۋ-مارجاندار، حالىقتى ەرىكسىز وزىنە تارتقانداي، قايدا قاراساڭ دا، ۇلدە مەن بۇلدەگە ورناعان ارداقتى ارۋلاردى وتىرعىزىپ كوتەرگەن قولكۇيمەلەردى، زەمبىلدەر مەن ايشىقتى جالاۋلاردى، كەستەلى جابۋ جابىلعان پىلدەردى، ۇسقىنسىز تاستان قاشالىپ جاسالعان پۇتتاردى، داڭعىرلاعان بارابانداردى، تۋلاردى، داڭعىرالاردى، نايزالاردى، كۇمىس جانە التىن گۋرزىلەردى كورەسىڭ. وسى ساپىرىلىسقان قالىڭ توبىردىڭ اراسىندا، قالاي بولسا، سولاي شاتاسىپ، بىتىسىپ جاتقان ءيىر-يىر تار كوشەلەردىڭ بويىمەن سالدەلى، مول كيىمدى، بۇيرا-بۇيرا قاۋعا ساقالدى قوڭىر ءتۇستى، سارى ءتۇستى ادامدار ورتاسىندا سانسىز كوپ ءدىني عيماراتتار بەينەلەنگەن لەنتا تاعىنعاندار دا سەندەلىپ ءجۇر، ال قاپتاعان ەڭگەزەردەي لاس تا كيەلى مايمىلدار بولسا، مەشىتتەردىڭ قابىرعاسىندا تەرەزەلەرى مەن تەكشەلەرىندە اسىر سالىپ ويناۋدا. حالىق تولى كوشەلەردەن وزەن جاعاسىنداعى سۋعا شومىلىپ، شايىناتىن تۇسقا دەيىن ۇزىننان-ۇزاق باسپالداق سوزىلىپ جاتىر، ال وزەننىڭ ءوزى بولسا ايدىنىن كوزدەن جاسىرىن تۇرعان اۋىر جۇك تيەلگەن قاپتاعان قالىڭ كەمەلەر اراسىنان قىسىلىپ-قينالىپ زورعا اعىپ جاتقان سياقتى؟ قالا سىرتىندا كوكپەن تالاسقان كوكوستى جانە باسقا دا پالمالاردىڭ وزگە دە عالامات بيىك تە جۋان اعاشتاردىڭ جاسىل شاتىرلارى قاز-قاتار ءتىزىلىپ قالىپتى. انا جەردەن، مىنا جەردەن كۇرىش القابى، توبەسى جاپىراقپەن جابىلعان شارۋا لاشىقتارى، توعان سۋ، جالعىز قاداق ءدىني عيمارات، كوشپەلى سىگاندار توبىرى، ايتپەسە توبەسىنە قۇمىرا كوتەرىپ كەرىلگەن، وزەن جاعاسىنا كەربەز باسىپ ءتۇسىپ بارا جاتقان قىزدار كوزگە شالىنادى. ەندى سىزدەر، ارينە، مەنى مۇنىڭ ءبارىن تۇسىندە كوردى، قيسىنسىز قيالعا بەرىلدى دەيتىن بولارسىزدار، جوق مۇلدە ولاي ەمەس. مەنىڭ كورگەنىم دە، مەنىڭ ەستىگەنىم دە، سەزگەنىم دە، ويلاعان ويىم كادىمگى تۇسكە ءتان بۇلدىرلىق بولعان جوق، كورىنىستەردىڭ ءبارى تۇگەلدەي وڭىمدەگىدەي لوگيكاعا ساي بولدى. باستاپقىدا، وسى مەنىڭ كوزىمە ەلەستەپ تۇرعان جوق پا ەكەن دەپ كۇدىكتەنىپ، مەن ءوزىمدى ءوزىم تەكسەرىپ تە بايقادىم، ءبىراق ونىڭ ءبارى مەنىڭ وياۋ، ەسىمنىڭ دۇرىس ەكەنىنە كوزىمدى جەتكىزىپ، كوڭىلىمدى يلاندىردى. ويتكەنى ادام ءتۇس كورگەن كەزدە، توڭىرەكتە بولىن جاتقاننىڭ ءبارى ءتۇس ەكەنىن سەزەدى، مىنە سول سەزىنۋ ءاماندا اقتالادى، ادام سول زاماتىندا ۇيقىدان ويانىپ كەتەدى. مىنە سوندىقتان دا نوۆاليس: «ءبىز ءتۇس كورگەن كەزدە ۇيقىلى-وياۋ جاعامىز»، دەگەندە شىندىقتى ايتقان بولاتىن. ەگەر مەنىڭ ءوزىمنىڭ كورگەندەرىمنىڭ ءتۇس ەكەنىنە كۇدىكتەنبەگەن بولسام، وندا ول ءسوزسىز ءتۇس بولعان بولار ەدى، ءبىراق مەن ونى ءتۇس بولار دەپ كۇدىكتەنىپ، ءوزىمنىڭ كۇدىگىمدى تەكسەرىپ كورگەن سون، ونى باسقا ءبىر قۇبىلىس دەپ ساناۋعا تۋرا كەلەدى. — ءسىزدىڭ مۇنىڭىز قاتە بولعان دەپ مەن ايتا المايمىن،— دەدى دوكتور تەمپلتون.— ايتسە دە ايتا بەرىڭىز. ءسىز ورنىڭىزدان تۇرىپ، قالاعا بەتتەدىڭىز. — مەن ورنىمنان تۇردىم،— دەدى بەدلوۋ، دوكتوردىڭ جۇزىنە تاڭىرقاي قاراپ.— ءسىز ايتقانداي مەن ورنىمنان تۇرىپ، قالاعا بەتتەدىم. وعان بارا جاتقان جولدا ءاربىر قيمىلىنان تولقۋدىڭ تەرەڭ ءىزى اڭعارىلعان تۇس-تۇستان اعىلعان ادامدارعا تاپ بولدىم. وسى ءبىر ادام ۇتىپ بولماس تولقۋدىڭ اسەرىمەن مەن دە اينالادا بولىپ جاتقاندارعا ايرىقشا ىقىلاس اۋداردىم. قالاي ەكەنىن بىلمەسەم دە، مەن ءوزىمنىڭ ۇلكەن ءبىر ءىس اتقاراتىنىمدى سەزەتىن سياقتىمىن. الايدا اينالاداعى قاپتاعان قالىڭ توبىرعا مەنىڭ ىزام كەلدى. مەن ولاردان ءبولىنىپ شىعىپ، باسقا جولمەن لەزدە قالاعا كەلىپ جەتتىم. وندا عالامات تولقۋ، قىرقىس بولىپ جاتىر ەكەن. جارتىلاي ۇندىستەرشە، جارتىلاي ەۆروپالىقتارشا كيىنگەن سولداتتاردىڭ شاعىن وتريادى بريتاندىقتاردىڭ مۋنديرىنە ۇقساس ءمۋنديرى بار وفيسەرلەردىڭ قولباسشىلىعىمەن سانى جاعىنان الدەقالاي دا كوپ قالانىڭ قاراپايىم تۇرعىندارىنىڭ شابۋىلىنا تويتارىس بەرىپ جاتىر. مەن السىزدەر جاعىنا قوسىلدىم، كىمگە قارسى ەكەنىن بىلمەسەم دە ولگەن وفيسەردىڭ بىرەۋىنىڭ قارۋىن الىپ، سوعىسقا ءتۇستىم، شاراسىزدىقتان بۇعان وشپەندىلىكپەن ورشەلەنە شايقاستىم. ءبىراق ءبىز تىم از ەدىك، كوپ ۇزاماي پاۆيلونعا ۇقساعان ءبىر ۇيگە بارىپ تىعىلدىق. سوندا بەكىنىس جاساپ، ءبىراز ۋاقىت دەم الىپ، ەس جيدىق. كۇمبەز استىنداعى ويىقتان مەن ەلىرگەن ەسىرىك توبىردىڭ وزەن جاعاسىندا ءساندى سارايدى قورشاپ الىپ، شابۋىلعا شىققانىن كورىپ تۇردىم. كوپ ۇزاماي وسى سارايدىڭ جوعارعى قاباتىنداعى تەرەزەلەردىڭ بىرەۋىنەن الپەشتەلىپ وسىرىلگەن بەيتانىس ادامنىڭ بەينەسى كورىندى، ول ءوز جاقتاستارىنىڭ سالدەسىنەن ەسىلگەن ارقانمەن تومەن تۇسە باستادى. تۇسكەن بويدا وعان قايىق جەتكىزىلدى، ول وزەننىڭ ارعى بەتىنە قاراي ءجۇرىپ كەتتى. سول ساتتە مەنىڭ جان دۇنيەمدى جاڭادان جىگەر بيلەدى. مەن ولارعا قىسقا دا وكتەم ۇندەۋ تاستادىم، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنەن قولداۋ تاۋىپ، ءبىر ەرلىك قيمىل جاساۋعا ۇيعاردىم. پاۆيلوننان شىعىپ، ونى قورشاعان قالىڭ توبىرعا تۇتقيىلدان تاپ بەردىك. العاشقىدا مۇنى كۇتپەگەن جاۋ كەيىن سەرپىلدى دە، ارتىنشا ەسىن جيىپ العان سوڭ بىزگە ورشەلەنە ۇمتىلدى. ءسويتتى دە ىزىنشە شۇعىل كەيىن شەگىندى. بۇل كەزدە ءبىز ءبىراق، پاۆيلوننان اۋلاقتاعى ۇستىڭگى قاباتتارى ءتۇيىسىپ، استە كۇننىڭ كوزى تۇسپەيتىن جالعىز اياق جولداي تار كوشەگە تاپ بولعان ەدىك. قالا توبىرى نايزالارىن كەزەنىپ، ساداقپەن اتقىلاپ، ءبىزدى قورشاپ الدى. جەبەلەرى ءبىر ءتۇرلى ولاردىڭ ءيىر-يىر بولىپ كەلەتىن مالايلىقتار جەبەسىنىڭ جۇزىنە ازداعان ۇقساستىعى بار. ولار يرەلەڭدەگەن جىلان سياقتى بوپ جاسالعان. ولار — ۇزىن ءتۇسى قوڭىر، ۇشى ۋلانعان. سونداي جەبەنىڭ بىرەۋى مەنىڭ وڭ جاق سامايىما كەلىپ قادالدى. مەن تەڭسەلىپ بارىپ، قۇلادىم. سول ساتتە باسىم اينالىپ، جۇرەگىم اينىدى. تۇلا بويىم تىرىسىپ قالدى... القىنىپ، جان تاسىلىمگە كەلدىم... مەن ءولدىم. — ءسىز باستان كەشكەندەرىڭىزدىڭ ءبارىن ەندى ءتۇس ەمەس دەپ ايتا المايتىن شىعارسىز،— دەدىم مەن كۇلە سويلەپ.— ءسىز ءوزىڭىزدى ءولىمىن دەپ وزگەنى يلاندىرۋعا الەكتەنبەيتىن بولارسىز دەيمىن؟ وسىنى ايتا تۇرىپ، مەن، ارينە، بەدلوۋ دا ماعان ازىلدەپ جاۋاپ قاتار دەپ ويلادىم، ءبىراق، ءبىر عاجابى؛ ءتىلى كۇرمەلىپ، قالش-قالش ەتىپ، شۇبەرەكتەي ءاپپاق بولىپ كەتتى دە، ول ءتىس جارىپ، ءتىل قاتپادى. مەن تەمپلتونعا قارادىم. ول قالشيىپ قاتىپ قالعان ءتارىزدى، تىسى-تىسىنە تيمەيدى، ال كوزى ۇياسىنان شىعىپ كەتكەنى. — ايتا بەرىڭىز! — دەدى ول اقىرىن قىرىلداپ بەدلوۋعا قاراپ. — بىرنەشە مينۋت مەنىڭ بويىمدى بيلەگەن بىردەن-بىر سەزىم، تەك ءتۇپسىز تۇنەكتى، ءوزىمنىڭ ولگەنىمدى سەزىنۋ عانا بولدى،— دەدى ول ءسوزىن ساباقتاپ.— سونان سوڭ كەنەت ەلەكتر توعىنداي ءبىر كۇش مەنىڭ جان دۇنيەمدى سىلكىپ جىبەردى. سونىمەن بىرگە ول سەرپىن مەن ساۋلە سەزىمىن وياتتى، ءبىراق مەن ول ساۋلەنى كورە المادىم، تەك سەزدىم. سول ساتتە مەن جەر بەتىندە ۇشىپ جۇرگەن سياقتى بولدىم. ءبىراق مەن ونىڭ تانىممەن، كوزىممەن كورىپ، قۇلاعىممەن ەستىگەندەي، ايتپەسە ءدامىن بىلەتىندەي ءمانىن سەزىنە المادىم. توبىر تارادى. دۇربەلەڭ باسىلدى. قالادا ءبىرشاما تىنىشتىق ورنادى. تومەندە، استىمدا ءوز مۇردەم جاتىر — سامايىنا جەبە قادالعان، باسى گۇل بولىپ ءىسىپ كەتكەن، كورگەندە ادامنىڭ زارەسى ۇشادى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارىن مەن سەزسەم دە كوزىممەن كورگەنىم جوق. مەنى ەشتەڭە دە قىزىقتىرمادى. ءتىپتى، الگى مۇردەنىڭ دە ماعان قاتىسى جوق سياقتى. ەڭسەمدى بىردەڭە ەزىپ تۇرعانداي، ايتسە دە الدەبىر كۇش قيمىلداۋعا يتەرمەلەگەندەي، مەن ءوزىم وسىندا كەلگەن بۇرالاڭ جولمەن قالادان ۇشىپ شىعىپ كەتتىم. ءوزىم قورقاۋ قاسقىردى كورگەن جەرگە جەتكەن كەزىمدە، قۇددى گالۆانيكالىق باتارەياعا ءتيىپ كەتكەندەي مەن قايتا سەلك ەتە قالدىم، سالماقتى، ەرىكتى، اعزانى سەزىنۋ قابىلەتى بويىما قايتا ورالدى. باستاپقى قالپىما تۇسكەن بويدا مەن دەرەۋ ۇيگە قاراي بەتتەدىم، ءبىراق باسىمنان كەشكەن جايتتەر سول باياعى كۇيىندە ءوزىنىڭ ايقىندىعى مەن اقيقاتتىعىنان استە ايرىلعان جوق، ءتىپتى ءقازىر، وسى ءساتتىڭ وزىندە سونىڭ ءبارىن كورگەن ءتۇس ەدى دەگەنگە ءوزىمدى ءسىرا دا يلاندىرا المايمىن. — جوق-جوق،— دەدى اسا ءبىر بايىپتى سالماقتىلىقپەن تەمپلتون،— ارينە ءسىزدىڭ باسىڭىزدان كەشكەندەرىڭىزدى باسقاشا اتاۋعا مۇمكىن ەمەس. قازىرگى ادامنىڭ جان دۇنيەسى پسيحولوگيا سالاسىنداعى عاجاپ ءبىر جاڭالىقتار تابالدىرىقتان اتتاعالى تۇرعانىن پايىمداۋعا عانا بولادى. وسى پايىمداۋدى قاناعات تۇتۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. قالعانىن مەنىڭ ايتىپ تۇسىندىرۋىمە بولادى. مىنە مىناۋ اكۆارەلمەن سالىنعان سۋرەت. مۇنى مەنىڭ سىزدەرگە ەرتەرەك كورسەتۋىم كەرەك ەدى، ءبىراق سولاي ىستەگىم كەلسە بولدى بويىمدى قايداعى ءبىر ۇرەي بيلەپ الادى، وعان مىنە وسى عانا بوگەت بولادى. ءبىز ول ۇسىنعان اكۆارەلگە قارادىق. مەن ودان وعاش ەشتەڭە بايقاي المادىم، ايتسە دە ول بەدلوۋعا كەرەمەت كۇشتى اسەر ەتتى. ول ەسى اۋىپ، قۇلاۋعا از-اق قالدى. ال مۇنىڭ ءوزى بار بولعانى — شىنىندا دا مەيلىنشە ءدال سالىنعان — ونىڭ ءوز بەينەسى اينىتپاي تۇسىرىلگەن پورترەت قانا بولاتىن. باسقانى قايدام، مينياتيۋراعا قاراعان بويدا مەن ءوزىم سولاي دەپ ويلادىم. — اكۆارەلدە بەلگىلەنگەن جىلىنا قاراڭىز،— دەدى تەمپلتون.— سوناۋ بۇرىشىندا بولار-بولماس كورىنىپ تۇرعان — مىڭ جەتى ءجۇز سەكسەن دەپ جازىلعان سانداردى كوردىڭىز عوي؟ بۇل پورترەتتىڭ سالىنعان جىلى. وندا مەنىڭ قايتىس بولعان ميستەر ولدەبۋ دەگەن ءبىر دوسىم بەينەلەنگەن، ونىمەن كالكۋتتا دا، ۋوررەن گاستينگس گۋبەرناتورلىعىندا جاقىن تانىس بولعان ەدىم. ول كەزدە نەبارى جيىرما جاستاعى كەزىم ەدى. مەن ءسىزدى العاش ساراتوگتە كورگەن كەزدە، ميستەر بەدلوۋ، مەنىڭ سىزبەن جاقىن تانىسىپ، دوستاسۋىما، سونداي-اق ءوزىمنىڭ سىزگە ايرىلماس جولداس بولۋىما، سەپتىگى تيگەن ۇسىنىستى قولداۋىما ەڭ الدىمەن وسى پورترەت پەن ءسىزدىڭ سوعان كەرەمەت ۇقساستىعىڭىز سەبەپشى بولعان ەدى. بۇل رەتتە، ارينە، قايتىس بولعان مارقۇم دوسىمنىڭ قاسىرەتتى قايعىسى دا اسەر ەتتى، ايتسە دە بۇعان ءسىزدى كورگەندەگى ۇرەيدەن دە قۇر ەمەس ايرىقشا ابىرجۋ دا ىقپالىن تيگىزگەنى ءسوزسىز. توبەلەر اراسىنداعى ءارتۇرلى ەلەستەردى ايتقاندا ءسىز كيەلى گانگا وزەنىندەگى ۇندىستەردىڭ بەنارەس قالاسىن بەينەلەگەن بولاتىنسىز. كوشەدەگى تارتىپسىزدىك، قالىڭ توبىرمەن شايقاس، وتريادتىڭ ءبىر توبىنىڭ وپات بولۋى مىڭ جەتى ءجۇز سەكسەنىنشى جىلى ۋوررەن گاستينگس ءولىم اۋزىنان قالعان چەيح سينگحتىڭ كوتەرىلىسىندە بولعان وقيعا ەدى. ەسىلگەن سالدەلەردەن جاسالعان ارقانمەن تۇسكەن ادام چەيح سينگح بولاتىن. پاۆيلونعا بارىپ تىعىلعاندار گاستينگستىڭ ءوزى باستاعان سيپايلار مەن اعىلشىن وفيسەرلەرى. مەن دە سولاردىڭ ىشىندە ەدىم. وفيسەرلەردىڭ بىرەۋى الدى-ارتىن ويلاماي قورشاۋدى بۇزىپ ءوتۋدى ۇسىنعاندا مەن ونى توقتاتۋعا تىرىسىپ باقتىم، ءبىراق امال قانشا، ونىمنان ەشتەڭە شىقپادى، ول تار كوشەلەردىڭ بىرىندە بەنگالدىقتىڭ ۋلى جەبەسىنەن قازا تاپتى. ول وفيسەر مەنىڭ ەڭ جاقىن دوكتور دوسىم بولاتىن. ول ولدەبۋ ەدى. مىنا جازبالاردا باياندالعانىنداي،— دوكتور تاياۋدا عانا بىرنەشە بەتى جازىلعان داپتەردى قولىنا الدى،— ءسىز توبەلەردىڭ ورتاسىندا قيال قۇشاعىندا وتىرعان ساتتە مەن سول وقيعالاردى ۇيدە وتىرىپ قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن بولاتىنمىن. سول اڭگىمەدەن كەيىن ارادا ءبىر ايداي ۋاقىت وتكەن سوڭ شارلوتتيەۆيلل گازەتىندە مىناداي حابار جاريالاندى: «اسقان سىپايى مىنەزىمەن، باسقا دا كوپتەگەن ابزال قاسيەتتەرىمەن شارلوتتيەۆيلل تۇرعىندارىنىڭ جۇرەگىن باۋراپ العان اياۋلى ازامات ميستەر وگەستەس بەدلوننىڭ قايتىس بولعانىن ءبىز قايعىرىپ، حابارلاپ وتىرمىز. ميستەر ب. سوڭعى جىلدارى الدەنەشە مارتە ومىرىنە قاۋىپ توندىرگەن ۇستامالى دەرتكە اينالعان نيەۆرالگياعا شالدىعىپ جۇرگەن بولاتىن، ءبىراق بۇل دەرتتى ونىڭ اجالىنىڭ قوسالقى سەبەبى دەپ ساناۋ كەرەك. ونىڭ ناعىز سەبەبى شىنىندا دا عاجاپ. بۇدان بىرنەشە كۇن بۇرىن اسقار تاۋلارعا ساياحات جاساعان كەزىندە مارقۇمعا سۋىق ءتيىپ، سول اسقىنىپ، اقىرى ءۇردىس باسىنىڭ قانى تاسىپ كەتكەن. ناۋقاس قاس قاعىمدا قايتىس بولادى، كەيىن مەديسينالىق سۇلىكتەر سالىنعان قۇتىعا الدەقالاي كەيدە تاۋ بوكتەرىندەگى توعايلاردا كەزدەسەتىن ۋلى قانسورعىش ءتۇسىپ كەتكەنى انىقتالدى. سول سۇمىراي قانسورعىش وڭ جاق سامايىنداعى كىشى كۇرەتامىرعا جابىسىپ الادى. ونىڭ مەديسينالىق سۇلىكتەن اينىمايتىندىعى سونداي، بۇل اعاتتىق تىم كەش بايقالادى. ەسكەرتپە. شارلوتتسۆيللدىك قانسورعىشتىڭ مەديسينالىق سۇلىكتەن ايىرماشىلىعى — ونىڭ ءتۇسى قارا، ەڭ باستىسى — ول يرەلەندەگەن قۇددى جىلان سياقتى بولىپ يرەلەندەيدى». مەن وسى ءبىر عاجاپ وقيعا جونىندە شارلوتتسۆيللدىك گازەتتى شىعارۋشىمەن اڭگىمەلەستىم، ءتىپتى مارقۇمنىڭ فاميلياسى نەگە «بەدلو» بولىپ باستالعانىن دا سۇرادىم. — بۇلاي ەتىپ جاريالانۋعا مۇمكىن، ءسىزدىڭ ءبىر نەگىزىڭىز بولعان شىعار،— دەدىم،— ءبىراق مەن بىلگەندە ونىڭ فاميلياسى «ۋ» ارپىمەن اياقتالاتىن سياقتى ەدى. — نەگە دەيسىز بە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى ول.— جوق، ول تەك باسپاحانانىڭ عانا قاتەسى. شىنىندا مارقۇمنىڭ فاميلياسى بەدلوۋ بولىن «ۋ» ارپىمەن اياقتالادى، مەن ونىڭ باسقاشا جازىلعانىن ومىرىمدە كەزدەستىرگەن ەمەسپىن دە. — ولاي بولسا،— دەپ كۇبىرلەدىم مەن كەتۋگە ىڭعايلانىپ،— ولاي بولسا، شىندىقتىڭ ويدان شىعارىلعاننىڭ بارىنەن دە اسىپ تۇسەتىنىن مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى: «ۋ» ءارپىنسىز جازىلعان «بەدلو» — تەرىس جازىلعان «ولدەب» دەگەن فاميليانىڭ ءوزى عوي! ال، ول بولسا، بۇل جاي عانا باسپاحانانىڭ قاتەسى دەپ مەنى يلاندىرماق بولادى!