«ۇلت بولمىسى» جۋرنالىنىڭ «الاش جولى»
ادەبي شىعارماشىلىق بايگەسىنە
بۇركەنشىك ەسىم: س. كوكتىڭ ۇلى
«…قىراعىلار ءۇشىن، البەتتە، ونەگەلەر بار».
قۇران-كارىم («حىجىر» سۇرەسى، 74).
تالاسسىز مۇراعاتتىق تاريحي قۇجاتتارعا، ناقتى دەرەكتەرگە، بۇلتارتپاس دايەكتەرگە سۇيەنسەك، سوڭعى ەكى عاسىر بەدەرىندەگى وتارشىل رەسەي ويرانىندا قازاقتىڭ ارقا سۇيەر وردالى ەلى، جەر قايىسقان اسكەرى بولماۋىنا قاراماستان، ونىڭ مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋ، بايىرعى مەكەنىن قايتارۋ جولىندا جانكەشتىلىك تانىتقان كەنەسارى قاسىمۇلىنان باسقا اتاقتى ەل تۇتقالارى مەن تاريحي تۇلعالاردى اتاۋ قيىنعا سوعارى كۇمانسىز. ءيا، جات جۇرتتىق باسقىنشىلاردىڭ يەلىگىندە كەتكەن ۇلتتىڭ بايىرعى ۇلان بايتاق جەرىن قايتارۋ جولىندا قايتپاس قايسارلىعى مەن ءورشىل رۋحىن تانىتار ەرلەردى حالىق قاشاندا اڭسادى. ويتكەنى قازاق حاندىعى رەسەي يمپەرياسىنا «ءوز ەركىمەن» قوسىلىسىمەن «بوداندىق» دەگەن ۇعىم شىقتى. بىرتە-بىرتە حاندىق بيلىك كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى. ۇلتقا عاسىرلار بويى مەكەن بولىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى اتامەكەن 1890 جىلدان باستاپ رەسمي بۇتىندەي يمپەريا مەنشىگىنە ءوتتى. پاتشادان – پانا، پاتشالىقتان – سانا ىزدەگەن اڭعال حان-سۇلتاندار وتارشىلداردىڭ ارانىنا جۇتىلىپ كەتە باردى. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار»: ەكى جاقتى رەسمي قول قويىلعان زاڭدى-قۇقىقتىق كەلىسىمدەردى الىپ قاراساق، قازاق ەلى رەسەيدىڭ قولداۋى مەن كومەگىنە نىق سەنىم ارتا وتىرىپ قوسىلدى. ءبىراق ءومىر جۇزىندە باسقاشا بولىپ شىقتى.
1866 جىلى تەكتى تامىردان وسىپ-ونگەن اتا-بابالارىنان بەرى تاق ارىلماعان تورە-سۇلتاننىڭ وتباسىندا بولاشاق تاعدىرى بەيمالىم ءبىر ۇلان ءومىر ەسىگىن اشتى. الايدا ول بالعىن بالالىق كەزىنەن-اق قالىڭ ويعا بەرىلگەن العىر بولىپ ءوستى. «سان عاسىرلار بويى جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋى ايقىن اۋلەتتىڭ وزىنە تيەسىلى جەردە ەندى بۇرىنعىداي ەمىن-ەركىن كوشىپ جۇرە الماۋىنا نە سەبەپ؟»، «كەلىمسەك ورىس شەنەۋنىكتەرى، كازاكتار مەن قارا شەكپەندىلەر قازاق جەرىن جالپاعىنان باسىپ، سونشالىقتى باسا كوكتەپ وڭمەڭدەۋىنە نە تۇرتكى؟» دەگەن كوكەيتەستى سۇراقتار جاستاي ونىڭ جانىن جەگىدەي جەدى.
ول قانداستارى مەن قاراشەكپەندىلەردىڭ اراسىنداعى جايىلىم، شابىندىق ت.ب. جەرلەر ءۇشىن ءجيى تۇتاناتىن داۋ-جانجالدىڭ، قاقتىعىستىڭ ەرىكسىز كۋاگەرى بولدى. وسىنداي تەكەتىرەستە، ءتىپتى قاندى قاقتىعىسپەن اياقتالاتىن قيىن شاقتاردا بيلىك جۇيەسى ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي، بۇرا تارتىپ، تورەلىكتى جاتجۇرتتىقتار پايداسىنا شەشىپ جاتاتىنى تۋمىسىنان ادىلەت جاعىنداعى جاس ءاليحاننىڭ زىعىردانىن قايناتاتىن.
اينالاسىندا بولىپ جاتقان وسىناۋ كوڭىل قۇلازىتار، جان جابىرقاتار كەلەڭسىز وقيعالار اتا-باباسىنان بەرى سان ۇرپاقتىڭ قانى مەن تەرى توگىلگەن شەكسىز دە شەتسىز دالادا ەمىن-ەركىن كوشىپ جۇرگەن الامان قازاقتىڭ باتىرلىق ءداۋىرى تۋرالى ەسىتكەن اسەرلى اڭگىمەلەرىمەن ەش قابىسا بەرمەيتىن.
جاراتىلىسى بولەك، وتە تۋعان ءاليحان جاستاي اتاسى مىرزاتايدىڭ قولىندا تاربيەلەندى. ونىڭ شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلەرىنەن باقانداي ەلۋ جىل بۇرىن ورتا ءجۇزدىڭ حان تاعىنا وتىرعان بوكەي باباسىنىڭ ەندىگى ءورى مەن ىلديى، اۋلەتى مەن الەۋەتى وسى ۇرپاقتىڭ تالايى مەن تالابىنا قاتىستى ەدى. اكەسى نۇرمۇحامەد تە بۇل جاۋاپكەرشىلىكتى جەتە تۇسىنسە كەرەك.
كەيىننەن ەر جەتىپ، ەسەيە كەلە اتا تاريبەسىن كورگەن وسىناۋ ءورشىل جاس ءوزىن ايرىقشا تولعاندىرىپ، ساناسىنا سالماق تۇسىرگەن سان الۋان ساۋالعا جاۋاپ ىزدەيدى.
ءار نارسەنىڭ دە سەبەبى بار. ورتا جۇزدەگى حاندىق بيلىك جويىلاردان التى جىل بۇرىن عانا اق كيىزگە كوتەرىلگەن بوكەي بابانىڭ استىنان – تاق، باسىنان – ب ا ق كەتكەنى قالاي؟ نەگە بۇلاي بولدى؟ وسىلاي بولۋى ءتيىس پە؟
بابا اتىن اتاتەك (فاميليا) ەتىپ العان نامىستى ۇل – ءاليحان وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ ارقىلى بىرتە-بىرتە اۋلەت جوقشىسى ەمەس، حالىق جوقشىسى، ەل مەن جەر جوقشىسى دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. بىلىمىمەن، بىلىگىمەن توڭمويىن مىڭدى جىقتى.
ساياساتتىڭ وتىندە ءجۇرىپ ءا.ن. بوكەيحان قازاققا تيەسىلى بايىرعى اۋماعىنىڭ باسىم بولىگىن قايتارىپ قانا قويماي، الاش ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا ۇلگىسىندەگى جاڭا تۇرپاتتاعى ءبىرتۇتاس ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىردى.
الاش رەسپۋبليكاسى 1917-1920 جىلدار ارالىعىندا ساياسي پاراساتپەن جەر كولەمىن قۇراي وتىرىپ، ارادا جەتپىس جىلدان كەيىن، 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزى – قازاق كەڭەس سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر اۋماعىن شەگەندەپ كەتتى.
ءى تاراۋ
ناركەسكەن ءاليحان:
تار كەزەڭ
ءى ءبولىم
قازاق بايىرعى جەرىنەن قالاي ايىرىلدى؟
«كەڭەس حالقىنىڭ بىردە-بىر تاريحناماسى تاپ
قازاقستان تاريحناماسىنداي الاپات
زور شىعىندى باسىنان وتكەرگەن جوق».
«The Great Friendship»
«ەڭبەكشىل قازاق» گازەتىندە (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان». – س.ا.) 1924 جىلدىڭ قازان ايىندا جاريالانعان «قازاق قانشا؟» اتتى ماقالا اۆتورىنىڭ دەرەگى بويىنشا، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا قازاقتاردىڭ سانى 6 ميلليون 470 مىڭ ادامدى قۇراعان. تۇتاستاي العاندا، 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاق رەسەي يمپەرياسى وتارىنداعى حالىقتاردىڭ اراسىندا سانى جاعىنان 5 -ورىندا بولعان. «قىرعىزدار» (1925 جىلعا دەيىنگى ورىس ادەبيەتىندە قازاقتار وسىلاي اتالىپ كەلدى. - س.ا.) تاريحي وچەركى اۆتورىنىڭ پايىمداۋىنشا، قازاقتار توڭكەرىسكە دەيىن 9 وبلىس پەن 1 گۇبەرنە اۋماعىن جايلاپ، «سولتۇستىگىندە جايىق، باتىسىندا ءامۋداريا، شىعىسىندا ەرتىس وزەندەرىمەن جانە وڭتۇستىگى تاۋ جوتالارىمەن كومكەرىلگەن. ودان بولەك ولار استراحان گۇبەرنەسىن دە قونىستانعان».
كسرو قۇرامىنداعى جىلدارى قازاقستان رسفسر-دان كەيىنگى ەكىنشى ءىرى رەسپۋبليكا بولدى. رەسمي ستاتيستيكالىق دەرەكتەر بويىنشا، اۋماعى 2 ميلليون 717 مىڭ 300 كم.2 تەڭ جەر كولەمىن الىپ جاتتى. 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن قازاقستان اۋماعى 2 ميلليون 724 مىڭ 900 كم.2 (7 مىڭ 600 كم.2 ارتىق. – س.ا.) جەر كولەمىمەن الەم مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىندا 9-ورىندى يەلەندى.
ءيا، وتان تاريحىنا تەرەڭ بويلاي المايتىن ءبىلىمقۇمار وقۋشىڭىزدىڭ ءوزى-اق وسىناۋ كەڭ بايتاق جەرىمىزدىڭ قازىرگى قازاققا بۇرىنعى اتا-بابالارىمىزدىڭ قانىمەن عانا ەمەس، وسىدان 70 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ايتۋلى تاريحي تۇلعالاردىڭ ەرەن ەڭبەگىمەن كەلگەنىن سەزىنەر ەدى. ويتكەنى بابالارىمىزدىڭ قانى مەن تەرى سىڭگەن شەكسىز دە شەتسىز قازاق جەرى مەن بايتاق دالاسى قازاق حاندىعىنىڭ رەسەي بوداندىعىنا (پروتەكتورات) وتۋىمەن ءبىرجولا قولدان سۋسىپ، كەلمەسكە كەتكەندەي بولعان- دى. قازاق جانە ورىس ەلدەرىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى تاريحىنا قاتىستى «قازاقستاننىڭ رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلۋى» سيپاتىنداعى قاساڭ كوزقاراس كەڭەستىك ساياسي جۇيە تاراپىنان سان ۇرپاقتىڭ ساناسىنا كۇشتەپ تانىلىپ كەلدى. تىپتەن قازاقستان تولىق تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە سول قاتە تانىم الدىمىزدان شىعىپ ءجۇر. بۇگىنگى قازاقستان كەشەگى قازاق حاندىعى بوداندىققا دەيىن جايلاپ كەلگەن كەڭ بايتاق جەرلەردىڭ بىرەر بولىگىنە عانا يە بولىپ وتىر. ماسەلەنىڭ ءمانىسى ءبىرجاقتى بۇرا تارتۋدا ەمەس. باستى ماقسات تەك قانا بۇلتارتپاس دەرەكتەر نەگىزىندە ناقتى تاريحي شىندىقتى انىقتاپ، وعان وي ساۋلەسىن تۇسىرۋدە.
ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن ناقتىلى تاريحي دەرەكتەرگە زەر سالايىق.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ قازاق تاريحىنا قاتىستى كەيبىر جاريالانىمى جانە العاشقى عىلىمي مونوگرافياسىنان ونىڭ قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋ تاريحىن 1890 جىلداردىڭ سوڭىنان باستاپ بۇلتارتپاس دەرەكتەر بويىنشا ناقتىلى زەرتتەي باستاعانىن كورەمىز. اڭگىمە «ورتا ءجۇز حانى بوكەي جانە ۇرپاقتارىنىڭ قاتىناس حاتتارىنان»، «قىرعىز (قازاق) حان، سۇلتاندارى جانە باسقالاردىڭ قاتىناس حاتتارىنان» جانە «ۇلى ءجۇز سۇلتانى سۇيىك ابىلايحانوۆتىڭ قاتىناس قاعازدارىنان»، سونىمەن قاتار «قىرعىز (قازاق) ولكەسىنىڭ تاريحي تاعدىرى جانە ونىڭ مادەني جەتىستىكتەرى» اتتى جاريالانىمدارى تۋرالى بولىپ وتىر.
1913-1918 جىلدارى «قازاق» گازەتىندە باسىلعان كوپتەگەن ماقالالارىنىڭ اتاۋلارىنان-اق ءاليحان بوكەيحان قازاقستاننىڭ رەسەي بوداندىعىنا (پروتەكتورات) ءوتۋ تاريحىن، سول ۇدەرىستىڭ قازاق حالقى تاۋەلسىزدىگىنە زاردابىن تيگىزگەنىن، سونىڭ ناتيجەسىندە الەۋمەتتىك، ساياسي-ەكونوميكالىق ومىردە اۋىر قيىندىققا دۋشار بولعانىن مەڭزەتەدى.
زەرتتەۋشى زەيىنىن ەرەكشە اۋدارعان ماڭىزدى قۇجاتتار ىشىندە رەسەي يمپەرياسى مەن قازاق حاندارى اراسىنداعى “بوداندىققا الۋ تۋرالى” كەلىسىمنىڭ كوشىرمەسى، ياعني ەكى جاق ءوزارا الماسىلعان “گراموتا” بولدى. ءبىر گراموتانىڭ ءتۇپنۇسقاسىن ءاليحان بوكەيحان “سەمەي وبلىستىق باسقارماسىنان” (“سەميپالاتينسكوم وبلاستنوم پراۆلەنىي”)، وزگە كەلىسىمدەردىڭ كوشىرمەسىن «زاڭنامالاردىڭ تولىق جيناعىنان“ (“پولنوە سوبرانىە زاكونوداتەلستۆا”) (زتج، ت. ءحححىح № 29907. اۆتور ەسكەرتپەسى)5 ىجداعاتپەن ىزدەستىرىپ تاپتى. اتالعان گراموتالاردىڭ مازمۇنىن سونىڭ ىشىندە قازاق حاندىعىنىڭ رەسەي بوداندىعىنا (پروتەكتورات) ءوتۋ شارتتارىن جان-جاقتى سارالاي وتىرىپ، رەسەي يمپەرياسى بيلىگىنىڭ سودان كەيىنگى ىس-اركەتىن ءجىتى قاداعالاپ، مۇقيات ۇڭىلەدى. ءتۇيىندى ماسەلە ءسىبىر جانە ورىنبور قىرعىز-قايساقتارىنا قاتىستى قابىلدانعان 1822-1824 جىلدارداعى “جارعىدا” بولسا كەرەك. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاندى تۇپكىلىكتى وتارلاۋ ساياساتى جۇرگىزىلىپ،ورىس وتارشىلدىعىنىڭ اكىمشىلىك جۇيەسىن جوسپارلى تۇردە ەنگىزۋ باستاپقىدى كىشى جۇزدە، ودان سوڭ ورتا جۇزدە باستالدى.
ورىس بيلىگىنىڭ 18226 ي 18247 جىلدارداعى جارعىلارمەن قازاقستانداعى ءداستۇرلى حاندىق بيلىك جويىلىپ، وتارشىل اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسى ەنگىزىلدى. حاندىق بيلىكتى جويۋ جانە باسقارۋدىڭ جاڭا جۇيەسىن ەنگىزۋ قازاقستاندى تۇپكىلىكتى وتارلاۋ ماقساتىندا جۇزەگە اسىرىلدى. كىشى جانە ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ساياسي دەربەستىگىن جويۋمەن بىرگە شۇرايلى جەرلەرىن باسا كوكتەپ تارتىپ الۋ جانە دە وعان ورىس كازاكتارىن جاپپاي ورنالاستىرۋ جۇرگىزىلدى.
رەسەي يمپەرياسى تاراپىنان قازاقستاندا بۇدان كەيىن جۇرگىزگەن رەفورمالار بارىسى “قازاق-قىرعىز دالاسىنىڭ رەسەيدىڭ باسقا بولىكتەرىمەن بىرىگۋىنە” قول جەتكىزۋ ماقساتىن ۇستاندى. ورىستاردىڭ 1867-1868 جىلدارى قازاقستاندا جۇرگىزگەن ساياسي-اكىمشىلىك رەفورمالارى قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي جانە قۇقىقتىق ومىرىنە ايتارلىقتاي وزگەرىستەر اكەلدى.
باسقارۋدىڭ جاڭا جۇيەسى كوشپەلىلەردىڭ ءداستۇرلى قوعامدىق-رۋلىق ءومىر سالتىن السىرەتىپ، قازاق حاندىعىنىڭ تىزگىنىن ۇستاپ كەلگەن تورە-سۇلتاندار، رۋ كوسەمدەرى مەن حالىق بيلەرىنىڭ بيلىگىن بارىنشا شەكتەدى. 18678 جانە 1868 جىلدارداعى9 رەفورمالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىمەن دالا اقسۇيەكتەرى، رۋ كوسەمدەرى، حالىق بيلەرى، باتىر-تارحاندار جانە تورە-سۇلتانداردىڭ بەدەلدى ىقپالدارى السىرەتىلىپ، ولاردىڭ قازاق قوعامىنداعى قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعدايلارىنا كەرەعار ىقپال ەتتى.
قازاقستاننىڭ رەسەي بوداندىعىنا ءوتۋ ۇدەرىسىنىڭ الەۋمەتتىك اۋىر زارداپتارىنورىس وتارلاۋشىلارىنىڭ وزدەرى دە جاسىرا المادى. مىسالى، 1903 جىلى “سيبيرسكيي نابليۋداتەل” جۋرنالىنىڭ 3 كىتابىندا جاريالانعان ۆ.ك. نيكولسكييدىڭ “قازاقتاردىڭ قوعامدىق-ەكونوميكالىق ومىرىنەن وچەركىندە” (“وچەرك وبششەستۆەننو-ەكونوميچەسكوي جيزني كيرگيز”. - س.ا.) قازاق تاريحىنداعى سول ءبىر قاسىرەتتى كەزەڭ تومەندەگىشە سۋرەتتەلدى: “قازاق دالاسىن ورىستار تۇپكىلىكتى باسىپ العانعا دەيىن قازاقتار رۋلىق-اتالىق قاۋىمداستىقتا بەرەكە-بىرلىگى جاراسقان كۇيدە ءومىر ءسۇرىپ كەلدى. ولاردىڭ باستى كاسىبى مال شارۋاشىلىعى بولاتىن. وسىنداي ناقتىلى ومىرلىك دايەكتەرگە جۇگىنىپ ايتار بولساق، كوشپەلىلەر كوزقاراسىمەن العانىمىزدا، اتالعان كەزەڭدە تۇتاس قازاق قاۋىمى بارىنشا اۋقاتتىلىعىمەن، كەرەك دەسەڭىز باي-باعىلان مولشىلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن…تاپ قازىرگىدەي جاپپاي ورىن الىپ وتىرعان جوقشىلىق پەن كەدەيشىلىك وتارلاۋدىڭ باستاپقى كەزەڭدەرىندە بىزدەر ءۇشىن بەيمالىم دە توسىن ءجايت بولاتىن. الايدا قازاقتاردىڭ سوناۋ ءبىر كەزدەردەگى توقشىلىق پەن مولشىلىقتاعى كەنەن داۋرەنى كەلمەسكە كەتتى. بارشا قازاق قاۋىمىنىڭ داۋلەتتى دە اۋقاتتى جاراسىمدا ءومىر ءسۇرۋىنىڭ تىرەگى بولعان اتالىق-رۋلىق قاۋىمداستىق ورىس مادەنيەتىمەن جاناسۋى (قيىسۋى)، تابيعي شارۋاشىلىقتىڭ قۇلدىراۋى جانە دالالىق ولكەگە اقشانىڭەنۋىمەن تازا تۇرالادى. قازىرگى زەرتتەۋشىلەر قازاقتار اراسىنداعى رۋلىق ىنتىماقتاستىقتى بۇرىنعى ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى رەتىندە اتاپ كورسەتىپ، “قازىرگى اۋىل ىشىندەگى قازاق شارۋاشىلىعى جەكەلىك سيپاتتاعى دارالىققا بوي ۇرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى، بۇرىنعى رۋلىق تارتىستىڭ ورنىن “بايلار مەن كەدەي-كەپشىكتەر قايشىلىعى” باسۋدا دەپ جازادى”.
قازاقستاندى تۇپكىلىكتى وتارلاۋدى راسىمدەۋ 1886 جىلعى 2 ماۋسىمداعى “تۇركىستان ولكەسىن باسقارۋ تۋرالى ەرەجە” جانە 1891 جىلدىڭ 25 ناۋرىزىنداعى “اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، ورال جانە تورعاي وبلىستارىن باسقارۋ تۋرالى ەرەجە” نەگىزىندە بەكىتىلدى.
دەسەك تە بۇل رەفورمالاردىڭ ەڭ اۋىر زاردابى قازاقتارعا تيەسىلى بارلىق جەرلەردىڭ باسى ءبۇتىن دەرلىك تۇتاستاي رەسەي يمپەرياسى، ياعني ورىس پاتشاسىنىڭ مەنشىگى دەپ تابىلىپ، قازاقتارعا “مەرزىمسىز پايدالانۋعا” بەرىلۋى بولدى.
قاراپايىم ۇعىنىقتى تىلمەن ايتقاندا، قازاق حالقى سان ۇرپاقتىڭ قان توگۋىمەن كەلگەن ءارى اتا-بابالارىنىڭ سۇيەگى جاتقان قاسيەتتى جەرىنەن، كەڭ بايتاق اۋماعىنان ءبىر ساتتە ايىرىلدى. مىنە، قىر بالاسى (قىر بالاسى – ءا.ن.بوكەيحاننىڭ ۇلت ءباسپاسوزى بەتىندەگى كەڭىنەن تاراعان بۇركەنشىك ەسىمى. - س.ا.) 1913 جىلى جازعان ءبىر ماقالاسىندا قازاق جەرىنە قاتىستى 1891 جىلدىڭ 25 ناۋرىزىنداعى ەرەجەنىڭ جەكەلەگەن باپتارىن بىلايشا ءتۇسىندىردى: “1891 جىلدىڭ 25 ناۋرىزىندا جەتىسۋ، سەمەي، اقمولا، تورعاي جانە ورال وبلىستارىنىڭ قازاقتارىنا ارنالعان زاڭ ىسپەتتەس “دالا ەرەجەسى” شىقتى…وسى زاڭنىڭ (ەرەجە) 119-بابىندا “كوشپەلى قازاقتار يەلەنىپ كەلگەن جەرلەر قازىنا مەنشىگى بولىپ جاريالانادى” دەپ جازىلعان. ال 120-باپتا “وسى جەرلەر كوشپەلى قازاقتارعا مەرزىمسىز ۋاقىتقا قولدانىلۋعا بەرىلەدى” دەلىنگەن. 120-باپقا قوسىمشادا “قازاقتاردىڭ قولدانىلۋىنداعى باسى ارتىق جەرلەر قازىنا پايداسىنا وراي تارتىپ الىناتىنى” ايتىلعان… جوعارىدا اتالعان 5 وبلىستاعى قازاق قولدانىسىنداعى ارتىق جەرلەردى مۇجىق پايداسىنا ايىرۋدا وسى قوسىمشاعا سۇيەنىپ وتىر”.
قىر بالاسىنىڭ ايعاقتاۋىنشا، “تۇركىستان ولكەسىن باسقارۋ تۋرالى” 1886 جىلدىڭ 2 ماۋسىمىنداعى ەرەجەگە 1911 جىلى تۇركىستان قازاقتارىنا تيەسىلى “ارتىق” جەرلەردى الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قوسىمشا ەنگىزىلدى: “وسى ەرەجەنىڭ 279-بابىندا قازاقتاردان ارتىق جەرلەردى الۋ تۋرالى تازا ءسوز بولمايتىن. ەگەر دە وسى زاڭ وزگەرىسسىز قالعان جاعدايدا تۇركىستاندا قازاق جەرلەرى مۇجىققا كۇشتەپ بەرىلمەس ەدى. 1911 جىلى ۇكىمەت ءىىى دۋماعا 279-باپقا تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى ۇزىن-ىرعا ەكى جولعا سىيار زاڭ جوباسىن ۇسىندى (“تۇركىستان ولكەسىن باسقارۋ تۋرالى ەرەجە”)، وندا “تۇركىستان قازاقتارىنان ارتىق قالعان جەرلەر انىقتالعان جاعدايدا قازىنا ولاردى ءوز پايداسىنا الۋعا مىندەتتى” دەپ جازىلعان… سونىمەن تۇركىستان قازاقتارى جەتىسۋ، سەمەي، اقمولا، تورعاي جانە ورال وبلىستارى قازاقتارىنىڭ باسىنا تۇسكەناۋىر كۇيگە دۋشار بولدى. ەندىگىدە تۇركىستاندا قازاقتاردان جەردى الۋدا وسى زاڭدى وڭدى-سولدى العا تارتپاق. بۇنى كۇشتىنىڭ السىزگە جاساپ وتىرعان قياناتى دەمەسكە لاج جوق”.
ورىس وزبىرلىعىن ايقىندايتىن جوعارىدا اتالعان جارعىلار مەن 1822-1911 جىلدار ارالىعىندا قابىلدانعان ەرەجەنىڭ بارىسىندا تۇتاس قازاقستان تولىعىمەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالدى. ەشقانداي دا نەگىزسىز ۆاسسالدى، قولداۋشى مارتەبەسىندەگى مەملەكەتتىگىنەن ايىرىلىپ، يمپەريانىڭ اجىراعىسىز بولىگىبولىپ شىعا كەلدى. قازاقتار ءوزىنىڭ بايىرعى جەرىندە وگەيلىككە ۇشىراپ، جاتجۇرتتىققا اينالدى. بۇدان كەيىنگى ءومىر اعىسى كورسەتكەنىندەي، قازاقتاردى ءوز جەرىنىڭ مەنشىك يەسى قۇقىعىنان ايىرۋ كوشپەلىلەردى ءشول مەن شولەيتتى (جارامسىز) جەرلەرگە كۇشتەپ ىعىستىرىپ، دالالىق ولكەگە ورىس قونىس اۋدارۋشىلارىنىڭ جاپپاي اعىلىپ كەلۋىنە كەڭىنەن جول اشىپ بەردى.
قازاقستان اۋماعىن تۇتاستاي وتارلاۋ جانە جاپپاي قونىستاندىرۋ ارقىلى باسا كوكتەپ جاۋلاپ الۋدىڭ بارىسى رەسەيدە جۇرگىزىلىپ جاتقان ىشكى رەفورمالارمەن سايكەس كەلدى. قازاقستاننىڭ وتارلانۋىنا قاتىستى وسىناۋ وزەكتى تاقىرىپ ءالى دە كەشەندى تۇردە زەرتتەلمەي وتىر. ءسوز 1861 جىلعى كرەپاستنويلىق قۇقىقتى جويۋ ماسەلەسى تۋرالى بولىپ وتىر. سونىڭ ناتيجەسىندە قۇلدىقتان باسى بوساعان باسار جەرى جوقسانسىز شۇبىرعان ورىس شارۋالارى قازاقستان جەرىن وتارلاۋ ماقساتىندا جاپپاي قونىس اۋدارىلدى.
قازاقستاندى باسقارۋعا قاتىستى جارعىلار مەن ەرەجەلەردى تىڭعىلىقتى زەرتتەپ زەردەلەۋ بارىسىندا ءاليحان بوكەيحان قازاقستاننىڭ رەسەي يمپەرياسىنا بودان بولىپ (پروتەكتورات) ەنۋىنە قاتىستى شارتتاردىڭ ورەسكەل تۇردە ءبىرجاقتى بۇزىلىپ وتىرعانىن ۇشىراتتى. قازاق حالقىنىڭ ارقا سۇيەر بولاشاق كوسەمى ەكىجاقتى كەلىسىمشارتتاردان رەسەيدىڭ باسقا ەلدىڭ ساياساتىنا مۇلدەم قايشى كەلەتىن اۋماقتىق باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزۋىنايتپاعاندا، قازاقستاننىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋى تۋرالى بىردە-بىر استارى قالىڭ جىمىسقى ەمەۋرىنىندە تاپپايدى.
ول ورىس يمپەرياسىنىڭ قازاقستاننىڭ ىشكى ىسىنە كۇشتىنىڭ ءدوڭايبات وكتەمدىگىمەن ارالاسىپ، ەكىجاقتى كەلىسىمشارتتاردا كورسەتىلگەن شارتتار مەن مىندەتتەمەلەردى ءجون-جوسىقسىز بۇزىپ وتىرعانىنا كوزىن جەتكىزەدى. تاعى دا ماڭىزدى تاريحي دەرەكتەرگە نازار سالايىقشى.
ورىس حانشايىمى اننا يوانوۆنا 1731 جىلعى 12 قاڭتارداعى گراموتاسىمەن كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىردىڭ ءوتىنىش حاتىندا كورسەتىلگەن شارتتارمەن كەلىسە وتىرىپ، قازاقتاردى “بوداندىققا” الۋعا كەلىسىمىن بەردى. بۇل جەردە ايرىقشا ماڭىزدى ەكى دەرەكتى اتاپ وتكەنىمىز ءجون. بىرىنشىدەن، ءابىلقايىر حاننىڭ ءوتىنىش حاتىندا تەك قانا پروتەكتوراتتىق تۋرالى ءسوز بولدى. ەكىنشىدەن، بوداندىققا قاتىستى بىردە-بىر ءسوز ايتىلعانى جوق. الايدا قازاق حاندارى وكتەم دە استامشىل رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءوزارا جاردەمدەسۋ مەن قاجەتتى كومەككە جۇگىنۋدىڭ كەز-كەلگەن ءتۇرىن بوداندىققا بويسۇنۋ دەپ وزىنشە ۇعىنىپ، وزىنشە تۇسىندىرەتىن قۋلىعىنا قۇرىق بويلاماس ايارلىعىن قاپەرلەرىنەن شىعارىپ الدى. قازاق حاندارىنا سونىڭ ىشىندە ءابىلقايىر حانعا جىبەرىلگەن العاشقى گراموتالاردا ەكپىن جاسالعان باستى ماسەلە، پروتەكتوراتتىق ەمەس، تەك قانا “بوداندىق” تۋرالىبولدى. قازاق حاندارى پروتەكتوراتتىق “ءوزارا ديالوگ” قاعيداتىنداعى كۇشتى وداقتاستىڭ قولداۋىنداعى اسكەري-ساياسي اليانس دەپ ءبىلدى. ەگەر دە بەلگىلى ءبىر اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر ونىڭ ەلدىك مۇددەسىنە قايشى كەلگەن جاعدايدا بۇل اليانستان ەمىن ەركىن شىعىپ كەتە الاتىن ەدى.
«قىرعىز ولكەسىنىڭ تاريحي تاعدىرى جانە ونىڭ مادەني جەتىستىكتەرى» وچەركىندە ورىندى اتاپ كورسەتىلگەندەي، پروتەكتورات ۇعىمى قازاق دالاسىندا بۇرىننان بار قالىپتى قاتىناس تۇرىندە العانىمىزدا «قىرعىزدار (قازاقتار) سۇلتاندارى مەن حاندارىنىڭ بيلىگىن مويىنداي وتىرىپ، ولاردىڭ مۇددەلەرى رۋلاردىڭ ءوزىن ءوزىن باسقارۋ ۇستانىمىمەن سايكەس كەلگەنىنشە قۇرمەتپەن قاراۋ» سيپاتىندا پايىمدالدى.
وعان ناقتى مىسال رەتىندە ءابىلقايىردىڭ اننا يواننوۆنا پاتشايىمعا جازعان حاتىنداعى بولاشاق وداقتاستىقتىڭ ءمان-ماعىناسى اشىق ايتىلعان ۇزىندىلەرىن كەلتىرۋگە بولادى.
«1/ ءبىزدىڭ ۇلى پاتشايىم اعزامعا جانە دە ءسىزدىڭ ۇلى مارتەبەلى بابالارىڭىزعا ءارقاشان ادال دا ءادىل قىزمەت ەتۋگە ۋادە ەتەمىن.
2/ بىزگە، قايساق ورداسىنا جارلىق بەرىلسە، رەسەي بوداندارى باشقۇرت جانە قالماقتارمەن بىرگە قىزمەت كورسەتۋگە بۇيىرىلعان جەرلەرگە بارامىز.
3/ قايساق ورداسىنىڭ جايىق كازاكتارىنا، باشقۇرتتارعا، قالماقتارعا جانە دە بارشا رەسەيلىك بوداندارعا دۇشپاندىقپەن شابۋىل جاساماۋى، ولاردى شىعىنعا باتىرماۋى ءارى ولارمەن بەيبىت ءومىر ءسۇرۋى.
4/ بىزگە قايساقتارعا رەسەيگە بودان استراحان جانە وزگە دە جەرلەردەن جونەلتىلەتىن كوپەس ساۋداگەرلەرىنىڭ كەرۋەندەرى كەلگەن جاعدايدا ولارعا زيانكەستىك كەلتىرمەۋ، زالالدى ادامداردان قورعاۋ، بىزدەرگە تيەسىلى جەرلەردە شىعارىپ سالۋ.
5/ ءبىزدىڭ قايساق ورداسىنان تۇتقىنعا الىنعان رەسەيلىك بودانداردى قايتارۋ، بۇدان كەيىن باشقۇرتتار جانە رەسەيدەن تۇتقىندار الماۋدى، ولاردان بولەك شوقىنعانداردى قايتارىپ بەرۋدى، ءبىدىڭ جوعارى مارتەبەلىمىزگە ادال قىزمەتىمىز ءۇشىن باشقۇرتتار سياقتى جاساققا 4000 تۇلكىدەن جىبەرىپ تۇرۋدى ۋادە ەتەمىن. وسىعان سەنىم رەتىندە مەن، ءابىلقايىر حان، وسى پاراققا ءمورىمدى باسىپ، ءوزىمنىڭ سەنىمدى وكىلىم (ەلشى) باقا باتىردى (باكا-باتۋر) اتتاندىردىم».14
ورىس پاتشايىمىنىڭ 1731 جىلدىڭ 12 اقپانىندا بەرىلگەن گراموتاسى قازاق حاندارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا پروتەكتوراتتىققا، ال رەسەي تاراپىنىڭ ءتۇسىندىرۋى (پايىمى) بويىنشا قۇقىقتىق تۇرعىدابوداندىققا ءوتۋىنىڭ باستاۋىن قالاعانىنا باسا نازار اۋدارىڭىزشى.
رەسەي قازاقتارعا ءۇشىنشى ءبىر ەلدىڭ باسىپ كىرۋىنەن قورعاۋعا كەپىلدەمە بەردى. ءيا، ءۇشىنشى ءبىر ەلدىڭ باسىپ الۋىنان ساقتاۋعا كەپىلدەمە بەرىپ، “جابىرلەۋ مەن تالان-تاراجعا” تۇسىرمەۋگە ۋادە ەتتى. حان ءوز تاراپىنان “باشقۇرتتار ءتارىزدى ادال قىزمەت ەتۋگە جانە سالىق تولەپ تۇرۋعا” مىندەتتەمە العانىن تاعى دا اتاپ كورسەتەمىز.
ءابىلقايىر حان 1731 جىلدىڭ 10 قازانىندا بارلىق قازاق رۋلارى مەن جۇزدەرى (وردا) اتىنان ورىس پاتشايىمىنا ادالدىعىنا انت قابىلدادى. بۇل كىشى ءجۇز حانىنىڭ وتە ورەسكەل بۇرمالاۋشىلىقتارعا جول بەرۋى بولاتىن. ءابىلقايىردىڭ رەسەيمەن وداقتاستىق ورناتۋ تۋرالى باستاماسى كىشى جۇزدە قولداۋ تاپپاعانىن ايتپاعاندا، ونىڭ تەرىس پيىعىلىنان تازا حابارسىز بولعان ورتا جانە ۇلى ءجۇز حاندارى ونىڭ ەلدىك ءۇشىن اسا ءقاۋىپ تۋدىراتىن ەرسى باستاماسىن قولداۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. كەلىسسوزدەر اسا قۇپيا جاعدايدا ءوتتى. بۇل از دەسەڭىز ءابىلقايىر ستراتەگيالىق ماڭىزى ەرەكشە قاتەلىكتەرگە بوي الدىردى. ا.تيەۆكەليەۆ باستاعان ورىس دەلەگاسياسىنا سونشالىقتى زور سەنىم ارتىپ، ورىس يمپەرياسىمەن ساياسي اليانسقا (وداق) قول قويۋدامىن دەپ ءبىلدى. بۇل ءالى دە جان-جاقتى قاراستىرىلاتىن اسا ماڭىزدى تاقىرىپتىڭ وزەگى ەكەنىن ايتۋ ارتىق ەتپەس.
پروتەكتوراتتىق تۋرالى ءوزارا كەلىسىمنىڭ تۇپكىلىكتى ناقتىلانعان شارتتارىن قۇراعان اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭقاتارىندا قازاقتاردىڭ پاتشايىمعا جانە ونىڭ مۇراگەرلەرىنە ادالدىعىن ساقتاۋ، حاندىقتىڭ سىرتقى بايلانىسقا قاتىستى ەركىندىگىنشەكتەۋمەن كەلىسۋ، قىزمەت اتقارۋعا مىندەتتەمە الۋ (اسكەري! – بۇل تاقىرىپقا ءالى قايتادان ورالامىز)، رەسەيدىڭ ساۋدا كەرۋەندەرىنە جانە وزگە بوداندارىنا شابۋىل جاساماۋ، تۇتقىنداردى قايتارۋ، سالىق تولەۋ، حان مەن سۇلتانداردىڭ بالالارىن اماناتقا بەرۋ بولدى. ءوز كەزەگىندە رەسەي تاراپى ءوز پروتەكسياسىنا (بوداندىققا) الۋشى جاق رەتىندە “جاڭادان ءوز قۇزىرىنا (پودداننىح) ەنگەندەردى سىرتقى شاپقىنشىلىقتان جانە جاپا شەگۋدەن قورعاۋ” مىندەتتەمەسىنالدى. كەلىسىم شارتتاردا قازاقتاردىڭ جەرى مەن تەرريتوريالىق اۋماعىنا اپات توندىرمەۋ ماسەلەسىن ايتپاعاندا، رەسەيدىڭ قازاقتاردىڭ ىشكى ساياسي ىسىنە ارالاسۋىمۇلدەم قاراستىرىلماعان بولاتىن. ءوزارا كەلىسۋشى تاراپتاردىڭ تەڭ دارەجەلى جاعدايدا بولماۋىنا قاراماستان كەلىسسوزدەر ەركىن-كەلىسىمدى سيپاتتا ءوتتى. ناتيجەسىندە قازاقتار رەسەي بوداندىعىن قابىلداپ، ونىڭ قۇقىقتىق مويىندالۋىنىڭ ايعاعى رەتىندە حان، سۇلتاندار، رۋ كوسەمدەرى، حالىق بيلەرى مەن باتىرلار (تارحاندار) سالتاناتتى تۇردە انت بەردى.
مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق شارتتىلىقتار تۇرعىسىنان الىپ قاراستىرعانىمىزدا، كەلىسىم شارت بويىنشا قازاقستاننىڭ رەسەيگە تاۋەلدىلىگى پروتەكتورات تۇرىندە بولدى. پروتەكتوراتتىقتىڭ ەڭ باستى زاڭدىق ولشەمى قورعاشتاۋعا الىنعان مەملەكەت ەگەمەندىگىنىڭ ايتارلىقتاي شەكتەلۋى بولاتىن. سونىڭ سالدارىنان قازاق حاندىعى سىرتقى ساياساتتاعى دەربەستىگىنەن ايىرىلدى. حالىقارالىق قۇقىقتىق قارىم قاتىناس سۋبەكتىسى بولۋدان قالدى. دەسە دە پروتەكتورات پروتەكتورات-مەملەكەت ءۇشىن ءوزىن ءوزى ىشكى باسقارۋدىڭ مۇمكىندىكتەرىنەسكەرەدى. ءا.بوكەيحان اتاپ كورسەتكەنىندەي، ورىس يمپەرياسى 1822 جانە 1824 جىلدارداعى جارعىلارى، 1867-1868 جىلدارداعى ساياسي-اكىمشىلىك رەفورمالارى سونداي-اق 1886 جانە 1891 جىلعى ەرەجەلەرىمەن قازاقستاننىڭ پروتەكتوراتتىققا كوشۋىنىڭ بارلىق شارتتارىن ءبىرجاقتى دورەكىلىكپەن ءارى شاعىمدانۋ ىقتيارىنسىز بۇزدى.
1731-1824 جىلدارداعى قازاقستاننىڭ رەسەيمەن مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق قارىم- قاتىناسىنۆاسسالدىق تاۋەلدىلىك دەپ تە سيپاتتاۋعا بولادى. ۆاسسالدىق تاۋەلدىلىكتىڭ باستى ولشەمى قازاق بيلەۋشىلەرى تاراپىنان ۆاسسالدىق سەرت پەن انتتىڭ قابىلدانۋى، كەپىل تۇتقىننىڭ (امانات) بەرىلۋى دەسەك، ولاردىڭ ءبارى دە ناقتىلى جۇزەگە اسىرىلدى.
كىشى جانە ورتا ءجۇزدىڭ رەسەيمەن 1822-1824 جىلدارعا دەيىنگى زاڭدى قارىم-قاتىناسى “بوداندىق” (پوددانستۆو) دەپ اتالدى. ءبىراق تا ءوزارا كەلىسىمدە قازاق حاندىعى مەن جەرىن رەسەيدىڭ اجىراعىسىز بولىگىنە اينالدىرۋ تۋرالى بىردە ءبىر ءسوزدى تاپپايسىز.
قازاق حاندىعى ۆاسسالدى مەملەكەتكە اينالدى دا ورىس يمپەرياسى ءحىح عاسىردىڭ 20 جىلدارىنا دەيىن قازاق بيلەۋشىلەرىمەن قارىم-قاتىناسىن سىرتقى ىستەر كوللەگياسى ارقىلى جۇزەگە اسىردى. ونى ءاليحان بوكەيحان 1901 جىلى جاريالاعان ورتا ءجۇز حانى بوكەيدىڭ مينيسترلىك باسقارۋشىسى جانە سىرتقى ىستەر مەملەكەتتىك كوللەگياسىنا قاتىسۋشى گراف كارل نەسەلرودپەن 1817 جىلدىڭ قازانىندا جازىسقان حاتى دالەلدەيدى.15
مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق كوزقاراس تۇرعىسىنان العانىمىزدا، قازاق حاندىقتارىنىڭ مەملەكەت-پروتەكتورات مارتەبەسى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ حاندىق ينستيتۋتى، رۋ كوسەمدەرى جانە حالىق بيلەرىنىڭ قۇرىلتايى، قازاق رۋلارىكوسەمدەرىنەن تۇراتىن حان كەڭەسى جويىلعانشا ساقتالىپ كەلگەنىنە ەرەكشە ەكپىن جاسايمىز.
بۇل جەردە جاس ءاليحان XVIII-XIX عاسىرلار بەدەرىندەگى قازاق حاندىعى مەن رەسەي يمپەرياسى قارىم-قاتىناسىنىڭتاريحىن باستاپقى دەرەككوزدەردەن جۇيەلى تۇردە زەرتتەي كەلىپ، قازاقتار ورىس يمپەرياسىنا باس يمەگەن حالىق جانە مەملەكەت ەكەنىنە كوزىن جەتكىزەدى. باسقا باسقا، ول قازاق مەملەكەتى پروتەكتوراتتىققا ەنگەنگە دەيىن ءۇش جەكەلەگەن حاندىققا بولشەكتەنگەنىن ءبىلدى؛ سول كەزدەرگە دەيىن قازاق حاندارى ءوز شەكارالارىن بايىرعى داستۇردە، ياعني تاۋ بەدەرىنە، وزەن مەن دالا جازىقتارىنا قاراپ انىقتادى، وسى جانە باسقا دا جەرلەرگە قۇقىقتىق قاتىناسىن سول جەرلەردەگى اتا-بابالارى قورىمى (زيرات) بولۋىمەن ايقىندادى. بۇل جەرلەردە قازاقتار باعزىدان بەرى وزدەرىنە ءتان قاۋىمدىق-رۋلىق قۇرىلىمدا جانە دە قايتالانباس ىلكى ءداستۇرى، اتتى-كوشپەلى مادەنيەتىمەن ءومىر ءسۇردى.
ءاليحان بوكەيحان قازاقتار ورىس يمپەرياسىنىڭ جاۋلاپ الۋشىلىق سوعىسىنىڭ ناتيجەسىندە باعىندىرىلماعانىن انىق ءبىلدى ءارى وسىناۋ بۇلتارتپاس تاريحي دەرەكتى باسشىلىققا الىپ وتىردى. “قازاق” گازەتىندەگى ماقالالارىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ 1886 جىلدىڭ 2 ماۋسىمىندا “تۇركىستان ولكەسىن باسقارۋ تۋرالى ەرەجە” جانە 1891 جىلدىڭ 25 ناۋرىزىندا “اقمولا، سەمەي، جەتسۋ، ورال جانە تورعاي وبلىستارىن باسقارۋ تۋرالى ەرەجە” قابىلدانۋىنان سوڭ ورىستاردىڭ قازاقتارعا قاتىستى قارىم-قاتىناسى سىيلاستىقتان ەرىنىن شۇيىرە وتىرىپ كەمسىتۋشىلىككە قاراي شۇعىل وزگەرگەنىن ۇنەمى اتاپ كورسەتتى. بۇل رەتتە رەسەيدىڭ 1860 جىلدارداعى س.-پەتەربۋرگ جوعارى اقسۇيەكتەر ورتاسىنىڭ شوقان ءۋاليحانوۆقا دەگەن قارىم-قاتىناسى جەڭىلگەن حالىقتىڭ ۇلىنا ەمەس، وداقتاس مەملەكەت باسشىسىنىڭ بەتكە ۇستار دەگدار وكىلىنە، ۇلى شىڭعىس حاننىڭ لايىقتى ۇرپاعىنا دەگەن قۇرمەت ەدى. بۇدان ءاليحان بوكەيحاننىڭ قۇلدىققا باس يمەگەن حالىقتىڭ جانە باعىنباعان باس اساۋ مەملەكەتتىڭ پەرزەنتى رەتىندە قايراتكەرلىككە بەلدى بەكەم بۋعانىن بايقايمىز. مىنە، بۇدان الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن ۇلى شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءوزىن جانە تۋعان حالقىن جاتتىڭ بيلەپ توستەۋىندە، بوگدەنىڭ ىرقىندا كەتپەۋىن ويلاۋدى ماقسات ەتىپ العانىن تۇسىنەمىز. ورىس يمپەرياسىنىڭ قولداۋىنا (پروتەكسيا) ءوز ەركىمەن وتكەن قازاق حاندارىنا دەگەن قارىم-قاتىناسىن بەس عاسىر بۇرىن جاھاندى تىتىرەنتكەن ارعى باباسى شىڭعىس حاننىڭ بوداۋىنا باعىنىشتى بولعان حالىقتارعا قاتىستى ۇستانىمىمەن سالىستىرا كەلىپ، كوڭىل قۇلازىتارلىق قايعىلى قورىتىندىعا كەلەدى. “قۇقىقتىق مەملەكەت يدەياسىنىڭ بارىنشا گۇلدەنگەن عاسىرىندا ءومىر سۇرە وتىرىپ، - دەپ جازدى ول 1911 جىلى مىسقىلمەن “ۆ ميرە مۋسۋلمانستۆا” اتتى پەتەربور گازەتىندە، - جابايىلىق پەن تاعىلىققا تولى وتكەن كەزەڭدەرىمىزدە ناقتىلى قول جەتكىزە العان بارىمىزدىڭ وزىنە ماڭايلاي الماي وتىرمىز ءارى وعان دەگەن قىزعانىشىمىزدى بۇگىپ قالا الماساق كەرەك. وعان 13-15 ع.ع. موڭعول ۇستەمدىگى داۋىرىندەگى تاتار حاندارىنىڭ ورىس ءدىن باسىلارىنا دەگەن قارىم-قاتىناسىن كورنەكى مىسالعا الا وتىرىپ، قازىرگى مۇسىلمان ءدىن باسىلارىنىڭ قۇقىعىن سول ءبىر عاسىرلارداعى پراۆوسلاۆتار قۇقىعىنا بايلانىستى جايتتەرمەن سالىستىرا كوز جەتكىزۋگە بولادى. حانداردىڭ ميتروپوليتتەن باستاپ ورىس ءدىن باسىلارىنا جالاقى گراموتالارىن تاعايىنداۋى نەمەسە ورىس ءدىني باعىنىشتىلىعىنا بايلانىستى قۇقىعى مەن ارتىقشىلىقتارى بەلگىلەنگەن جارلىقتار شىعارىپ وتىرعانى قاراپايىم تاريح وقۋلىقتارىنان-اق اركىمگە بەلگىلى بولسا كەرەك… قۇقىقتىق مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان مۇسىلمان ءدىن باسىلارى تاعى دەپ قابىلداناتىن تاتار ورداسىنىڭ بيلەۋشىلەرى وسىدان بەس ءجۇز جىل بۇرىن باۋارلاس ورىس ءدىن باسىلارىنا كورسەتكەن ءىلتيپات، بەرىلگەن جەڭىلدىكتەر مەن جاسالعان ارتىقشىلىقتاردىڭ قاراپايىم تۇرىنە دە يەلىك ەتە الماۋدا. مۇمكىن حاندار وسىنداي ۇستانىمعا وزدەرىنىڭ ساياسي مۇددەلەرى ءۇشىن بارعان بولار دەپ ايتۋشىلار دا تابىلار… الايدا سول ءبىر ۋاجدىلىك ازاماتتاردىڭ قازىرگى ساياسي جانە مەملەكەتتىك تۇرعىداعى زارۋلىگى مەن مۇددەلەرىنە قىرىن قاراۋدى قاجەت ەتەدى دەگەن ءسوز ەمەس قوي”.
1911 جىلى “ۆ ميرە مۋسۋلمانستۆا” باسىلىمىندا ءاليحان “قازاق حالقىنىڭ رەسەي بوداندىعىن قابىلداعانىن ءجۇز جىل وتەر-وتپەستەن وسىناۋ جارتىلاي كوشپەلى ەلدىڭ تۇتاس جەرى قازىنا مەنشىگى بولىپ شىعا كەلدى.* (*كىشى ءجۇز رەسەي بوداندىعىنا ءابىلقايىر حان كەزىندە 1731 جىلى، ورتا ءجۇز ابىلاي حان تۇسىندا 1781 جىلى ءوتتى. اۆتور ەسكەرتپەسى ). 1868 جىلى “…كوشپەلىلەر جايلاعان جەرلەر، سول جەرلەرگە تيەسىلى كەرەك-جاراقتار سونىڭ ىشىندە ورماندار مەملەكەت مەنشىگى دەپ مويىندالادى”** (** 1891 جىلى شىققان دالا ەرەجەسىنىڭ 119 بابى. - اۆت.) دەپ ايتىلعان زاڭ قابىلدانادى. پەتەربۋر كانسەلياريالارىندا وڭاشادا جاسىرىن جوبالانعان بۇل زاڭ تۇتاس ۇلت ءۇشىن ماڭىزدى دا ەرەكشە مانگە يە بولعانىنا قاراماستان، ءوزىن قاشاننان بايىرعى جەرىنىڭ تولىققاندى يەسىمىن دەپ سانايتىن حالىقتىڭ كەلىسىمىنسىز، تىپتەن سول حالىق وكىلدەرىنىڭ ءۋاجىن الدىن الا تىڭداۋسىز-اق بەكىتىلىپ كەتتى” 17 دەپ وكىنىشپەن اتاپ كورسەتكەن بولاتىن.
قازاق حاندىعىنىڭ پروتەكتوراتتىققا ءوز ەركىمەن ەنۋى تۋرالى شارتتاردىڭ رەسەي يمپەرياسى تاراپىنان ورەسكەل تۇردە بۇزىلىپ وتىرعانىنا كوزىن جەتكىزەتىن دايەكتى مالىمەتتەردى اشقاننان سوڭ ءاليحان بوكەيحان تۋعان حالقىنا بايىرعى جەرلەرىن قايتارۋدىڭ ىمىراسىز كۇرەسىن باستادى. 1895-1917 جىلدارى “الاش” يدەياسىنا الدىڭعى قاتارلى ۇلت زيالىلارىن توپتاستىرا وتىرىپ، بارشا قاجىرلى كۇش-جىگەرىن وسىناۋ ەلدىك سەرپىلىسكە باعىتتادى. مىسالى، ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ايتۋلى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى ءارى ونىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن فرانسياعا قونىس اۋدارعان مۇستافا شوقاي ازامات سوعىسىنىڭ ارپالىسقا تولى 1917-1920 جىلدارى ۇستازى حاقىندا “توڭكەرىسكە دەيىنگى ۇلتتىق باعدارلامانىڭ باستى ەرەجەسىنىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ وتانىمىزعا ورىس قونىس اۋدارۋشىلارىنىڭ اعىلۋىن توقتاتۋ بولدى… ءاليحان [بوكەيحان] بىزگە ءاردايىم “ەگەر دە ۇلتقا پايدالى بولامىن دەسەڭىزدەر، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ورىس بيلىگىنىڭ ءبىزدىڭ وتانىمىزداعى جەر ساياساتىن مۇقيات زەرتتەۋ قاجەت، ودان تىڭعىلىقتى ۇيرەنۋگە ۇمتىلۋ شارت. سىزدەرگە نە ىستەۋ كەرەكتىگىن، نەندەي جۇمىستار اتقارۋ قاجەتتىگىن ساياساتتىڭ ءوزى كورسەتەدى» دەپ جازدى.
بۇل كۇرەسكە ول وتارلاۋشى ەلدىڭ ءتۇرلى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ جاتقان وسكەلەڭ جاستاردى تارتىپ وتىردى. قازاق جاستارىنىڭ ساياسي قۇپيا ۇيىمدارىندا ولاردىڭ قولداۋشىسى ءارى ۇستازى بولا ءبىلدى. ونى 1917-1920 جىلدارى الاشوردا اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىندەگى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەكى ورىنباسارىنىڭ ءبىرى بولعان حالەل عابباس ۇلى (عابباسوۆ) 1929 جىلى 14 قاراشادا وگپۋ تەرگەۋشىسى ساەنكوعا بەرگەن جاۋابى ايعاقتايدى: “توڭكەرىسشىل قوزعالىسقا 1905 جىلى گيمنازيانىڭ 5 سىنىبىنان باستاپ قاتىسا باستادىم. سەمەي گيمنازياسىندا توڭكەرىسشىل ۇيىرمە بولدى…ۇيىرمە ساياسي جەر اۋدارىلعاندارعا جاردەمدەسەتىن. تازا ساياسي ادەبيەتتەر شىعارىپ، قازاقتار ءوز جەرىنە يە بولسىن (!) دەپ، حالىققا ارنالعان ۇندەۋ دە شىعاردىق، شەن-شەكپەنگە ساتىلىپ، ۇلت مۇددەسىنە وپاسىزدىق جاساعان شەنەۋنىكتەرمەن كۇرەستىك... سول جىلى (1908) مەن ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول جيناۋعا قاتىسقانى ءۇشىن قۋدالانىپ، سەمەي تۇرمەسىنە جازاسىن وتەۋگە كەلگەن بوكەيحانوۆپەن العاش رەت كەزدەستىم.19 وعان ءوز ىنتا-ىقىلاسىممەن باردىم. اباقتىدان شىققان سوڭ بىردە-بىر شاكىرت قالماستان تەگىس بارىپ جولىقتىق. ول بىزدەردىڭ دايىندىقسىزدىعىمىزعا وكپە-رىنىشىن ءبىلدىرىپ، ساياسي ەڭبەكتەردى مۇقيات وقۋدى ۇسىندى. بوكەيحانوۆپەن بۇدان سوڭعى كەزدەسۋىم 1912 جىلى ءوتتى. ول كەزدە پەتروگرادتا بولاتىن. اقبايەۆتى شاقىرعان ەدى. ول كەزدە ستۋدەنتپىن، ال اقبايەۆ بولسا، ماسكەۋدە بولاتىن. مەن ولارمەن بىرگە باردىم.
بوكەيحانوۆ ۇكىمەتكە مەملەكەتتىك دۋماداعى قازاق حالقىنىڭ وكىلەتتىلىگىن توقتاتۋ تۋرالى 1908 جىلعى 6 ماۋسىمداعى زاڭدى وزگەرتۋگە بايلانىستى سۇراۋ سالۋدىڭ نەگىزدەمەسىن دايىنداۋ ۇستىندە بولدى (قازاقتاردى سايلاۋ قۇقىعىنان ايىرعان جاڭا زاڭ 1907 جىلدىڭ 3 ماۋسىمىندا قابىلدانعان بولاتىن. ەسكەرتپە. س.ا.). بوكەيحانوۆ پەتروگرادتتاعى ستۋدەنتتەرگە سۇراۋ سالۋدى بارىنشا نەگىزدەۋدى جۇيەلەۋگە قاجەتتى مەتەريالداردى جيناۋعا تاپسىرما جۇكتەدى. مەنىڭ بوكەيحانوۆپەن بىرلەسىپ اتقارعان جۇمىسىمنىڭ ۇزاق كەزەڭىن قاس-قاعىم ءسات دەپ اتاۋعا بولادى”.
بۇل جەردە ءبىزدىڭ باس تۇلعامىز ءاليحان بوكەيحان ءومىرىنىڭ كەيىنگى قايراتكەرلىك قارەكەتى ءارى ازاماتتىق ىس-ارەكەتىمەن ەتەنە ساباقتاس بىرنەشە جارقىن ساتتەرىنە ناقتىراق توقتالا كەتكەنىمىز ءجون.
1890 جىلى ءاليحان ومبى تەحنيكا ۋچيليششەسىنىڭ سوڭعى 4-كۋرسىنىڭ بولاشاق پانسيونارى رەتىندە (وقۋ مەكەمەسىنىڭ پانسيونات-جاتاقحاناسىندا تۇراتىن وقۋشىلار) ۋچيليششە ديرەكتورى ن.دوبروحوتوۆقا “ونىڭ ناعىز اتا-تەگى نۇرمۇحامەدوۆ (اكەسىنىڭ اتى) ەمەس، بوكەي حانوۆ ەكەنىن» بىلدىرەدى.
ۇلت كوسەمىنىڭ پورترەتىنە تاعى ءبىر شتريح. قازاق حاندىعىنىڭ رەسەي پروتەكتوراتتىعىنا كىرۋ تاريحىن زەرتتەۋ كەزەڭىندە ەكى جاقتى كەلىسىمدەر مازمۇنى، سول ۋاقىتتاعى ورىس زاڭنامالىق ماسەلەسىندەگى قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن اككىلىگىنە بارىنشا تەرەڭىرەك ۇڭىلۋىنە ورمان ينستيتۋتىنداعى وقىعان جىلدارىندا نەگىزگى بىلىمىنە قوسىمشا زاڭ ءبىلىمىن الۋى مۇمكىندىك بەردى. 1891 جىلى س.-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە ەكستەرن كۋرس تاپسىرادى. ونى كەيىنىرەك گۋلاگ-تان ازاتتىققا شىققانان كەيىن ءالىمحان ەرمەك ۇلى قازاق راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. 1894 جىلى ورمان ينستيتۋتىن بىتىرگەنى تۋرالى اتتەستات [ديپلوم] «سۇلتان ءاليحان نۇرمۋحامەدوۆ سۇلتان بوكەي-حانوۆ» [№ 4 فوتو] اتىنا بەرىلدى. ونىڭ سول كەزەڭ قازاقتارى ءۇشىن توسىن دۇنيە ىسپەتتەس ورمان ينستيتۋتىنا ءتۇسۋىنىڭ وزىندىك تاريحى بار. ويتكەنى ءحىح عاسىر سوڭىنداعى قازاق دەگدارلارى اراسىندا رەسەي جوعارى وقۋ ورىندارى ىشىندە - زاڭ جانە اسكەري ءبىلىم، بۇقارا، سامارقاند، ستامبۋل جوعارى مەدرەسەلەرىندە - ءدىني ءبىلىم ۇلكەن تانىمال ەدى.
1889 جىلدىڭ كۇزىندە 23 جاسار ءاليحاننىڭ ا.ن. (ءاليحان نۇرمۇحامەدوۆ) دەگەن قول قويۋىمەن ومبى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى كانسەليارياسىندا شىعاتىن «وسوبوە پريباۆلەنىە ك «اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام» گازەتىنىڭ ەكى سانىندا “قارقارالى ويازىنىڭ توقىراۋىن، قاتون-بۇلاق جانە باتىس بالقاش بولىستارىنداعى ەگىنشىلىك تۋرالى” ماقالاسى باسىلادى. بۇل ماقالادان ءاليحاننىڭ اتا-بابا جەرىنە دەگەن پەرزەنتتىك شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگى بارىنشا جارقىراي كورىندى. ونى ومبى تەحنيكالىق ۋچيليششەسى تەحنيكالىق ماماندىقتار دايىندايتىن ءسىبىر تەمىر جولىندا بولاشاقتا قولعا الىنار قىزمەت تە اسا قىزىقتىرا قويعانى جوق. ءاليحان كەڭ سالالى ورمانتانۋشى-عالىم ماماندىعىن تاڭدادى. ال جوعارىدا اتالعان ماقالاسى ونى ورمان ينستيتۋتىنا وقۋعا جولداۋعا باستى نەگىز بولدى. جولداماعا وتۋ ديرەكتورى ن.دوبروحوتوۆتىڭ ءوزى قول قويدى.
1896 جىلى ومبىنىڭ “ستەپنوي كراي” گازەتىندە جاريالانعان العاشقى ماقالاسىنىڭ بىرىندە ءاليحان س.-پەتەربۋرگتەگى وقۋىنعا قاتىستى “4 جىل (1890-1894) رەسەيدە تۇردىم” دەپ جازدى. سول ارقىلى قازاقستاننىڭ زاڭسىز وتارلانعانىنا ەش ءشۇبا كەلتىرمەستەن، ءوز ەلىن رەسەيدىڭ بولىگى دەپ ەسەپتەمەيتىندىگىن ۇقتىردى.
تۋعان حالقىنا ونىڭ بايىرعى جەرلەرىن قايتارۋ مەن ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋدە ءاليحان بوكەيحان زورلىق-زومبىلىققا ەمەس، رەسەي زاڭناماسىنىڭ اياسىنداعى بەيبىتشىلىككە نەگىزدەلگەن كۇرەس جولىن تاڭدادى. وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ قوعامىنىڭ عالىمدارى ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ دارالىق قاسيەتتەرىن اتاپ كورسەتكەندەرىندەي، “ساياسي بايىپتى ۇستامداعى پاراساتتى تۇلعالار ۇلتتىق مۇرات-ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋدى زاڭدى قۇرىلىم شەڭبەرىندە اتقارعان دۇرىس ءارى مۇمكىن دەپ سەندى. ولار ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقتار اراسىندا رۋحاني جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋعا (ينتەللەكۋتالدى رەنەسسانس) باستايتىن جاعداي تۋدىرۋ قاجەت دەپ ەسەپتەدى”.
ءاليحان بوكەيحان ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جار
پىكىر قالدىرۋ