تاياۋدا سەمەي شاھارىندا الاش قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي، ۇلت كوسەمى، بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحان ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى بولدى.
سونىمەن قاتار، وتكەن جىلى “ءتىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن”، - دەپ ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ جولىنا باسىن تىككەن الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 15 تومدىق شىعارمالار جيناعى جارىق كورگەن ەدى. ءبىز وسى ەڭبەكتەردى پاراقتاي وتىرىپ، ەل كوكىرەگىندەگى كوپتەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن الاش باسشىسىنىڭ مول قازىناسىنان تاپقانداي بولدىق.
ەڭ باستىسى، وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن قازاق زيالىلارى كوتەرگەن ۇلتتىق ماسەلەلەردىڭ ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتۋ باعىتىنداعى “بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ“ ماقالاسىمەن ۇندەستىك تابۋى.
الاش كوسەمى، پۋبليسيست ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحانمەن “جۇرگىزىلگەن” رۋحاني سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
– تاۋەلسىز ەل بولۋ - الاش ارمانى. وسى اسىل مۇراتقا جەتۋ ءۇشىن قازاق حالقى نە ىستەۋ كەرەك؟
– ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز – الاشتىڭ اتى بايگەدەن كەلگەنى. ءتىرى بولساق، الدىمىز ۇلكەن توي. الاشتىڭ بالاسى بۇل جولى بولماسا، جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولار.
بوستاندىققا قۋانساڭدار، مەنى باسشىمىز دەپ ايتقاندارىڭ شىن بولسا، مىنە، مەن – ولە-ولگەنشە سەندەرگە قىزمەت قىلۋعا ۋادە بەرەمىن، سەندەر ۋادە بەرەسىڭدەر مە بوستاندىقتىڭ جولىمەن بولۋعا؟ بوستاندىقتىڭ جولىمەن بولساڭدار: بيشارانى جەمەۋگە، پارتيانى قويىپ، بىرىگۋگە، باس پايداسى مەن جۇرت پايداسىن بىردەي كورۋگە، بارلىق كۇشتەرىڭدى عىلىم جولىنا، بوستاندىق ارقاسىمەن كوگەرۋ جولىنا جۇمساۋعا كەرەك. مىنە، بوستاندىق بولعالى وسىلاردى قىلىپ وتىرعان شىعارسىڭدار. وسىلاردى قىلماساڭدار، بوستاندىق وزىنەن-وزى سەندەرگە تۇك اكەپ بەرمەيدى.
قازاقتى اۆتونوميا قىلساق، قاراوتكەل – الاشتىڭ ورتاسى، سوندا ۋنيۆەرسيتەت سالىپ، قازاقتىڭ ۇل-قىزىن وقىتساق، «قوزى كورپەش – باياندى» شىعارعان، شوقان، اباي، احمەت، ءمىرجاقىپتى تاپقان قازاقتىڭ كىم ەكەنىن ەۋروپا سوندا بىلەر ەدى-اۋ.
وزعاندارعا جەتۋ كەرەك، جەتكەندەرىمىزدەن وزۋ كەرەك. دۇنيەنىڭ تورىنە تىرمىسقاندار، توردەن ورىن الىپ جاتىر. تىرمىسپاعاندار ەسىكتە قالىپ جاتىر: ەسىكتە قالماي، تورگە تىرمىسالىق. باسقالار تورگە قالاي بارا جاتقانىنا قاراپ، ءبىز دە سولاردىڭ ىستەگەنىن ىستەيىك.
بۇل تىرشىلىك ۇلكەن تالاس، ءبىر بايگە: جۇيرىك الادى، شابان قالادى. جۇيرىكتىك اقىل، ۇستالىق — جاھيتشىلىكتە. ەرىنشەك-ەزگە – جول، بايگە، سىباعا، مۇشە جوق.
ءبىزدىڭ جۇرت بوستاندىق، تەڭدىك، قۇرداستىق، ساياسات ءىسىن ۇعىنباسا، تاريح جولىندا تەزەك تەرىپ قالادى.
بىرلىكتەن ايىرىلعان – ەل قاڭعىپ قالادى.
– ۇلتتىڭ رۋحاني مءادەني دامۋىنىڭ نەگىزگى جولدارىن اتاپ وتسەڭىز.
– اقىل دا، ۇستالىق تا وقۋمەن، ىستەۋمەن جۇرە ۇلعايادى. دۇنيەدەگى جەر بيلىگى كۇننەن كۇنگە اقىلدى، ۇستا جۇرت قولىنا اۋىپ بارادى. ەۋروپادا ۇلى پاتشا اتانعان جۇرت، حالىقتىڭ اقىلدى-ۇستالىعىنا سۇيەنىپ ۇلى پاتشا بولىپ وتىر. ءبىزدىڭ قازاق جەرىن مۇجىق العاندا تابان ەت، ماڭداي تەرىنە سۇيەنىپ الىپ وتىر.
قىر حالقى ءعىلىم-بىلىم جايىپ جاتقان ءھام وزدەرى عىلىم-بىلىمگە كوڭىل بولگەن سەبەبىنەن كەشىكپەي-اق جاقسىلىقتى ءبىلىپ، ەڭسەسىن كوتەرۋگە اياق باسار، وزدەرىنىڭ سۇيەكتەرىنە بەرگەن اقىلى-ساناسى بولعان سوڭ، سول زاماندا بولعان بالالارىمىز بىزدەن اقىلدى بولىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى اتالارىمىزدىڭ قىلعاندارىن كورىپ تاڭ قالار، يا ويلاماي قاتىرار.
بىلىمگە – جاقسى دا، جامان دا جوق. ءبىلىم – الماس قانجار. كىم قولىنا السا، سونىڭ قولى، سالىپ قالسا، جاقسى-جاماندى ايىرماي، باستى الىپ تۇسەدى.
رۋحاني مادەنيەتتىڭ ءبىر بەلگىسى – جالپى وقۋ، گازەتا، كىتاپ وقىپ، عىلىم جولىن تانۋ، قول جەتكەنى عىلىم جولىندا ىزدەنىپ، ادام بالاسىنا جاقسىلىق جول اشۋ.
وقۋدا جۇرگەن جاستارعا جاردەم قىلۋ – جۇرت بورىشى دەپ بىلسەك، بۇعان مويىن ۇسىنساق، ەندى مۇنى ىسكە اينالدىرۋ شاراسىن قىلۋ كەرەك. بىزدەن رۋحاني مادەنيەتى وزعان جۇرتتىڭ بۇل تۋرالى سالعان قىسقا جولى بار. ءبىز دە سول جولعا ءتۇسۋ ءجون. «جاردەم» قاۋىمىنىڭ ءىسىن باستاۋعا، اتقارۋعا تازا پىكىر، تالاپ، جاھۇت قانا شارت. مەنىڭ جورۋىمشا، بۇل ءىس قولىنان كەلەتىن جىگىتتەر قازاقتا وسى كۇنى بار.
– جەر باستى بايلىعىمىز عوي. الاش جۇرتىنىڭ جەر اناعا دەگەن ۇستانىمى قانداي بولۋ كەرەك؟
– جەر – دەسە دىرىلدەمەي بولمايدى. سوندا دا جەر ماسەلەسى نەگىزگى عۇمىر ماسەلەسىنىڭ ەڭ زورى. جەر ءىسىن: «الا قاشتى، تارتىپ الدى، ءتيىپ كەتتى» قىلماي، اقىلمەن، سابىرمەن اتقارعان وڭ.
جەرسىز حالىقتىڭ ءوز الدىنا ۇلت بولىپ جاساي المايتىندىعى بەلگىلى. جەرىن جوعالتىپ، بىرىككەندە، قازاق نە وپا تابادى؟ نە قازاق بولماي، نە تۇرىك بولماي، «جەر مەن كوكتىڭ ورتاسىندا اسۋلى قالاتىن پاقىرسىز ورازا» سياقتى بولادى.
قانشا قۇرباندىق بەرسەك تە، قاشان الساق تا، جەرلى اۆتونوميادان بەرگىگە ەشكىممەن بىتىسە قويماسپىز! «حالىق سوزىندەي» ءبىز دۇنيەدەن ءۇمىتىمىزدى ءبىرجولا كەسىپ كەتە المايمىز. اقىرىندا بولسا، اۋىر دا بولسا، جەرلى اۆتونومياعا قاراي جول سالا بەرەمىز. جولدىڭ پايداسىن قازىرگى بۋىن كورمەسە دە كەلەشەكتەگى بۋىن كورەر. بىزگە جەرلى اۆتونوميانىڭ يدەياسى قىمبات.
ءبىزدىڭ قازاق جاقسى جەرىن التى ءبولىپ، 4-ىنە ەگىن سالىپ، 2-سىنە پىشەن شاۋىپ، مال باقسا، وسىنى كوتەرەر. جىلدا باسقا، كوزگە توپەلەپ، جاڭا كەلگەن حوحولشا جىرتسا، جىلدان جىلعا استىقتىڭ شىعىمى كەم بولىپ، جەر يەسى قازاق جەرىن توزدىرىپ، قاڭعىپ قالار.
قازاق جۇرت قىزمەتشىلەرىن تۇزەتپەسەڭ، جۇرت بولىپ شارۋعا اينالىپ جارىسپاساڭ، مۇجىققا جەر زاكون ارقىلى ەمەس، تىرشىلىك جارىسى ارقىلى كەتەدى. ورالداعى باشقۇرت اعاڭشا جەردى مۇجىققا تيىن-سيىنعا قىزىعىپ جالداپ قويىپ، اقىر-سوڭىندا سول مۇجىقتىڭ سيىرىن باعاسىڭ!
– ەلگە تۇلعا بولىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ۇلت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى قانداي بولۋ كەرەك؟
– كىم شەبەر بولسا، جالىقپاي تالماي ىزدەنسە، بىرىگىپ – تىزە قوسىپ، ءادىس قىلسا – عۇمىر بايگەسى سونىكى. قازاق تىپ-تىنىش جاتىپ، ەرىنشەك، ەش نارسە قىلمايدى دەپ ويلاماڭدار! ولار قايراتتى، جۇمىستىڭ بارىنە جارايدى. ءبىراق ولاردى قوزعاۋ كەرەك.
جالعىزبىن، ازبىن دەمەي، بىزدەن بۇرىندا ءوتىپ كەتكەن، ءبىز نە قىلامىز دەمەي، اسپاي-ساسپاي، تاسىماي ءىس قىلسا، ادام بالاسىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس بولمايدى. «تامشى – تاس تەسەدى».
جۇرت ءۇشىن قياداعى قيىندى العان، جۇرتقا قىزمەتى ماي بولعان ءحالاميدىڭ عۇمىرى باقىتتى جىگىت عۇمىرى عوي! جۇيرىك، قىران كۇشىن قيانعا سالسا، جۇرت ماقساتىن ورنىنا اپارسا، مۇنان ارتىق نە باقىت بار، باۋىرلار!
ادام بالاسى ىستەپ جۇرگەن ۇستالىقتىڭ ەڭ وڭايى ەتىك تىككەن، ءمىنى، بۇ دا كىم بولسا سونىڭ، كەز-كەلگەننىڭ قولىنان كەلمەيدى، بۇ دا ەتىكشىنى كۇتەدى. ساياسات ءىسى – ادام بالاسى ىستەپ جۇرگەن ۇستالىقتىڭ ەڭ قيىنى، ەتىككە قىلاتىن امال تارامىسپەن بىتەدى، ساياسات جولىندا تارامىس ورنىندا ادام بالاسى. تارامىس تا شەبەردى كۇتەدى.
بايلىقتى ونەرمەن، شارۋامەن، قىزمەتپەن ىزدەمەي، جۇرتتى توناپ، مومىندى جىلاتىپ ىزدەگەن مىرزالار، قىستى كۇنى ۇڭگىردە جاتىپ، ءوز اياعىن سورعان ايۋ مىسالىندا عوي، قانشا قوماعايلانسا دا، سورعانى – ءوز اياعى.
از ادام اتقا ءمىندىم دەپ قاسقىر بولىپ جۇرتقا شاپسا، مۇنداي جۇرتتا بەرەكە قايدان بولسىن؟
ەلدىڭ تۇرمىسىن، ءتىلىن، مىنەزىن بىلمەگەن كىسى – كوش باسىن دا الىپ جۇرە المايدى.
جۇيرىك، قىران كۇشىن – قيانعا سالسا، جۇرت ماقساتىن ورنىنا اپارسا، مۇنان ارتىق نە باقىت بار، باۋىرلار!
بىزدە بىرلىك بولىپ، ءىس قىلا بىلەتىن شەبەر تابىلسا، الاشتىڭ بالاسى باقىت-ماحاببات جولىنا ءتۇستى!
– ۇلت ۇرپاعىنا ايتار وسيەتىڭىز ...
– ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت ەتۋ – بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن.
ۇلتتىڭ جوعىن ۇيىقتاپ ءجۇرىپ ەمەس، وياۋ ءجۇرىپ ىزدەۋ كەرەك.
ءار ۇرپاق وزىنە ارتىلعان جۇكتى جەتەر جەرىنە اپارىپ تاستاعانى دۇرىس، ايتپەگەندە، بولاشاق ۇرپاعىمىزعا اسا كوپ جۇك قالدىرىپ كەتەمىز. كەيىنگى ۇرپاق نە العىس، نە قارعىس بەرەتىن الدىمىزدا زور شارتتار بار.
بۇل زاماندا جىلاپ مۇراتقا جەتەم دەۋ – اش تۇيەنىڭ كۇيسەۋى سىندى دارمەنسىزدىك.
ءبىزدىڭ ءاربىر ءىسىمىزدىڭ نەگىزى – بوس، ءومىر – قىسقا. وقىعاندارىمىز بار – قالتاسى تەسىك، بايلارىمىز بار – توبەسى تەسىك. ەكەۋى ءبىر جەرگە جەلىمدەسەڭ دە قوسىلمايدى.
بەينەت ەتە بەرىڭىزدەر، اعايىندار، تابان ەت، ماڭداي تەرىمەنەن قىلعاندارىڭ ارامنان داۋرەن سۇرگەننەن جاقسى! قۇدايعا سەنىڭدەر – قۇداي دەگەن قور قالماس!
بۇرىنعىنىڭ كوبى – كۇش-قۋاتتى ءتيىستى ورنىنا جۇمساماي، ءبىرىنىڭ كوزىن ءبىرى شۇقۋدان ۋاقىتى ارتىلمادى، ىستەگەنىنىڭ ءبارى ءجابىر، زالىم بولدى، قالعانىنىڭ ءبارى زورلىق-زومبىلىق ەدى. ەگەر تاريح وقىساڭ، پايداسى بار ءىستىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلىپ، سونى ىستەمەكشىمىز! زارارلى ىستەن قاشپاقشىمىز! بۇرىنعىنىڭ وڭدى ىسىنەن ۇلگى الماقشىمىز!
الاشتىڭ ازاماتتارى! اقساق قويداي باسقادان كەيىن قالعانىمىز با؟ جوق، قالماس امالىن ىزدەپ قامدانامىز با؟ قالمايمىز دەسەڭ، قاراپ جاتپالىق. كوپ ىسكە – كوپ بولىپ جابىلايىق! ۇلىق ءىس – ۇساقتان ۇلعايادى. كىرپىش زور ەمەس، قالاساڭ قانداي زور ءۇي شىعادى. شوپشەكتەپ جيىپ، شومەلەدەي يلەۋ ىستەيتىن قۇمىرسقانى كورمەيمىز بە؟
اللا تاعالا قۇران كارىمدە: پايدالى ورىنعا وزدەرىڭنىڭ سۇيگەن نارسەلەرىڭ مەن مالدارىڭدى شىعارماي تۇرىپ ىزگىلىك، جاقسىلىق دەگەن نارسەگە جەتىسە المايسىڭدار - دەپ ءبۇتىن ادام بالاسىن شىن كوڭىلىمەن ۇلت ىسىنە قىزمەت ەتۋگە قىزىقتىرادى.
سۇحباتتاسقان داۋلەت تىلەۋبەردييەۆ
پىكىر قالدىرۋ