(ارگەنتينانىڭ «اقپارات ءتىلشىسى گازەتىنىڭ» ءتىلشىسى كارلوس گانبەيدانىڭ 1986 جىلى كۋبانىڭ استاناسى حاۋانادا گارسيا ماركەسپەن وتكىزگەن سۇحباتى)
زەردەل ءتۇسىپقان ۇلىنىڭ اۋدارماسىنداعى مىنا شاعىن سۇحباتتا جازۋشى شىعارماشىلىق جانە قوعامدىق ماسەلەلەر جايلى ويلار وربىتكەن. ايتالىق، سۇحباتتا ۇلى ۇستازدىڭ بۇكىل ادامزاتقا دەگەن ماحابباتىمەن ۇشتاسىپ جاتقان تۋعان ەل، تۋعان جەرگە شەكسىز سۇيىسپەنشىلى مەنمۇندالاسا، ەندى بىردە قاراپايىم شىندىق ارقىلى لاتىن امەريكاسى حالقىنىڭ الەمدەگى ورىنى مەن بولاشاق باعىتى تۋرالى دا قولمەن قويعانداي انىق پىكىر بىلدىرەدى.
كارلوس گانبەي: «حولەرا تۇسىنداعى ماحاببات» نوبەل سىيلىعىن العاننان كەيىن جاريالاعان تۇڭعىش شىعارماڭىز. نوبەل سىيلىعىنىڭ اسەرى قانشالىق بولدى؟
گارسيا ماركەس: الدىمەن شىعارماشىلىقتى توقتاتا تۇرۋىما تۋرا كەلدى. سىيلىق بەرىلگەن تۇستا بۇل روماندى جازۋدى الدەقاشان باستاپ كەتكەن ەدىم. باس تارتۋعا بولمايتىن قوعامدىق قيمىلدار مەن جينالىستارعا ءجيى بارۋىم كەرەك بولدى. سونىمەن قولعا العان شىعارمامدى ورتا جولدا ءبىر جىل توقتاتىپ، نوبەلدىڭ يەگەرى رەتىندە قوعامدىق قيمىلدارمەن اينالىستىم. ال جەكە باسىما باسقالاي ىقپالى بولعان جوق. قىسىم دا بولعان جوق. جازۋ ستيلىمە دە اسەر ەتپەدى. تەك قولىما قايتا قالام العانىمدا شىعارمانىڭ بۇرىن جازىلعان بولىگىن ۇناتپايتىنىمدى بايقادىم. سونىمەن بۇرىنعى جازىل بەتتەرىن تاستادىم دا تىڭنان باستادىم.
كارلوس گانبەي: سوندا نەلەردى تىڭنان باستادىڭىز؟
گارسيا ماركەس: شىعارماداعى وقيعانىڭ ۋاقىتىن 50 جىل الدىعا شەگەردىم. سونىمەن، كەيىپكەرلەر 20-30- جىلداردا جاسى جەتىپ قارتايدى. وقيعا وتكەن عاسىردىڭ (19 عاسىر) 80 جىلدارىنان باستالۋى كەرەك، ويتكەنى بۇل ءشىنارا ادامدار ايتقانداي قارتتاردىڭ ماحابباتى عانا ەمەس، قايتا كەيىپكەرلەردىڭ ۇزاق عۇمىرىنداعى ماحاببات حيكاياسى. ءومىرىنىڭ ۇقساماعان كەزەڭىندەگى ماحاببات تولعانىسى. سوندىقتان وتكەن عاسىردىڭ تاريحىنا ءۇڭىلدىم. ءبىراق تاريحشىلارداي سالماقتاپ، جىڭىشكەلەي تۇسىندىرۋگە بوي ۇرعان جوقپىن. سەبەبى، بارلىق تاريحي قۇجاتتاردى اقتارىپ، جىپكە تىزگەندەي ەتىپ تاريح جازىپ وتىرعاندارمەن ايتىسقىم كەلمەيدى. دەگەنمەن وتارلىق داۋىردەگى تاريحي ورتانى، مىسالى، سول داۋىردەگى حالىقتىڭ تۇرمىس ءتاسىلىن، ەڭبەك فورماسىن، ءسالت-داستۇرىن بارىنشا انىق كورسەتتىم. ايتقانداي كىتاپ باسىلىپ شىققان سوڭ بىرەۋلەر كارلوس گاردەلدىڭ (ارگەنتينالىق ءانشى) كولۋمبياعا كەلگەن ۋاقىتىن 1914 جىلدىڭ الدى-ارتىندا ەتىپ كورسەتۋىمدى شىندىققا جاناسپايدى دەپ جازعىردى. مەنىڭشە، بۇل تاريحشىلاردىڭ مىندەتى. ءوز باسىم وندايعا قىزىقپايمىن. كارلوس گاردەل كولۋمبيالىقتار جانىنداي جاقسى كورىپ، اۋليەگە بالايتىن ادام. ونىڭ كولۋمبياداعى قۇرمەتى ارگەنتيناداعىدان ءبىر كەم ەمەس. اتى اڭىزعا اينالعان گاردەلدىڭ كولۋمبياعا كەلۋى اتالعان ۋاقىتتان 10 جىل كەيىن. ءبىراق، بۇل ماڭىزدى ەمەس. ۋاقىتتى ءسال الدىعا شەگەرىپ، گاردەلدى سول تۇستا كەلگەن دەپ جازۋدىڭ جاماندىعى بولماس!
كارلوس گانبەي: شىعارمادا سۋرەتتەلگەن كولۋمبيانىڭ قاي قالاسى؟
گارسيا ماركەس: قيالدان جاسالعان وسى جەردە كولۋمبيانىڭ كارايب تەڭىزى وڭىرىندەگى كارتەگيەنا، سان-مارتە، بارەنكۋەلا سەكىلدى ىرگەلەس ءۇش قالاسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى قامتىلعان. كولۋمبيانىڭ باسقا وڭىرلەرىمەن سالىستىرعاندا كولۋمبياعا جاقىن كارايب تەڭىزى ءوڭىرىنىڭ تابيعاتى ۆەنەسۋەلاعا جاقىن كارايب تەڭىزى ءوڭىرى مەن وزگە دە كارايب تەڭىزى وڭىرلەرىنىڭ جاعىراپيالىق ورتاسى ۇقساڭقىراپ كەتەدى. مەن ءۇشىن بۇل وڭىردەگى حالىقتىڭ سول تۇستاعى ۇستانعان ءسالت-داستۇرى ونىڭ جاعىراپيالىق ورىنى مەن تاريحىنان الدە قايدا قىزىقتى.
كارلوس گانبەي: بۇل كىتاپ قالاي جازىلدى؟
گارسيا ماركەس: مەنىڭ بىرنەشە ەگدە تانىستارىم بولدى. وسى عاسىردىڭ باسىنداعى ىستەر جايىندا ولاردىڭ بىلەرى مول ەدى. وسى عاسىردىڭ باسىندا جانە سوڭعى 20 جىلدىعىنداعى ءسالت-داستۇردىڭ پارقى از. ول كەزدە وزگەرىس تىم باياۋ بولاتىعۇن. اكە-شەشەممەن اڭگىمەلەسۋىمنىڭ دە ماڭىزى زور بولدى. اكەم وتكەن جىلى جەلتوقساندا 84 جاسىندا قايتىس بولدى. ءبىر كەزدەرى ءار كۇنى تۇستەن كەيىن ولاردى كورۋگە بارىپ ۇزاق اڭگىمەلەسەتىنمىن. ءبىراق ولارعا كىتاپ جازۋ ءۇشىن ەكەنىن ايتپايتىنمىن. ءسويتىپ، كىتاپتا جازىلعان ماحاببات حيكاياسىنىڭ ءبىراز بولىگى سولاردىڭ شىنايى اڭگىمەسىنەن الىندى. ال سوڭعى بولەگى باسقا اڭگىمە. شىعارماداعى بارلىق كەيىپكەر، بارلىق وقيعانىڭ تۇگەلدەي ءبىر «قۇراستىرىلىم» ەكەنىن بۇرىن دا ايتقانمىن. بىلايشا ايتقاندا، انا جەردەن، مىنا جەردەن الىپ جيناقتالعان بەينەلەر. بەينە اكە-شەشەمنىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعانىم جانە مۇنىڭ كىتاپ جازۋ ءۇشىن ەكەنىن ايتپاعانىم سەكىلدى. ال ولار ءار جولى اسا تەبىرەنىسپەن وتكەنى جايلى ايتىپ بەرەتىن. تاعى ءبىر قىزىق وقيعا، ءبىر كۇنى اكەمە تەلەفون جالعاپ ءبىر ءىس جايلى سۇراماقشى بولدىم. ول جاس كۇنىندە تەلەگرامماشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. (اڭگىمەدەگى باس كەيىپكەر دە تەلەگرامماشى). مەن ولاردىڭ تەلەگرامما جولداعانداعى كۇردەلى ارەكەتتەرىنىڭ نە دەپ اتالاتىندىعىن سۇراماق ەدىم. ول كەزدە تەلەگراممانى ءبىر بەكەتتەن ەكىنشى بەكەتكە، ءبىر قالاشىقتان ەكىنش قالاشىققا جالعاپ جەتكىزەتىن. اكەمنەن وسى امالدى نە دەپ اتايتىندىعىن، ءوز كەزىندە قانداي اتاۋمەن اتالعانىن سۇرادىم. سول داۋىردەگى ب ا ق پەن سوردى بەينەلەۋ ءۇشىن سول زاماننىڭ ءتىلىن ءتۇسىنۋ وتە ماڭىزدى ەدى. اكەم ونى «جالعانعان بەكەتتەر» دەپ اتالاتىندىعىن ايتتى. «جالعانعان» دەگەن ەتىستىك جاعىمدى ەستىلەتىن ءارى ۇنامدى ەدى. ول كىسى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ كولۋمبيالىق ءبىر ءتىلشى ەسكە الۋ سيپاتىنداعى سۇحباتتى جاريالادى. سوندا ءتىلشى ول كىسىدەن بىرەر نارسە جازۋ جايلى ويىنىڭ بولعان، بولماعانىن سۇراپتى. اكەم ءوزىنىڭ ءبىر ماحاببات حيكاياسىن جازباقشى بولعانىن، ءبىراق مەنىڭ تەلەگرامما جولداۋ امالى جايلى سۇراعانىمنان كەيىن، مەنىڭ بۇل كىتاپتى باستاپ ۇلگەرگەنىمدى ءبىلىپ، اڭگىمە جازۋ ويىنان قايتىپتى. ارينە، مۇنى ول كىسى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ عانا ءبىلدىم. كوزى تىرىسىندە بۇل جايىندا سىرلاسقان ەمەسپىز.
كارلوس گانبەي: كەرەمەت ۇندەستىك قوي
گارسيا ماركەس: ءيا، بۇل ءومىردىڭ ءازىلى ءارى شىعارماداعى شىن ادام، شىن وقيعالار. كەيدە مۇلدە باسقا ادام، باسقا وقيعا بولىپ قۇبىلسا دا ءبارى ءبىر تانىس ادام، تانىس وقيعالار نەگىزىندە جازىلعان. قاراپايىم ۇعىم مەن جاي اقىلعا سۇيەنىپ اڭگىمە جازاتىنداردى تۇسىنبەيمىن. اڭگىمە جازۋدىڭ باسقاشا كەرەمەت ءتاسىلى بولادى.
كارلوس گانبەي: توماس حاكسلي...
گارسيا ماركەس: ءيا، حاكسلي وسىلاي جازادى. ءبىر كەزدەرى ونىڭ شىعارمالارىن قىزىعا وقىدىم. ءبىراق، ءقازىر بايقاسام تەك اقىلعا سۇيەپ جازعان شىعارمالارىندا ناقتى كەشىرمەلەرى جايلى پالەندەي قۇندى نارسە جوق ەكەن.
كارلوس گانبەي: شىعارمادا اۆتوردىڭ ءوز كەشىرمەلەرىن، ماحاببات سەزىمدەرىن جازۋى جايلى نە ايتاسىز؟
گارسيا ماركەس: ءوزى باستان كەشىرمەگەن ىستەر جايلى نەمەسە وسى نەگىزىندە وي قۇراماي جازاتىنداردىڭ نە ويلايتىنىن تۇسىنبەيمىن. ءوز باسىم ۇكىلدەي قيالعا سۇيەنىپ جازا المايمىن. وبراز بەن ماحاببات نەگىزىندە بۇكىل شىعارما ءبىر تاقىرىپ توڭىرەگىندە داميدى. تەك قيالعا سۇيەنىپ ادەبي سىن نەمەسە ارناۋلى عىلىمي ەڭبەكتەر بولماسا باسقا نارسە جازۋعا بولمايدى.
كارلوس گانبەي: اتالمىش ماحابباتتىڭ كەلۋ تاريحى وسىلاي بولدى، سولاي ما؟ مەن شىعارمالارىڭىزدا بەينەلەنەتىن وتكەن عاسىرداعى كارايب تەڭىزى وڭىرىندەگى ادامداردىڭ ۇنامسىز ماحاببات حيكاياسى جايلى كوپ ويلادىم ءارى وز-وزىمنەن مۇنداي ماحابباتتىڭ ءبىزدىڭ ەلدەگى سول داۋىرلەس ماحاببات حيكايالارىمەن قانداي ۇقساستىقتارى مەن ايىرماشىلىقتارى بار دەگەندى سۇراۋمەن بولدىم.
گارسيا ماركەس: بۇل دا مەنى قىزىقتىرعان ءبىر تاقىرىپ. وسى شىعارمادا «ماحابباتتى ويدان جاساۋعا بولادى» دەگەندى بەينەلەۋگە تىرىستىم. قىز كەيىپكەر اڭگىمە سوڭىندا وز-وزىنەن «52 جىل ءوزىن سۇيەتىن-سۇيمەيتىنى بەلگىسىز ءبىر ەركەكپەن بىرگە تۇرمىس كەشىرىپ، قالاي عانا باقىتتى بولا الامىن؟» دەپ سۇرايدى. قىز بەن جىگىت 18-22 جاس اراسىندا ماحابباتتاسادى. كەيىن جىگىتتىڭ تالابىنان باس تارتىپ، باسقا ءبىر ەركەكپەن تۇرمىستانادى. بۇل مەنىڭ اكە-شەشەمنىڭ ماحابباتىنىڭ شىن بەينەسى. مەنىڭ ۇنەمى بارىپ ولاردى مازالاي بەرۋىمنىڭ دە سەبەبى وسى.
كارلوس گانبەي: اكە-شەشەڭىزدەن سىرت 19 عاسىرداعى ماحاببات جايلى دەرەكتەردى قايدان تاپتىڭىز؟ فلوبەردەن شىعار...
گارسيا ماركەس: 19 عاسىرداعى جازۋشىلاردىڭ، اسىرەسە، فرانسيا جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن كوپ رەت وقىدىم. 19 عاسىرداعى كەرەمەت شىعارمالار ورىس ادەبيەتىندە تۋدى. ءبىراق مەنىڭ جازباقشى بولعانىم باسقاشا ەدى. مەن بۇرىن فلوبەردىڭ «سۇيىسپەنشىلىك تاربيەسى» شىعارماسىن باس كەيىپكەر ارنو حانىمنىڭ كەشىرمەلەرىنەن قاتتى اسەرلەنۋشى ەدىم. ويىمدا پىسىپ كەلە جاتقان اڭگىمەنىڭ 19 عاسىردا بولعانىن اڭعارعانىمدا، ونى ءدال 19 عاسىردا جازىلعانداي ەتىپ، پوستمودەرنيستىك قۇرىلىم مەن جازۋ تاسىلىندە جازباقشى ولدىم. ال بۇل اعىمنىڭ كوشباسشىسى سول فلوبەر. سونمەن «بوۆاري حانىمدى» نەشە قايتارا وقىدىم. جۇرەك قىلىن تەربەيتىن وسى كوركەم شىعارما ەشبىر ءمىنسىز كەمەلدى ماشيناعا ۇقسايدى. «سۇيىسپەنشىلىك تاربيەسىنىڭ» دە كوپ كومەگى ءتيدى. ءبىراق كەرى جاعىنان. ەسىمدە قالۋىنشا فلوبەر شىعارماسىندا ءبىر ماحاببات حيكاياسىن بايانداۋمەن بىرگە، سل ءداۋىردى ءدال سۋرەتتەگەن. وسى ءبىر ماحاببات حيكاياسىن فرانسيانىڭ توتەنشە تاريحي كەزەڭىندەگى ەرەكشە ورتامەن قابىستىرا العان. ال وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنداعى جانار تاۋداي جارىلىس الدىندا تۇرعان كارايب تەڭىزى وڭىرىندە بولعان بۇل اڭگىمەنىڭ قۇرىلىمىن قايتكەندە «سۇيىسپەنشىلىك تاربيەسى» سەكىلدى تاسىلمەن ورنالاستىرۋعا بولادى. ناتيجەدە مەنىڭ تاڭ قالدىرعانى بۇل كىتاپ «بوۆاري حانىمعا» ۇقسامايدى ەكەن. مۇنىڭ كەمشىلىكتەرى بار. ءبىر جاعى اۆتوردىڭ بايانداماقشى بولعان ماحاببات حيكاياسى بولسا، ەندى ءبىر جاعى قوعامدىق، ساياسي سيپاتتى ماتەريالدار بولىپ، قۇرىلىمى بىتىراڭقى ەدى. فلوبەر بۇل ەكەۋىن ويداعىداي قابىستىرا الماعان-دى. باستىسى، مەن 19 عاسىرداعى اڭگىمەنىڭ قۇرىلىمىن يگەرىپ، سوعان ۇقساس رەتتى بايانداۋ تاسىلىمەن 20 عاسىرداعى وسى اڭگىمەنى جازسام مۇنداي ءتاسىلدىڭ ءونىمى تاماشا بولار ەدى. سول ارادا كوپتەن بەرى ويىمدا جۇرگەن ءبىر ءىس ەسىمە ورالدى. مەنىڭشە، ناقتاپ قاراساق ادەبي سىنشىلار مەن اقىندار ناعىز سىرلى جاندار. ءبىز جازۋشىلار اڭگىمەنى وزگەلەر قالاي جازادى ەكەن دەپ اقتارامىز، بورشا-بورشاسىن شىعارىپ تەرەڭىنە ۇڭىلەمىز. ولاردىڭ قالاي جازعانى جايلى سىردى بايقاي الساق سول ۇلكەن تابىسىمىز بولادى. سوندا ولاردىڭ قانداي تاسىلمەن جازعانىن بىلەمىز. بىزدەر اڭگىمەنىڭ قۇرىلىمى جايلى ىزدەنۋشىلەرمىز. وسىنداي ماقساتپەن وتكەن عاسىرداعى ءبىر ءبولىم ادەبي شىعارمالاردى وقىدىم. قولعا قالام الماس بۇرىن مەن، ءسوزسىز، قايتا-قايتا وقىپ، كوپ زەرتتەۋىم كەرەك. ويتكەنى، مەن ءبىر كىتاپتىڭ قۇرىلىمىن تۇراقتاندىرماي تۇرىپ، ول كىتاپ وقىلىپ بولعانداي بولسا ەندەشە مۇنى جازا المايمىن. مەنىڭشە، ءبىر كىتاپتىڭ سوڭىندا پايدالانىلعان ماتەريالداردى ەسكەرتپەۋ ادىلەتسىزدىك. ال ادەبيەت سىنشىلارى مۇنى ەسكەرتەدى.
كارلوس گانبەي: ەندەشە، ءسىز نەگە سولاي ىستەمەدىڭىز؟
گارسيا ماركەس: نەگە دەسەڭ، وقىرماننىڭ نازارىن شاشىراتىپ الۋدان الاڭدادىم، ولاي بولماۋى كەرەك. مەن تابانسىز وقىرمانمىن. كوڭىلىم تارتپاعان كىتاپتى وقىماي اياقسىز قالدىرامىن. كوپتەگەن كىتاپتى وقۋىم كەرەك. ءبىراق، مەنىڭ ەرەجەم مەنى قىزىقتىرا الماعان كىتاپتى سىرىپ قويامىن دا باسقا بىرەۋىن الامىن. كىتاپ جازىپ وتىرىپ وقىرماننىڭ دا ماعان وسىلاي مامىلەدە ولۋىنان الاڭدايمىن. سوندىقتان جازعاندارىم جالىقتىرىپ الاتىنداي سەزىلسە، ءبىراز قىزىقتى ەرەكشەلىكتەرمەن تولىقتىرامىن. وقىرماننىڭ نازارىن شوعىرلاندىرۋعا تىرىسامىن. مىسالى، بىرەر سىن ەسىمدەردى نەمەسە قاجەت بولماعان سوزدەردى قوسۋ. شىنىن ايتقاندا بۇل ماعىناسىز، ءبىراق وڭاي بايقالمايتىن امال. ماقساتى شىعارمادا تۇسىنۋگە قيىن بوگەتتەردىڭ بولۋىنان ساقتانۋ. مەنىڭشە، وقىرمان اڭگىمەنىڭ ريتىمسىزدىگى مەن باسقا دا سەبەپتەردەن جالعاستى وقۋعا شاراسىز بولۋى نەمەسە ءجيى جىپىلىقتاي باستاۋى ولاردىڭ نازارىنىڭ شاشىراعاندىعىنىڭ بەلگىسى. بۇل مەن ءۇشىن وقىرماننىڭ ءىلتيپاتىنان ايرىلىپ قالۋىم مۇمكىن بولعان قاتەرلى ءتۇسىم. مەن شىعارمالارىمنىڭ وقىرماندى باستان اقىر باۋراپ وتىرۋىن قالايمىن.
(جالعاسى بار)
