اننوتاسيا: بۇل ماقالادا ميف–ءدىن–فيلوسوفيا نەگزىندە قالىپتاسقان ۇلتتىق نانىم-سەنىمىن جۇڭگو ادەبيەتىندەگى كورىنىسىن رومان جانرى ارقىلى دايەكتەۋ. XIV-XVIII عاسىر جۇڭگو ادەبيەتىندەگى 神魔文学流派 تەندەنسياسى  ءسوز بولادى. قىتايداعى ءداستۇرلى دىندەر، ەجەلگى فيلوسوفيالىق كوزقاراستار، سونمەن بىرگە قىتايعا سىرتتان كىرگەن بۋددا، يسلام ءدىنى جانە ءميفتىڭ ۋ شىڭىننىڭ فانتاستيكالىق، قيال-عاجايىپ، كوپ تاراۋلى ايگىلى رومانى «باتىسقا ساپار»داعى بەنەلەنۋى زەرتتەلگەن.

ۇلت مادەنيەت تاريحىن زەرتتەۋدە سول ۇلتتى قۇراعان ەتنيكالىق توپتاردى، كوشىپ-قونعان باسقا حالىقتاردى، ولاردىڭ ءدىنىن، ادەبيەتىن، تاريحىن، مادەنيەتىن، ەتنوگرافياسى جاقتارىنان زەرتتەۋگە تۋرا كەلەدى.

     ەجەلگى قىتايلاردا جالپى ادامزاتقا ورتاق كوزقاراستا بولدى، ايتالىق؛ الەمنىڭ جاراتىلىسى، قورشاعان ورتانىڭ ىقپالى، تاڭىرگە تابىنۋ، كوپ قۇدايلىلىق، (وت، سۋ، جاڭبىر، بوران قۇدايلارى) اتا-بابا ارۋاقتارىنا سيىنۋ سىندى سەنىمدەردە بولدى. ۋاقىت اعىمىمەن وزگە وركەنيەتپەن تىكەلەي جانە جانامالاي ارالاستى، ءوز اۋماعىنداعى ءارتۇرلى تايپالار مەن حالىقتاردىڭ مادەني ءداستۇرىنىڭ ينتەگراسياسى پروسەسى ءجۇردى، وسىلاردىڭ ناتيجەسىندە وزىندىك جۇڭگو وركەنيەتى قالىپتاستى.

    ەجەلگى قىتايلىقتاردىڭ فەتيشيزم، توتەميزم، انەميزم جانە ماگيا سياقتى كونە نانىم-سەنىمدەرى بولدى. سونىمەن بىرگە چجوۋ داۋىرىنەن باستاپ پاتشا–كوك ءتاڭىرىنىڭ ۇلى بولىپ سانالدى جانە بۇل مارتەبە جۇڭگو بيلەۋشىسىنىڭ ەنشىسىندە دەگەن تۇسىنىك حح عاسىرعا دەيىن ساقتالدى /3.174ب/.

    جاۋلاسقان بەكتىكتەر ءداۋىرى (ب.ج.ب 475-221ج ) «جۇڭگو فيلوسوفياسىنىڭ التىن عاسىرى» سانالدى، وندا ەجەلدەن قالىپتاسقان قىتايلىق قۇندىلىقتاردىڭ ورنىنا، جاڭا فيلوسوفيالىق ءىلىم پايدا بولدى. ولاردىڭ ەڭ باستىلارى كونفۋسيي نەگىزىن قالاعان رۋجيا ءىلىمى، لاۋ زى نەگىزىن قالاعان داوسيزم، حان فيزى نەگىزىن قالاعان لەگيزم وسى ءۇش باعىتتا توعىز ۇلكەن ويشىل حالىقتىڭ ساناسىن جاڭارتتى.

      ءبىزدىڭ ماقالامىزدىڭ نەگىزگى جۇگى بولىپ وتىرعان ۋ شىڭىن جازعان «باتىسقا ساپار» رومانى بۋددا دىنىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۋددا ءدىنى قىتايدا ب.ە. ءى-ىىى عع. تارالا باستادى. قىتايدىڭ بيلەۋشى توپتارى جاڭا ءدىندى ءىV عاسىردان باستاپ مويىنداي باستادى. Vءى عاسىردان ح عاسىرعا دەيىن بۋددا ءدىنى قىتايدا مەملەكەتتىك ءدىن دارەجەسىنە كوتەرىلدى /3.175ب/. تاڭ بيلەۋشىلەرى  بۋدداننىڭ تيانتاي مەكتەبىن “يمپەريانىڭ ساياسي قۇرالى” دەپ قاراپ، وعان جان-جاقتى قولداۋ كورسەتىپ وتىردى. وندا دۇنيەدەگىنىڭ ءبارى – ءبىر ورتالىققا، ءدىن جاعىنان – بۋدداعا، يمپەريادا – بيلەۋشىگە قاراي تارتىلادى. حۋايان ءىلىمى ورتاعاسىرلىق قىتايلىق فيلوسوفياعا ءوز ىقپالىن تيگىزدى: وسى ءىلىمنىڭ ءبىر تۇسىنىگى – لي – زاڭ، پرينسيپ، يدەال ۇعىمىن كونفۋسياندىق ءىلىمىن ۋاعىزداۋشىلار وزدەرىنە قابىلدادى /3.185ب/.

 تاڭ پاتشاسى تاڭ تايزۇڭ 629 جىلى پاتشا ءوزىنىڭ قۇزىرەتىن ۇزارتۋ ماقساتىندا شۋان زاڭدى يندياعا بۋددا كانوندارىن الىپ كەلۋگە جىبەرەدى، 644 جىلى 657 بۋما بۋددا نومدارىن الىپ ەلىنە ورالادى، كورگەن-بىلگەنىن پاتشاعا ايتادى. سول كەزدە ونىڭ شاكىرتى بيانجي قاعازعا تۇسىرەدى، ونى “تاڭ كەزىندەگى باتىسقا ساپار” دەپ اتايدى. ۇستازدارى قايتىس بولعان سوڭ ەكى شاكىرتى “ۇلى مەيىرىمدى سان زاڭنىڭ اڭىزى” دەپ قايتا جازىپ شىعادى. سول سەبەپتى روماندى ۋ شىڭىن جازعان جوق دەيتىن ءۋاج دە بار.  1920 ج. لۋ ءشۇن مەن حۋ شىلار ءبىر اۋىزدان جازۋشى ۋ شىڭىندى وسى روماننىڭ اۆتورى دەپ بەكىتتى  /2.128ب/

جازۋشى ۋ شىڭ 1501-1582 ارالىعىندا جاساعان، شىن اتى شۋجوڭ، لاقاپ اتى شى يااڭشانرىن، بۇرىنعى شان يان، قازىرگى جياڭسۋدىڭ حۋيياڭ اۋدانىنىڭ ادامى. اكەسى ۋ ءشۇي، شىن اتى زى يانشي، اۋمالى توكپەلى ساياسي جاعدايدا ءومىر سۇرگەن، ۇساق ساۋداگەر ادام بولعان. ۋ شىڭىن كىشكەنتايىنان قيال-عاجايىپ ەرتەگى-اڭىزدارعا قىزىعىپ وسكەن، اتاقتى ويشىل گىمۋدىڭ كىتاپتارىن كوپ وقىعان.

  1550 جىلى 50 جاسىندا بەيجىڭگە كەلىپ كىجۇي ەمتيحانىنا قاتىسىپ، جولى بولمايدى، 6 جىلدان سوڭ كەدەيلىك سالدارىنان ءوز تۋعان جەرى حۇيانگە كەلىپ موناح بولادى، 60 جاسىنان كەيىن حاڭجوۋعا كەتەدى، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سوندا تۇرادى. “باتىسقا ساپار” 1592 جىلى جازعان، جالپى كىتاپ (20 بۋما) 100 تاراۋدان تۇرادى /2/.

روماندا قىتايدىڭ ەجەلگى اڭىز-اڭگىمەلەرى مەن ميفتەرىندە كەزدەسەتىن كەيپكەرلەردىڭ بەينەسى جانە ەجەلگى قىتايلىق ءدىننىڭ فەتيشيزم، توتەميزم، انەميزم جانە ماگيا سىندى كونە نانىم-سەنىمدەرى، داو، كونفۋسيي، مودي، بۋددا، يسلام ءدىنى نەگىزىندە قالىپتاسقان عاجايىپ كەيىپكەردىڭ حالىق اراسىنداعى بەينەسى كورىنىس تاپقان. ۋ شىنىننىڭ «باتىسقا ساپار» رومانى  – حVءى عاسىردان بەرى دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە كەڭىنەن تارالعان ەڭ ۇزدىك شىعارما جانە ميفتىك رومان بولىپ سانالادى. «باتىسقا ساپار» رومانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وقىرمانىن جوعالتپاعان، كورگەن سايىن، وقىعان سايىن جاڭا ءبىر قىرى اشىلاتىن بالالارعا دا، ەرەسەكتەر تالعامىنا دا ءساي كەلەتىن، جاس تالعامايتىن تاماشا تۋىندى. العاش رەت كينوعا اينالىپ 1967 جىلى گونكونكتا وقىرمانعا جول تارتقاننان، قازىرگە دەيىن 10 شاقتى رەت قايتالاي كينوعا تۇسىرىلگەن، درامالىق ساحنادا سانسىز رەت قويىلعان، بالالارعا ارنالىپ مۋلتفيلم دە ءتۇسىرىلدى /4/. قىتايداعى بارلىق الەمدىك دىندەر، ميف، فيلوسوفيا «باتىسقا ساپار» رومانىندا توعىسقانىن انىق اڭعارامىز جانە سول زامانداعى فەودالدىق قوعامنىڭ شىندىعىن، ادامدىق قاتىناستى، مورال-ەتيكەسىن جەتكىزۋ ءۇشىن ويدان دا جازۋشىلىق قيالمەن جالعان مەن شىندى شەبەر جالعاعان.

   روماندا قىتايدىڭ تاڭ ديناستياسىنىڭ بۋددا عۇلاماسى (دحارماكاريا) شۋانزاڭ (سانزاڭ) مۇريتتەرى سۋن ۋكۇڭ، جۋ باجيە شا سىڭداردىڭ قورعاۋىمەن باتىستاعى ءۇندىستانعا بارىپ بۋددا نومىن الىپ كەلگەن شىن تاريحتىڭ نەگىزىندە جازعان، ال شىعارما سيۋجەتىن كەيپكەرلەردىڭ جولدا كورگەن قيىنشىلىقتارىن قىتايدا ەجەلدەن بار جانە كەيىننەن  پايدا بولعان جانە تاعى باساق ۇلتتىق نانىم-سەنىمەردىڭ نەگىزىندە قيىستىرىپ جازىپ شىققان.

«باتىسقا ساپار» اتتى روماندا ادام اينالاسىنداعى كوزگە كورىنبەيتىن، سەزە دە بەرمەيتىن تىلسىم الەمدى، كوز الدىمىزعا جاندى تۇردە سۋرەتتەيدى، اقىل جەتپەيتىن شەكسىزدىكتى كوركەم شىعارمادا بەينەلەۋگە تىرىسادى، شىنمەن ومىردە ادام بالاسىنىڭ بارلىق ءىسى وسى كوزگە كورىنبەيتىن تىلسىم الەممەن تىكەلەي جانە جانامالاي بايلانىستا بولاتىندىعىن اشىقتايدى.

رومانداعى باس كەيپكەر شۋان زاڭ (602-644) – تەگى چىن، اتى ءحۇي بۇرىنعى لو ايماعى، قازىرگى حىنان ولكەسىنىڭ ادامى، ءبۋدديزمدى بويىنا سىڭىرگەن ۇستاز، قىتايلىق بۋدديستىك اعىمىن قالىپتاستىرعان، تاقۋا ۇستاز. روماندا ونىڭ اتى تاڭ سانزاڭ نەمەسە تاڭسىڭ دەپ جازىلادى، ول وتە ءىلتيپاتتى، تۇلا بويىنان ىزەتتىلىكتىڭ ءيسى اڭقىعان، اڭقاۋ دا ادال، استىنا اق بوز ات ءمىنىپ جۇرەدى. /5/

تاڭ زامانىندا بۋدديستىك مەكتەپتەر پايدا بولدى. VI ع. نەگىزى قالانعان فيلوسوفيالىق سينتەز مەكتەبى تيانتاي سەكتاسى دەپ اتالدى. تيانتاي سەكتاسى بۋددا ءاربىر ۇساق نارسەدە، ءاربىر ادامنىڭ بويىندا ءومىر سۇرەدى، دۇنيە ءبىرتۇتاس الەم، ءاربىر زات پەن قۇبىلىس ءوزارا بايلانىستى جانە ولار ءبىر سيپاتتان ەكىنشىسىنە ءوتىپ وتىرادى، دۇنيەدەگى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ بۇل دۇنيەدە ءوزىن-وزى قۇتقارۋ مۇمكىندىگى بار دەپ ءتۇسىندىردى./3.178/ وسى كوزقاراستىڭ نەگىزىندە رومانداعى ەكىنشى باس كەيىپكەر سۋن ۋكۇڭ سۋرەتتەلەدى، ول حۋاگو تاۋىنداعى مايمىلدار پاتشاسى، شىن اتى ءسۇنشيڭجى. باستان-اياق الىپ ديۋ-پەرى، جىن-الباستىلار جاعىنان جانە جول قيىندىعىنان 9981 رەت ءتۇرلى كەدەرگىگە تاپ بولادى. وسىنىڭ بارىندە سۋن ۋكۇڭ ەرەكشە ونەرىمەن، ەرەكشە قاسيەتىمەن جول تابادى، ول 72 رەت ءوز بەينەسىن وزگەرتەدى. ادىلدىك سۇيگىش، ەركىندىك اڭساعىش وتە جاعىمدى، ۇستازىنا ادال كەيپكەر رەتىندە سومدالعان.

رومانداعى ءۇشىنشى باس كەيىپكەر جۋ باجيە كۇنادان تىيىلعان ادام بەينەسىندە كورسەتىلەدى. باسى دوڭىز، دەنەسى ادام ءتارىزدى. ول وتە اقكوڭىل، ۇساق كۇنا جۇرەدى، ۇستازعا ادال.

رومانداعى ءتورتىنشى كەيىپكەر شا سىڭ تاعى ءبىر اتى ۋ جيڭ، ليۋ شا وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى جىن. ول تەك بار جۇكتى كوتەرىپ جۇرەتىن، قيىن جاعدايدا كومەك قولىن بەرەتىن، ۇستازىنا ادال بولىپ، ونىڭ اق بوز اتىن جەتەلەيدى /8/.

   جۇڭگو تاريحشىلارىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، مۇسىلماندار 618-907 جج. تاڭ اۋلەتى بيلىككە كەلگەن العاشقى جىلدارى قازىرگى شينجياڭ جەرى ارقىلى كەلسە، ال وڭتۇستىك-شىعىسىندا مۇحيت ارقىلى گۋاڭجوۋ قالاسىنا كەلگەن. بۇل كەزدە قىتايعا يسلام ءدىنىن تاراتۋشىلار ارابتار مەن پارسىلار ەدى.

جۇڭگو تاڭ ءداۋىرى كەزىندە ورتالىق ازيا، سوگديان ايماقتارى، اراب ەلدەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان. 742 جىلى قىتايدىڭ استاناسى  چانان قالاسىندا (قازىرگى سيان) اتاعى ەلگە جايىلعان مەشىت، كەيىن تاعى ۇلكەن سيان مەشىتى سوعىلدى [3.189 ب]

1271-1368 جج. موڭعولدىق يۋان اۋلەتى بيلىگى تۇسىندا قىتايعا جاۋىنگەرلەر ەمەس، ساۋداگەرلەر، ءدىن ۋاعىزداۋشىلار، سونىمەن بىرگە اتاقتى مۇسىلمان وتباسىنىڭ وكىلدەرى كوشىپ كەلگەن. ميڭ اۋلەتى يۋان اۋلەتىنىڭ سالىپ كەتكەن جولىن ءارى جالعاستىردى. وسى اۋلەت تۇسىندا مۇسىلماندار اراسىنان ءبىرقاتار قوعام قايراتكەرلەرى، كورنەكتى قولباسشىلار، اقىندار شىقتى. قىتايدا دىنگە ەرىكتىلىكتىڭ بۇرىننان تەرەڭ تامىرى جايعانىن ايتۋعا بولادى. مۇسىلماندار پايدا بولعانعا دەيىن سان-سزياو (بۋدديزم، داوسيزم، كونفۋسياندىق) – 3 ءىلىم اراسىندا ءوزارا تالاس بولدى /3.189ب/.

ءبىراق قىتايلار دىنگە كەلگەندە، جەڭىمپاز نە ءالسىزى دەپ بولە-جار قاراعان جوق: مىسالى قىتايلىق ادام ءبىر مەزگىلدە داوستىق تا، بۋدديستىك تە حرامدارعا ەش قامىقپاستان كىرىپ، شىراق جاعىپ، تىلەك تىلەپ جالبارىنادى. وسىدان جۇڭگو حالقىندا ءجيى مىناداي فرازەولوگيزم قالىپتاستى: «جۇڭگو داوس بولىپ تۋادى، كونفۋسيان بولىپ ءومىر سۇرەدى، بۋدديست بولىپ ولەدى» /3.196ب/.

ميڭ پاتشالىعىنىڭ سوڭعى كەزىندە ديۋ-پەرى، جىن-شايتان، ارۋاق سياقتى تىلسىم كۇشتەردى قاتىستىرىپ 神怪小说(فانتاسيكالىق، قيال-عاجايىپ) رومان جازۋ جياچيڭ پاتشا تۇسىندا ءوز بيگىنە جەتتى. قىتايدىڭ ءداستۇرلى دىندەرى جانە داۋجياۋ (داوسيزم)، رۋجيا (كونفۋسييشىلدىك)، زاڭشىدىق كوزقاراستارى، سونىمەن بىرگە سىرتتان ەنگەن بۋددا، يسلام ءدىنى قىتايلىق وركەنيەتتە كورىنىس تاۋىپ، ولاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىنە ءسىڭىپ ادەبيەتتە كورىنىس تاپتى. ءشۇي جوڭلين مەن لۋشيشىڭ جازعان “پىڭ چىن ياني”، لي شۋجين جازعان “جيڭ حۋايۋان” روماندارى جانە پۋ سۇڭليڭ جازعان لياۋجاي اڭىزدارى وسى باعىتتا جازىلعان. ال بۇل كەزدە حريستيان ءدىنى ءالى قىتايعا تولىق تارالا قويماعان بولاتىن /9/.

«باتىسقا ساپار» رومانىن وقىپ وتىرىپ سۋن ۋكۇڭنىڭ سان بەينەگە وزگەرۋى، بارلىق قيىنشىلىقتا ونىڭ اقىل تابۋى، كەز ەلگەن جەرگە كوز ىلەستىرمەي بارىپ كەلۋى قۇرانداعى ءنامل سۇرەسى №16-40 اياتتارىن ەرىكسىز ەسىڭە سالادى، سۇلەيمەن (ع.س) اكەسى ءداۋىت(ع.س) ءتىڭ پايعامبارلىق پەن پاتشالىقتا مۇراگەرى بولدى، وعان قۇستاردىڭ ءتىلى ۇيرەتىلدى جانە بار نارسە تيەسەلى بولدى.

سۇلەيمەن (ع.س) ءبىر كۇنى جىنداردان، ادامداردان، قۇستاردان جاساقتالعان قالىڭ اسكەر ونىڭ قولباسشىلىعىندا تەمىردەي تارتىپپەن ساپ تۇزەپ العا قاراي جىلجىپ كەلە جاتتى. «قۇستاردىڭ ىشىنەن ءھۇدھۇدتى (بابىسەك) كورە المادىم، ول ءوز بەتىمەن ءبىر جاققا كەتتى مە؟ سەبەبىن تۇسىندىرمەسە ونى قاتتى جازالايمىن» دەيدى.

كوپ ۇزاماي بابىسەك ۇشىپ كەلەدى، سۇلەيمەننىڭ دارگەيىنە باس ۇرىپ،   جوق بولعان سەبەبىن بىلاي جەتكىزەدى، «ءسابا جەرىندە ءبىر ايەل پاتشالىق قۇرىپ ەلدى بيلەپ وتىر ەكەن، ونىڭ ايەل پاتشاسىنىڭ استىندا ۇلكەن تاعى بار ەكەن، سوعان قاراعاندا ونىڭ بيلىگى بەكەم، پارمەنى كۇشتى كورىنەدى. الايدا ولار مىنا الەمدى جاراتقان اللاعا ەمەس، كۇنگە تابىنادى ەكەن، شايتان ولارعا ءوز ىستەرىن دۇرىس كورسەتىپ قويىپتى، ولار وزدىگىنەن تۋرا جولعا كەلمەيدى دەپ سوعان ءسىز ولاردى تۋرا جولعا شىقىرىڭىز» دەپ ءوتىنىش جاسايدى.

«سەن مىنا حاتتى الىپ ولاردىڭ پاتشاسى مەن كەڭەسشىلەرىنىڭ الدىنا تاستا دا، جاۋابىن الىپ كەل» دەيدى. ايەل پاتشا ۋازىرلەرىمەن حاتتى وقيدى، اقىلگويلەرى «ءبىز ءسىزدىڭ قانداي شەشىمىڭىزگە بولسا دا دايىنبىز» دەپ بار شەشىمدى پاتشانىڭ وزىنە قالدىرادى، پاتشا ويلانىپ ەلشىلەرىن جىبەرەدى. سۇلەيمەن پايعامبار بالقيس پاتشانىڭ اكەلگەن تارتۋ-تارالعىسىن ەسكەرەمەيدى،  «ماعان اللانىڭ بەرگەن نىعمەتى الدەقايدا قايىرلى ءارى كوپ، سەندەر بىرەۋگە بەرگەن جانە العان نارسەگە ءماز بولاسىڭدار،پاتشالارىڭ  باعىنسىن، بولماسا ەش توتەپ بەرە المايتىن  قالىڭ اسكەرىممەن ەرىكسىز باعىندىرامىز» دەيدى.

ايەل پاتشا سۇلەيمەنگە كەڭەسشىلەرىمەن بىرگە جولعا شىققاندا، سۇلەيمەن پاتشا كەڭەس قۇرىپ: ۋا، يگى جاقسىلار! ولار مەنىڭ الدىما كەلگەنشە،  كىم ايەل پاتشانىڭ تاعىن وسى جەرگە الىپ كەلەدى» دەيدى. سوندا جىنداردىڭ ەڭ مىقتىسى: ءسىز وسى كەڭەستى بىتىرگەنشە سول تاقتى الدىڭىزعا اكەلەمىن دەيدى، سول ساتتە يلاھي كىتاپتى تەرەڭ مەڭگەرگەن ەرەكشە ءىلىم يەسى: مەن سول تاقتى كوزىڭىزدى اشىپ جۇمعانشا اكەلىپ بەرەمىن دەيدى، الگى تاق سۇلەيمەن پايعامباردىڭ ءدال جانىندا تۇرادى /1.378-380 ب/.

دەمەك سۋن ۋكۇڭدى وسىنداي اۋليەنىڭ كەيپىندە سۋرەتتەگەن، اۋليەدە مەكەن، ۋاقىت كەدەرگىسى بولمايدى، ولار بارام دەگەن جەرىنە بارادى، كەلەم دەگەن جەرىنە كەلەدى. ال ونىڭ ۇستازى تاڭسىڭ وتە ءبىلىمدى، ءبىلىم ونىڭ جانىنا (رۋحىنا) سىڭگەن كەمەل تۇلعا، ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ ورتاسىنداعى تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىك كورىنىس بەرەدى. تاڭسىڭ ۇستازدىڭ بۇكىل بولمىسى ارقىلى بۋدديستەردىڭ نەمەسە قىتايداعى بارلىق ءدىن ادامدارىنىڭ ناقتىلى شىن تۇر تۇلعاسىن سول ارقىلى سومدايدى.

تاعى ءبىر كەيىپكەر جۋ باجيە (猪八戒) مۇنداعى اتىنىڭ ءوزى كەزدەيسوق ەمەس، جازۋشى ءار كەيىپكەرى ءۇشىن وتە قاتتى ويلانعان. قىتايدىڭ قازىرگى زامان اتاقتى جازۋشىسى لۋ ءشۇن (1881-1936) شاشىن توبەسىنە ءتۇيىپ جۇرەتىن، توڭكەرىس جاساۋدى بىلمەيتىن كەيىپكەرىنە قىتايشا يەروگليف پەن لاتىنشا “اQ” دەپ ات قويۋى، ونداعى “Q” ءارپى توبەسىنە شاش قويعان، نەمەس ەسكى قىتايداعى شاشىن ءورىپ تومەن تۇسىرگەن اپەرباقانداردى بەينەلەيدى، سول سياقتى جازۋشى ۋ شىڭىن جايدان-جاي جوۋ باجيە猪八戒 دەپ الماعانى ايدان انىق. جازۋشىنىڭ اسقان رۋحانياتتىڭ بيلىگىندە ءومىر سۇرگەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس، مۇنداعى猪 (zhu، جۋ) يەروگليفى “شوشقا، دوڭىز” دەگەندى بىلدىرسە، 八 (ba، با) يەروگليفى “سەگىز” دەگەندى بىلدىرەدى، 戒 (jiە، جيە) يەروگليفى “تيىلۋ، كۇنادان تيىلۋ” دەگەندى بىلدىرەدى.

قىتايلار ەجەلدەن تۋىلعان بالانى بوتەن ادامعا كورسەتپەي، اتىن دا ەشكىمگە ايتپاي، ەسەيگەنگە دەيىن بىرنەشە ءتۇرلى ات قويادى، بۇل بالاعا تىل-كوز تيەدى دەگەن نانىم-سەنىمنەن. ال يسلامدا بالا تۋىلعاننان قىرقىنان شىققانشا بوتەن كىسىگە كورسەتپەي باعادى، سەبەبى نارەستە پەرىشتە سانالادى، ول كەز-كەلگەن ادامدى ءوز بەينەسىندە كورەدى، ونىڭ كوزىندە كۇنا پەردەسى جوق. ادامدى اللا تاعالا جاراتقاندا ءىبىلىس «جەر بەتىندە كۇنا جاسايتىن قاۋىمدى جاراتپاقسىڭ با» دەپ تاكاپارلانادى.

اللا تاعالا «ول مەنىڭ جەر بەتىندەگى حاليفاتىم، ولاردىڭ دارەجەسى سەنەن دە پەرىشتەدەن دە جوعارى» دەيدى.

ءقادىر ءتۇنى تاعى باسقا قاسيەتتى كۇن مەن تۇندە كوكتەن پەرىشتەلەر تۇسكەندە، جاراتۋشىنىڭ ءوز موينىنداعى پارىزدارىن وتەپ جاتقان تاقۋا قۇلدارىن عانا ءوز ادام بەينەسىندە كورسەتىپ، قالعان كۇنادا جۇرگەن ادامداردى كۇناسىنىڭ دەڭگەيىنە قاراي سان ءتۇرلى ماقۇلىقتىڭ بەينەسىندە كورسەتەدى، دەمەك كەيبىر ادام يت فورماسىندا بولسا، كەيبىر ادام قاسقىر بەينەسىندە، كەيبىر شوشقا بەينەسىندە پەرىشتەلەرگە كورسەتەدى.

ال نارەستەنىڭ جانىنان 40 كۇنگە دەيىن ءبىر ساتكە ادام كەتپەيدى، سەبەبى جىن-شايتان يەكتەيدى، ونى دا بالا ءوز بەينەسىندە كورسە جۇرەگى شىعىپ كەتەدى دەپ قارايدى.

دەمەك جۋ باجيە ۇلكەن 8 كۇنادان تيىلعان ادام، ءبىراق ادام تابيعاتىندا كۇنا جاساۋ بار، ادام ءناپىسى قاشاندا جاماندىققا ارتىپ تۇرادى، سونىڭ سالدارىنان جۋ باجيەنى اق كوڭىل كادىمگى جەردەگى جاي ادامداردىڭ تيپتىك وبرازى رەتىندە سومدايدى، روماندا ول قاشاندا جاقسىلىق جاساپ ءجۇرىپ، كۇناعا ۇرىنادى، سوندىقتان دا ونىڭ شىن بەينەسى كۇناسىنا قاراي شوشقا تيپىندە العان. سولاي بولسا دا ونى ەشكىم جەك كورە المايدى، سەبەبى ول جاقسىلىقا ۇمتىلادى، ادالدىققا جانى قۇمار، قامقور، جاناشىر، دەسەدە كۇناسىز جۇرە المايدى. ول ءبىر سۇلۋ قىزعا عاشىق بولىپ سونىڭ سوڭىندا جۇرەدى، قىز ونىڭ كەيپىنەن قورقىپ قاشىپ جۇرگەندە، ساپاردا كەلە جاتقان تاڭ ۇستاز بەن سۋن ۋكۇڭ، جۋ باجيەنىڭ ىشكى الەمىن ءبىلىپ ول عاشىق سۋلۋ قىزدىڭ بەينەسىنە ەنىپ، ءوز ارتىنان ەرتىپ ءجۇرىپ اقىرى دەگەنىنە كوندىرىپ قاتارىنا قوسادى /9/.

 قىتايلاردىڭ جىن-شايتاننان قورقاتىنى سونداي اتەيستىك قوعام تولىق ورناعانعا دەيىن تۇندە دالاعا شىقاننان قورىققان. ادامدى اللا جاراتقاندا «ءىبىلىس سەنىڭ تۋرا جولىڭدا جۇرگەن ادامدى الدىنان شىعىپ قيامەتكە دەيىن ازعىرىپ وتىرامىن» دەگەن، «تەك مەنىڭ ازعىرۋىمنان وتە ىقىلاستى تاقۋالارى بولماسا، دەرلىك مەنىڭ سوڭىمنان ەرەدى» دەگەن. شىعارمادا پاتشا يندياعا بۋددا نومدارىنا جۇمساعاندا بۇكىل ونەردى مەڭگەرگەن بۇتحاناداعى مايمىلداردىڭ بۇرىنعى پاتىشاسى سۋن ۋكۇڭ جول سەرىك بولىپ بىرگە شىعادى، سەبەبى ونىڭ ونەرى سونداعى ادامداردىڭ بارىنەن ۇستەم بولدى، ونىڭ بۋدديست حرامىندا بار ونەردى مەڭگەرتكەن العاشقى ۇستازى ءشۇي پيتي بۇل ساپاردىڭ اسا ماڭىزدى ءارى قيان-كەسكى كۇردەلى ەكەنىن بىلەتىن، سەبەبى رۋحاني ساپاردىڭ سولاي بولاتىنا ول جاقسى بىلگەن.

سۋن ۋكۋڭدى وتە ىقىلاستى تاقۋا ۇستاز تاڭ سىڭعا قوسادى. شىنىمەن دا ادامدار مەن جىندار ورتاسىنداعى 9981 رەت قيىنشىلىقتا ول ەرەسەن ونەرىمەن بارىندە ديۋ-پەرىلەردى جەڭىپ وتىرادى. ونىڭ جىن-پەرىلەردىڭ ىشىنە ەركىن كىرىپ-شىعۋى، بۇلتاردىڭ ۇستىندە ۇشىپ ءجۇرۋى، جەردىڭ استى مەن ۇستىندە بىردەي كەزەدى، مۇلدە شاماسى كەلمەي قالعان تۇستاردا قوسىمشا كەيىپكەر ەتىپ پۋسا قۇدايلارىن كومەككە شاقىرادى.

   رومانداعى ءتورتىنشى باس كەيپكەر شا سىڭ تاعى ءبىر اتى ۋ جيڭ، ليۋ شا وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى جىن. ساپاردى جالعان تاڭ ۇستاز، جۋ باجيە، سۋن ۋكۇڭ كەلە جاتىپ الىپ ليۋ شا وزەنىنەن ءوتا الماي داعدارادى، سول كەزدە شا سىڭ شابۋىلعا شىعادى، سوندا ايلاكەر ۋ سىڭ ونى دەگەنىنە كوندىرىپ قاتارلارىنا قوسادى. اق بوز ات ەڭ العاشقى موناحتىڭ جۇڭگو جەرىنە ءمىنىپ كەلگەن سايگۇلىگى رەتىندە جانە جىنداردىڭ اتىنىڭ ءتۇسى اق بولادى دەگەن تۇسىنىكتىڭ نەگىزىندە اق ءتۇستى اتتى شا سىڭنىڭ جەتكتەپ ءجۇرۋى سونىڭ نىشانى ىسپەتتى.

اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ءبىر ارناسى – ميف، اڭىز-ەرتەگىلەر ءبىر ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمى، ءوي-ورىسى، ءدىنى مەن ءدىلى، تاريحى مەن ەتنوگرافياسى، ءسالت-داستۇرى جانە مادەنيەتىنىڭ كوزى، باستاۋى، ايناسى. سوناۋ ىقىلىم زاماننان رۋحاني قازىنا رەتىندە ساقتاپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا ەتىپ، بۇگىنگى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتكىزدى. اڭىز-ەرتەگىلەر حالىقتىڭ ەرتەدەگى تۇرمىس-تىرشىلىگىن، تاريحىن، قوعامدىق ءومىرىن سۋرەتتەيدى، ءوزىنىڭ دامۋ پروسەسىندە كوپتەگەن وزگەرىستەرگە ۇشىرادى، ءاربىر تاريحي كەزەڭ ەرەكشەلىكتەرىن، قوعامدىق وي-سانا مەن كوزقاراستاردى ءوز بويىنا جيدى/10/.

    ميف، اڭىز-ەرتەگىلەردى ويدان شىعارىلعان دۇنيە دەپ قاراۋعا بولمايدى، كەرىسىنشە، قۇرىلىمى جاعىنان ەڭ قاراپايىم، ال رۋحاني قۇندىلىعى جاعىنان باعا جەتپەس اسا قىمبات كوركەم تۋىندى دەپ قاراۋىمىز كەرەك. وندا كوزىمىز كورە المايتىن، قۇلاعىمىز ەستي المايتىن، تەك جۇرەكپەن سەزىنەتىن، ماتەريالدىق الەمدە شەگى جوق رۋحاني الەم بولمىسىنىڭ ءبىرتۇتاس تۇسىنىكتى كورىنىسى بايان ەتىلەدى.

1. اسپان مەن جەر اراسىنداعى تىرەكتىڭ بار سىر-سيپاتىن ءتۇسىنىپ بولدىق دەۋگە بولا ما،
2. تىرشىلىكتىڭ ءتۇپ باستاۋى قايدا، ول قالاي شالقار ارناعا اينالدى ؟
3.    باستاۋى بار قۇبىلىستىڭ اقىرى دا بولار ما؟
4. دۇنيەگە وسىنشا سىندارلى سيپات دارىتىپ وتىرعان كۇش قانداي ؟/10/.

     مىنە، وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ىزدەمەس بۇرىن تاريحقا كوز سالساق، قىتايدىڭ دادۋ (بەسبالىق) بەيجىڭ قالاسىن 1271 جىلى شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي قالىڭ اسكەرىمەن باسىپ الىپ، يۋان يمپەرياسىن (元朝) قۇردى، ءسويتىپ 279 جىلى قازىرگى جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ نەگىزى قالاندى. وسى كەزدە قىتايدا جاڭا ادەبيەتتىڭ دە نەگىزى قالاندى، اتاقتى گۋان حانچيڭ، ۋاڭ شىفۋ، باي فۋ، ما جىيۋن قاتارلى ءوز زامانىنىڭ وزىق دراما جازۋشىلارى ادەبيەتكە باسقاشا سارىن الىپ كەلدى، ساحنالىق جاڭا جانردىڭ اتى “ارالاس دراما” (杂剧) دەپ اتالدى، وندا باستان-اياق جازۋشى جالىقپاي جۇمىس جاسايدى، ياعني شىعارمانى ءوزى جازادى، ساحنادا بارلىق كەيىپكەردىڭ وبرازىنا ءوزى كىرەدى، دەمەك ءوزى سەناريست، ءوزى رەجيسسەر، ءوزى اكتەر بولادى. وسى كەزەڭ جۇڭگو ادەبيەتىندە ساحنالىق شىعارمالاردىڭ التىن عاسىرى سانالادى، بۇل قالامگەرلەر ادەبيەتتەگى “شىندىق پەن جالعاندى (幻与真)” جاڭاشا جالعادى، حالىق اراسىنا كەڭ تاراعان اڭىز، ميفتەردى ءوز شىعارمالارىندا سول كۇننىڭ شىندىعىمەن وتە تاماشا ۇشتاستىردى.حالىق اراسىنا كەڭ تاراعان اڭىز، ميفتەردى ءوز شىعارمالارىندا سول كۇننىڭ شىندىعىمەن وتە تاماشا ۇشتاستىردى. گۋان حانچيڭنىڭ “دۋ ىنىڭ وبالدى ءولىمى” شىعارماسىندا قارىزىن قايتارا الماعان بايعۇس جەسىر ايەلدىڭ سۇلۋ دا اقىلدى، اقكوڭىل قىزى دۋ ىندى زوماگەر بايدىڭ تارتىپ العانى، سوڭىندا  جاڭ لۇيەر مەنىڭ اكەمدى ءولتىردىڭ دەپ جالا جاپقانى، مويىنداماسا شەشەسىن ولتىرەمىز دەپ قيناپ مويىنداتادى، سول كەزدىڭ سوتىمەن ونى داراعا اسۋ شەشىم شىعارادى، ءولىم الدىندا دۋ ىنىڭ تاڭىرىنە جالىنۋى، “قاتارىنا ءۇش جىل قۋاڭشىلىق بولىپ، ادامدار قينالسىن” دەپ تىلەگەن قىزدىڭ تىلەگى قابىل بولادى. جاس قىزدىڭ رۋحى حالىق اراسىنا قايتىپ كەلەدى، ەڭ سوڭىندا شىندىقتىڭ بەتى اشىلۋى تاماشا سۋرەتتەلەدى. مىنە وسىنداعى ولگەن ادام رۋحىنىڭ قايتا كەلۋى، ولەر الدىنداعى تاڭىرگە جالىنۋى، ونىڭ تىلەگەن تىلەگىنىڭ ورىندالۋى شىعارمادا كورىنىس بەرەدى. جازۋشى بۇنى “دۇڭحاي تەڭىزى ايەلى” اتتى ءميفتىڭ نەگىزىنەن السا دا، سول قوعامداعى ايەلدەر تاعدىرىنىڭ شىندىعىنا اشىنا وتىرىپ، كوركەم شىعارمادا تاماشا جەتكىزەدى. ۋاڭ شىفۋ دا “يىڭ يىڭ” اڭىزى نەگىزىندە “باتىس قۇجىرداعى ماحاببات” دەگەن دراماسىن جازادى، وندا جاڭ شىڭ، يىڭ يىڭنىڭ ماحابباتى ءسوز بولادى، جەڭگەتايلىققا جۇرگەن قۇڭ نياڭ مەن قوجايىن لاۋ پۋ ورتاسىنداعى قيان-كەسكى كۇرەستەرى، وندا فەودالدىق نەكە زاڭى، وتباسىلىق زوماگەرلىك، قىزبەن جىگىتتىڭ ماحابباتىنا كەدەرگى بولۋى، سوڭىندا رۋحتارىنىڭ قوسىلۋى ءسوز بولادى، سونداعى قۇڭ نياڭ ءسوزى قىز بەن جىگىتتىڭ اراسىن جاراستىراتىن تەرمين رەتىندە ءالى كۇنگە قولدانىلادى. دەمەك وسى كەزەڭنەن كەيىن 1368-1644 جىلدار ارالىعىنداعى 277 جىلداردا مانچجۋرلار قىتايدا بيلىككە كەلگەنىمەن دە كونفۋسييشىلدىكتەن باس تارتقان جوق، قايتا ءوز بيلىكتەرىن سول ارقىلى كۇشەيتۋگە تىرىستى، وعان كوپ كوڭىل ءبولدى. يۋان كەزەڭىندە قالىپتاسقان神魔文学流派(قيال-عاجايىپ، فانتاستيكالىق شىتىرمان وقيعا) جەلىسىندەگى شىعارمالار ءوز جالعاسىن تاپتى، يۋانداعىداي ارالاس دراما ەمەس، ۇزاق رومانشىلدىققا ۇلاستى /2/.

 ميڭ پاتشالىعىنىڭ باستاپقى كەزىندە اتاقتى ەتنوگراف عالىم، جازۋشى لو گۋانجۇڭ قىتايدىڭ وتكەن تاريحىنداعى اڭىز-اڭگىمەلەرىن حالىق اراسىنان جيناقتادى، سونىڭ نەگىزىندە اتاقتى 4 روماننىڭ ءبىرى سانالاتىن “ءۇش پاتشالىق قيسساسى” رومانىن جازدى، وعان ىلە-شالا ەكىنشى “سۋ بويىندا”  رومانىن شى نايان جازدى، ءۇشىنشىسى ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان “باتىسقا ساپار” رومانىن ۋ شىڭىن جازدى، ءتورتىنشىسى قىتايلاردىڭ باس كىتابى سانالاتىن ساۋ شۋەچين جازعان “قىزىل سارايداعى ءتۇس” رومانى. بۇلاردىڭ بارلىعى دا – ۇلكەن “رۋحانيات شەڭبەرىندە” جازىلعان عاجايىپ رومان بولىپ سانالادى /12/.

   قيال-عاجايىپ روماندار سول كەزدە جاپونيادا دا سونداي جوعارى ورلەۋ ساتىسىنا كوتەرىلدى. بۇل جانردىڭ قيال-فانتاستيكالىق جاعى باسىم، مازمۇنى سان الۋان ءتۇرلى، ادامدى وزىنە باۋراۋ قۋاتى كۇشتى، رومانتيكالىق ستيلگە يە،  باس كەيىپكەر­لەرى حالىقشىل، جۇرتىنا ادال ادام رەتىندە سۋرەتتەلدى. جۇڭگو كلاسسيكالىق اڭىزدارى تۇلعالاردىڭ قورشاعان ورتانى باعىندىرۋ جانە ونىڭ سىرىن اشۋ ەرلىكتەرى نەگىزىندە جازىلعان.

ميف اڭىز-ەرتەگىلەردىڭ

• جۇرتقا تەز تارايتىندىعى
• سول ءداۋىر­ءدىڭ يدەولوگياسىنا اينالاتىندىعى
• ونىڭ جەرگى­لىكتى، ۇلتتىق تۇسكە بويالاتىندىعى
• مازمۇندىلىعى،
• ءبىر ۇلت، حالىق مادەنيەتىنىڭ كورسەتكىشى بولاتىندىعى،
• سول ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمى،
• مادەنيەتى، ءسالت-داستۇرى، ءدىنى، ءدىلى؛
• ناقتى ۋاقىت بىلدىرمەيدى

ت.ب. دا ەرەكشەلىكتەرىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى /10/.

 وسىدان ميف اڭىز-ەرتەگىلەردىڭ ۋاقىتقا باعىنبايتىنىن بىلە الامىز. 

  قىتايدا XIII عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسىندا باستالعان قيال-عاجايىپ ديۋ-پەرىلەر ادەبيەتى XIX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن جالعاستى، كەيىن 1857-جىلعى حريستياندىق ميسسيونەرلەردىڭ ءدىني ىقپالى جۇڭگو ادەبيەتىن باسقا ارناعا  بۇردى. ۋان فۋ اۋدارعان دارۆيننىڭ “بىرتىندەپ دامۋ تەورياسىنا” بۇكىل جۇڭگو زيالىلارى ۋلاندى، ىلە-شالا روسسياداعى قازان توڭكەرىسىنىڭ سالدارىنان قىتايدا “كوممۋنيزم جەلى” ازىناپ سوقتى، جاڭا جاستار جۋرنالىنىڭ توڭىرەگىندە ۇلتشىلدار، اريستوكراتتار، كوممۋنيستەر، ەۋروپاشىلدار جينالدى.

  دەگەنمەن جەڭىستىڭ جەمىسىن كوممۋنيستەر كوردى. “باتىسقا ساپار” رومانىن كوممۋنيستەر اتەيست بولسا دا، ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن ادەمى پايدالاندى، ولار رومانداعى سۋن ۋكۇڭدى كوممۋنيستەردىڭ كوسەمى رەتىندە قابىلدادى، ال جۋ باجيەنى جاي قاراپايىم جەر ەمگەن ساۋاتسىز حالىق وكىلى دەپ ءبىلدى، ال قارسى بەتتەگى جىن-شايتانداردى ميڭ ديناستياسى كەزىندەگى ىرىپ-شىرىگەن بيلەۋشى توپاس توعىشار، شونجار شەنەۋلىكتەردىڭ تيپتىك وكىلى، ولار فەودالدىق جۇيەدە حالىقتى سول رومانداعىداي سانسىز قيناۋلاردىڭ استىنا الدى دەپ ءتۇسىندى، ولاردى تەك سۋن ۋكۇڭ سياقتى باتىرلار جەڭەدى، بۇگىنگى كومۋنيستەردىڭ تيپتىك وبرازى دەپ دارىپتەدى /9/.

 ادام جارالعاننان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر تىلسىم كۇشتى ىزدەدى، ەڭ العاشقى ادامدى كىم جاراتتى، ونىڭ اتا-باباسى قانداي، اسپان مەن جەر ەكەۋىنىڭ ورتاسىنداعى جۇگىرگەن اڭ، ۇشقان قۇس، بىزدەردى قورشاعان ورتا كەز-كەلگەن ەسى دۇرىس ادام بالاسىن ويلاندىراتىن ءىس. قىتايدىڭ اتاقتى وتانشىل اقىنى  ءچۇي-يۋان (屈原) (ب.ز.د.340ج.-ب.ز.د.278ج.) وسى سۇراقتاردى وزىنە قويىپ “كوككە سۇراق” پوەماسىن جازعان/6/، بۇل بارلىق ۇلتتا، بارلىق ادامزاتتا بولعان سۇراق، وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ادەبيەت بەر الادى. وسى شىندىق “باتىسقا ساپار” رومانىندا وتە جاقسى بەينەلەنگەن.

     ابدۋراقىن نۇرحالىق،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق-ۇلتتىق ۋنۆەرسيتەتى، شىعىستانۋ فاكۋلتەتى، قىتايتانۋ كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، PhD دوكتورى.

قازاقستان، الماتى

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1.اكىمحانوۆ ا.، اناربايەۆ ن. قۇران كارىم قازاقشا تۇسىندىرمەلى اۋدارما.- الماتى، “كوكجيەك باسپاسى”،2015

2.يۋان شيڭفي. جۇڭگو ادەبيەتى تاريحى. (2-باسىلىم) جوعارى پەداگوگيكا باسپاسى. – بەيجىڭ، 2007.

3.الدابەك ن.ا..، تۇرگەنباي ا.ءا.. جۇڭگو دىندەرىنىڭ تاريحى. وقۋ قۇرالى. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2017

4.ۋاڭ فيحۇڭ. جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ قىسقاشا تاريحى. جيلين ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى. – ءچاڭچۇن، 2010.

5.中国古代文学（上册）姜光斗主编-上海：华东师范大学出版社2009. 517页

6.احمەتبەك قىزى س. قاجىكەنوۆا « جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ حرەستوماتياسى»

7.ابدۋراقىن ن. گاۋ ليميڭ كونە  جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ  حرەستوماتياسى. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى،  2013

8.中国古代文学（上下册） 蒋人杰主编-北京：高等教育出版社1997. 523页

9.大学语文导读 徐绍建主编-武汉： 武汉大学出版社 2003年

10.ابدۋراقىن ن. جۇڭگو ميفتەرى. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2012

11.张明非主编。中国古代文学作品选， 广西师范大学出版社，2004

12.郭预科衡主编。中国古代学史 上海:«上海古籍出版社»، 1998

13.钱华，刘德联主编 ，中国古代诗歌选读// 北京大学出版社 - 2004.- 231

14.吴承恩 西游记长篇小说 北京 金盾出版社。1997 全套两册