امەريكالىق FOX News اقپاراتتىق اگەنتتىگى تۇركياداعى توڭكەرىستەن كەيىن جازىقسىز تۇرمەگە قامالعان ايەلدەر مەن ولاردىڭ بالالارى تۋرالى جازدى. مۇنى قازاقشالاعان Kazakhnews پورتالىنىڭ اقپاراتىن Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى ىقشامداپ بەرۋدى ءجون كوردى.

دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇگىندە تۇرىك ەلىندە گۇلەن قۇرعان «قىزمەت» قوزعالىسىنا قاتىسى بار دەگەن كۇدىكپەن 17 مىڭ ايەل مەن 600-گە جۋىق ءسابي اباقتىدا وتىر.

32 جاستاعى بالاباقشا ءمۇعالىمى جانە ەكى بالانىڭ اناسى ايشا بىلتىر تۇرمەگە قامالدى. بالالارىن مەكتەپكە اپارا جاتقان جولدا ولاردى جەتى پوليسيا قورشاپ، ايشانىڭ قولىنا كىسەن سالادى. تۇتقىندالعاننان كەيىن ەكى ايدان سوڭ ايشا ءتورت جاسار بالاسى ءاليدى جانىنا الادى. ءسويتىپ ءبۇلدىرشىن دە تەمىر توردىڭ ار جاعىنان ءبىر-اق شىقتى.

ايشا امەريكالىق جۋرناليسكە تۇرمەدەگى بالاسىمەن وتكىزگەن ءتورت ايىن اڭگىمەلەپ بەردى. 10 ادامدىق سۋىق كامەرادا 23 ادام تۇرعان. بالالاردىڭ ىشەرگە اسى بولماعان. ءتۇنى بويى جىلاعان اششى داۋىستارى ءالى كۇنگە دەيىن ايشانىڭ ويىنان كەتەر ەمەس.

كامەرانىڭ بالالار ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى ورىن ەكەنىن ايتقان ايشا ەندى عانا ءتاي-تاي باسىپ كەلە جاتقان بالانىڭ باسىن تەمىر كەرەۋەتكە قاتتى سوعىپ العانىن دا ەسىنە ءتۇسىردى. سول كەزەڭدەردىڭ راسىمەن دە وتە اۋىر بولعانىن كۇيىنىشپەن جەتكىزگەن.

ۇكىمەتتىڭ جانە وزگە دە رەسمي ۇيىمداردىڭ بەرگەن مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، 2017 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ 6 جاسقا تولماعان 668 بالا انالارىمەن بىرگە قاماۋعا الىنعان. بۇل اتالعان بالالاردىڭ 23 %-ىن ءبىر جاسقا دا جەتپەگەن سابيلەر قۇرايدى.

6-18 جاس ارالىعىنداعى جۇزدەگەن بالا تۇتقىندا

تۇرىك ادىلەت مينيسترلىگى اباقتىدا 6 جاسقا تولماعان بالالار سانىنىڭ 56 ەكەنىن مالىمدەگەن. الايدا Courtesy of the Platform for Peace and Justice (PPJ) پەن The Journalists and Writers Foundation (JWF) سەكىلدى حالىقارالىق ۇيىمدار توڭكەرىس ارەكەتىنەن كەيىن جۇزدەگەن بالا مەن ءسابي ءالى كۇنگە دەيىن ومىرلەرىن تۇرمەدە وتكىزىپ جاتقانىن ايتادى.

2016 جىلدىڭ شىلدە ايىندا رەجەپ تايىپ ەردوعانعا قارسى ۇيىمداستىرىلعان توڭكەرىس ارەكەتىنەن كەيىن ءجۇز مىڭداعان اداممەن بىرگە انالار مەن بالالار دا قوسا قامالدى. توڭكەرىس ارەكەتىنە بايلانىستى جاريالانعان توتەنشە جاعداي رەجيمى فەتۋللاھ گۇلەن جانە «قىزمەت» قوزعالىسىمەن بايلانىسى بار دەگەن كۇدىككە ىلىنگەن بارلىق جاننىڭ قاماۋعا الىنۋىنا جاعداي جاسادى.

ورتالىعى انگليادا ورنالاسقان، سىرتقى ساياساتپەن اينالىساتىن «Henry Jackson Society» باسشىسى دوكتور الان مەندوزا ازاماتتىق قوعامدا اباقتىدا بالا بولمايتىنىن ايتتى. ول انا مەن بالانىڭ ەشقانداي كىناسىز قاماۋعا الىنۋىن «قۇقىقتىق بوياما» ساياساتى دەپ اتادى.

ۆاشينگتوندا ورنالاسقان «The Foundation for the Defense of Democracies» ۇيىمىنىڭ زەرتتەۋشىسى مەرۆە تاحيروگلۋ: «توڭكەرىس ارەكەتىنەن بەرى قاماۋعا الىنعان انا مەن بالالارعا قاتىستى تاعى ءبىر جان تۇرشىگەرلىك جاعداي: اقيقاتىندا وسى جاندار – وزدەرى كۇدىكتى ەمەس، كۇدىكتىلەردىڭ جارى جانە بالالارى. بۇل جاعداي – جاپپاي جازاعا تارتۋدىڭ ءبىر مىسالى»، – دەيدى.

تۇركياعا قاتىستى زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن بەلگيالىق بەيبىتشىلىك جانە ادىلەت پلاتفورماسى (Platform for Peace and Justice، PPJ) اتتى تاۋەلسىز ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ۇيىمىنىڭ ديرەكتورى ۋگار توك بولسا: «تۇركيادا ءبىر ايەل سوت وتىرىسىنا شىققانشا، 6-10 اي قاماۋعا الىنادى. وسى ۋاقىت ىشىندە ۇكىمەت ايىپتالۋشىلاردىڭ ادۆوكات كومەگىنە جۇگىنۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ، وز-وزدەرىن قورعاۋعا ءماجبۇر قىلادى»، – دەدى.

دۇنيەجۇزىلىك تۇرمە بيۋللەتەنى (World Prison Brief) مالىمدەمەلەرىنە سايكەس، وتكەن جىلى قازان ايىنان باستاپ تۇركيادا كۇدىكتى رەتىندە قاماۋعا الىنعانداردىڭ 4،4 %-ىن ايەلدەر قۇراعان. باس بوستاندىعى شەكتەلگەن ايەلدەردىڭ سانى رەسمي ستاتيستيكاعا سايكەس 10 مىڭ بولسا، ۋگار توك بۇل كورسەتكىشتىڭ 17 مىڭعا دەيىن جەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى.

2016 جىلعى وقيعادان كەيىن تۇتقىندالعانداردىڭ ءبىرى يزميردە تۇراتىن 34 جاستاعى ۋنيۆەرسيتەت وقىتۋشىسى كام. وعان تاعىلعان ايىپ — گۇلەنگە قاتىسى بار دەلىنگەن بانكتە جەكە ەسەپشوتىنىڭ بولعاندىعى. وسىنداي كۇدىككە مىڭداعان ادام ىلىنگەن. ول جەتى ايلىق ۇلى مەن ودان بولەك ەكى بالاسىمەن كۇنىن ءسابيدىڭ جەردە ەڭبەكتەۋىنە دە تىيىم سالىنعان تۇرمەدە وتكىزدى. ءتىپتى بۇلدىرشىندەردىڭ ويىنشىقپەن ويناۋلارىنا دا رۇقسات ەتىلمەيتىنىن ايتقان كام، اسىرەسە تازا اۋىز سۋعا زار بولعاندارىن ەسكە الدى. كام قازىرگى ۋاقىتتا وتباسىمەن بىرگە گەرمانيادا تۇرادى. ولار وندا ەلىنەن بەزىپ، باس ساۋعالاپ بارعان.

نۇرحايات يىلدىز 27 جاسىندا، ەگىز ءسابيىم بولادى دەپ انا بولۋعا دايىندالىپ جۇرگەن كەلىنشەك ەدى. 2016 جىلدىڭ 29 تامىزىندا سولتۇستىك انادولىداعى سينوپ اتتى قالادا دارىگەر قاراۋىندا بولىپ، ۇيىنە قايتاردا اۆتوبۋسقا مىنگەن بويى ۇستالىپ كەتە باردى. تاعى دا سول گۇلەن ۇيىمىنا مۇشە دەگەن ايىپپەن قاماۋعا الىنعان نۇرحايات تۇرمەدە جۇكتىلىك مەرزىمىنىڭ 19-شى اپتاسىندا بالاسىنان ايىرىلدى.

نۇرحايات

ول «ByLock» باعدارلاماسىن تەلەفونىنا جۇكتەپ العاندىعى ءۇشىن وسىنداي اۋىر جاعدايعا تاپ بولدى. «ByLock» باعدارلاماسىنىڭ ساۋدا-ساتتىق ماقساتىندا قولدانىلاتىنىنا قاراماستان، تۇركيا ۇكىمەتى «قىزمەت» قوزعالىسى مۇشەلەرىنىڭ وسى باعدارلامانىڭ ارقاسىندا بىر-بىرىمەن بايلانىس ورناتىپ، توڭكەرىس ارەكەتىن ۇيىمداستىرعان دەگەن جالعان ايىپپەن مىڭداعان ادامدى قاماۋعا الدى. ن.يىلدىزدىڭ اينالاسىنداعى جاقىندارى بولسا، ونىڭ تەلەفونىندا مۇنداي باعدارلامانىڭ مۇلدەم بولماعانىن ايتادى. نە بولعاندا دا، ن.يىلدىز 2016 جىلدىڭ 6 قازان كۇنى جۇكتىلىكتىڭ 19-شى اپتاسىندا تەمىر توردىڭ ار جاعىندا ەكى بىردەي بالاسىنان ايىرىلدى.

ۆاشينگتونداعى Advocates for Slienced Turkey (AST) ۇيىمىمەن ەرىكتى تۇردە جۇمىس ىستەگەن جانە ءبىراز ۋاقىت بۇرىن كاليفورنيادا تۇرعان تۇرىك بەلسەندىسى «Fox News»-كە بەرگەن سۇقباتىندا: «نۇرحاياتتىڭ ارمانى ۇشتى-كۇيلى جوق بولدى. قازىرگى تاڭدا ۇلكەن كۇيزەلىسپەن پسيحولوگيالىق تۇرعىدان اۋىر كۇندەرىن وتكىزۋدە. وتە از سويلەسەدى. ەگىزدەرى ەندى ءقايتىپ ورالمايدى»، – دەدى.

27 جاستاعى نۇر انكارا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇقىق فاكۋلتەتىن بىتىرگەن مامان. نۇر سول ءبىر قورقىنىشتى تۇستەي بولعان 2017 جىلدىڭ 18 قاڭتارىن «پوليسيا تاڭەرتەڭ ساعات 03:00-دە ۇيىمە كەلدى. 2008 جىلى جاتاحانادا بىرگە تۇرعان الدەكىمدەرمەن بايلانىستى مەنىڭ تەرروريست ەكەنىمدى ايتتى»، – دەپ ەسىنە الادى. نۇر ەسكىشەحيردەگى ۇيىنەن تۇتقىندالعان كۇيى قاپ-قاراڭعى اباقتىعا جابىلدى.

نۇر، قۇقىق قورعاۋشى

نۇر ءوزىن جولى بولعىش جان دەپ ەسەپتەيدى. تىنىس جولى دەمىكپەسى جانە جۇرەك اقاۋىنا بايلانىستى قاماۋعا الىنعاننان كەيىن 5 كۇننەن سوڭ دارىگەر قاراۋىنا جىبەرىلىپ، سوت ارقىلى بوستاندىققا شىقتى. ارتىنشا، العاشقى مۇمكىندىكتە-اق كونترابانداشىلار كولىگىنە مىنگەسىپ، تۇركيامەن قوشتاستى. قازىرگى كۇندە اقش-تا تۇراتىن نۇر، ءوزىن ءقاۋىپسىز سەزىنۋمەن قاتار، تۇتقىندالعان وزگە دە انالارعا، بالالارىنا جانە اسىرەسە جۇكتىلىك مەرزىمىنە قاراماستان قاماۋعا الىنىپ، پسيحولوگيالىق قىسىمنىڭ ناتيجەسىندە سابيىنەن ايىرىلعان انالارعا بەرگەن ۋادەسىن ورىنداۋعا تىرىسىپ ءجۇر.

ال تۇركيانىڭ ادىلەت مينيسترلىگى جانە ىشكى ىستەر مينيسترلگى وسى وقيعالارعا قاتىستى قانداي دا ءبىر سۇراقتارعا جاۋاپ بەرمەي ءۇنسىز وتىر. بيلىك وكىلدەرى اراسىندا ايەل جانە بالالار، وسى سەكىلدى مىڭداعان ادامنىڭ تۇتقىنعا الىنعاندارىن جايدان-جاي ەمەس ەكەنىن، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ءۇشىن ومىرلىك ماڭىزى بار ەكەندىگىن ايتىپ باعۋدا.

الەم بويىنشا ايىپتالۋشىلاردىڭ دەنساۋلىقتارىنا قاتىستى ىستەرمەن اينالىساتىن جانە داعدارىس ورتالىقتارىن قۇرعان حالىقارالىق قىزىل كرەست ۇيىمى (The International Committee of Red Cross) ەندى بۇدان بىلاي تۇركياعا وكىلدىك ەتپەيتىندگىن جانە مونيتورينگ جاسامايتىنىن جاريالادى. 2016 جىلدىڭ شىلدە ايىندا ۇيىمداستىرىلعان توڭكەرىس ارەكەتىنىڭ ارتىنشا بىرنەشە مىڭ ادام تۇتقىندالدى. تۇتقىندالۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى توڭكەرىس ارەكەتىنە قاتىسپادى جانە «Amnesty International» وكىلى «Fox News»-كە جاساعان مالىمدەمەسىندە ۇيىم جاساعان زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە قانداي دا ءبىر كىنالى ىسكە دالەل تابا الماعانىن ايتتى.