كەشە قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى شورا سارىبايەۆ ومىردەن ءوتتى. عاسىرعا جۋىق عۇمىر كەشكەن ءتىلشى-عالىمنىڭ سوڭىندا مول مۇرا قالدى. Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى مارقۇمنىڭ عىلىمي-ۇستازدىق قىزمەتىنە شولۋ جاساپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
سارىبايەۆ شورا شامعالي ۇلى 1925 جىلى تاشكەنت قالاسىندا تۋعان. ءتىل ءبىلىمى مامانى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى (1974)، پروف. (1979)، ق ر ۇعا-نىڭ اكادەميگى (1983)، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى (1985). ءقازمۋ-دى (1950)، ونىڭ اسپيرانتۋراسىن (1953) بىتىرگەن. 1954 – 95 جج. ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى قازاق ءتىلى تاريحى مەن ديالەكتولوگياسى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى (1954 – 60، 1967 – 95)، ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقاردى. 1995 جىلدان وسى ينستيتۋتتىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى. عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ديالەكتولوگيا، مورفولوگيا، لەكسيكولوگيا، لەكسيكوگرافيا، بيبليوگرافيا، ءتىل تاريحى، اۋدارما، ەسىمناما، التايستيكا ماسەلەلەرىنە ارنالعان. 250-دەن استام عىلىمي ماقالالار مەن وقۋلىقتارى، مونوگرافيالارى جارىق كورگەن. ش.سارىبايەۆ پروف. س.امانجولوۆتىڭ تىلدەگى ديالەكتىلەردى توپتاۋ تەورياسىن ءارى قاراي دامىتتى، ديالەكتولوگيا سالاسىنداعى تەرميندەردىڭ قالىپتاسۋىنا اتسالىستى. “قازاق ءتىلىنىڭ قىسقاشا ەتيمولوگيالىق سوزدىگىن” (1966)، “قازاق ءتىلىنىڭ ديالەكتولوگيالىق سوزدىگىن” (1969)، “جاڭا اتاۋلار سوزدىگىن” (1992) قۇراستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى. “قازاقتىڭ ايماقتىق لەكسيكوگرافياسى” (1976) مونوگرافياسى – تۇركىتانۋ عىلىمىندا ايماقتىق لەكسيكوگرافيا تەورياسىنا ارنالعان العاشقى ەڭبەك. ش.سارىبايەۆ “قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشى” اتتى 6 تومدىق (1-ت. 1965؛ 2-ت. 1971؛ 3-ت. 1977؛ 4-ت. 1982؛ 5-ت. 1987؛ 6-ت. 1994) ەڭبەگى ارقىلى قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ ىسىنە زور ۇلەس قوستى. ول “تۇركىتانۋ ادەبيەتىنىڭ بيبليوگرافياسىن” (1989) باستىرىپ شىعاردى. قازاق ءتىل ءبىلىمى سالاسىندا قورعالعان 1000 كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاسيالاردىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىن قۇراستىردى (2000). ول 1965 ج. اقش-تاعى گارۆارد كورپوراسياسىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانعان، گفر-دا (1975)، تۇركيادا (1994) وتكەن حالىقارالىق كونگرەسس، كونفەرەنسيالاردا باياندامالار جاساعان. سارىبايەۆ “قۇرمەت”، «پاراسات» ور دەنىمەن ماراپاتتالعان.
شىعارمالارى
- مەجدومەتيە ۆ كازاحسكوم يازىكە، الماتى، 1959؛
- قازاق تىلىندەگى ەلىكتەۋىش سوزدەر، الماتى، 1960؛
- سوۆرەمەننىي كازاحسكيي يازىك، الماتى، 1962 (تەلاۆت.)؛
- قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى، الماتى، 1966 (تەلاۆت.)؛
- قازاق ديالەكتولوگياسى، الماتى، 1967 (تەلاۆت.)؛
- قازاق، موڭعول تىلدەرىنىڭ تۋىستىعى جايلى، الماتى، 1967؛
- مونگولسكو-كازاحسكيە لەكسيچەسكيە پاراللەلي، الماتى، 1971؛
- قازاق ءتىلىنىڭ تاريحي گرامماتيكاسى، الماتى، 1975 (تەلاۆت.)؛
- كازاحسكايا رەگيونالنايا لەكسيكوگرافيا، الماتى، 1976؛
- قازاق تىلىندەگى ايماقتىق لەكسيكا، الماتى، 1989 (تەلاۆت.)؛
- قازاق ءتىل ءبىلىمى ماسەلەلەرى، الماتى 2000؛
- قازاق ءتىلىنىڭ ايماقتىق سوزدىگى، الماتى، 2005 (تەلاۆت.).
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم
اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ش.ش.سارىبايەۆتىڭ عىلىمي، ىىەداگوگيكالىق
جانە قوعامدىق قىزمەتى تۋرالى
قىسقاشا وچەرك
قازاكستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى ش.ش.سارىبايەۆ 1925 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ 2 كۇنى تاشكەنت قالاسىندا ايگىلى اعارتۋشى، ادىسكەر عالىم شامعالي حارەس ۇلى سارىبايەۆتىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. الماتى قالاسىنداعى №12 قازاق ورتا مەكتەبىن، 1945-1950 جىلدارى ول كەزدە س.م.كيروۆ اتالعان قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ، ونى بىتىرگەننەن كەيىن قازاق ءتىلى كافەدراسىندا اسپيرانتۋراعا قالدىرىلادى. 1954 ج. پروف. م.بالاقايەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن “قازاق تىلىندەگى وداعايلار” دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعادى. سول جىلدان باستاپ وسى كۇنگە دەيىن قول ۇزبەي ق ر ۇعا ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. العاشقىدا اعا عىلىمي قىزمەتكەر، ودان كەيىن 30 جىلدان استام ۋاقىت قازاق ءتىلى تاريحى مەن ديالەكتولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ال 1979-1987 جىلدارى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقاردى. ءقازىر ينستيتۋتتىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى بولىپ جەمىستى جۇمىس ىستەپ كەلەدى.
1974 ج. دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعادى. 1983 ج. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇعا-نىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى بولىپ سايلاندى. ش.سارىبايەۆتىڭ شىعارماشىلىق شەڭبەرى كەڭ اۋقىمدى، ءار الۋان. عالىمنىڭ قالامىنان 250-دەن استام عىلىمي ماقالالار، مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر، وقۋلىقتار مەن سوزدىكتەر جارىق كورگەن. ونىڭ ەڭبەكتەرى تەك قازاقستان ەمەس، بۇرىنعى وداق كولەمىندە شىعىپ تۇرعان “ۆوپروسى يازىكوزنانيا”، “سوۆەتسكايا تيۋركولوگيا”، “نارودى ازيي ي افريكي”، “سوۆەتسكوە ۆوستوكوۆەدەنيە” ءتارىزدى عىلىمي-تەوريالىق جۋرنالداردا جانە شەتەل باسپالارىندا جارىق كوردى. عىلىمنىڭ ءبىرالۋان ەڭبەكتەرى قازاق ءتىلىنىڭ وزەكتى سالالارىنا، اتاپ ايتقاندا، قازاق ءتىلى تاريحىنا، ديالەكتولوگيا، لەكسيكولوگيا، لەكسيكوگرافيا، گرامماتيكا، ت.ب. پروبلەمالارعا ارنالعان. وسىلاردىڭ ىشىنەن “سۇيگەن ءىس سۇيكىمدى كەلەدى” دەگەندەي، بار كۇش-جىگەرىن سارپ ەتىپ زەرتتەگەن ەكى سالانى ەرەكشە ءبولىپ اتاۋعا بولادى. ونىڭ ءبىرى – ديالەكتولوگيا بولسا، ەكىنشىسى – ءتىل ءبىلىمىنىڭ تاريحى. عالىم ەڭبەكتەرىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى ديالەكتولوگيا ماسەلەسىن زەرتتەۋگە ارنالعان. “كەن بايلىعى جەردە، ءسوز بايلىعى ەلدە” دەگەن حالىق ناقىلىنىڭ ماعىناسىنا تەرەڭ بويلاپ، جەرگىلىكتى ءتىل ەرەكشەلىكتەرىن جيناۋعا ەرەكشە ءمان بەردى. 30 جىلعا جاقىن ءتىل تاريحى مەن ديالەكتولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارعاندا، رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى شالعايدا جاتقان تۇرعىندار تىلىنەن جانە رەسپۋبليكادان تىس جەردەگى قازاقتار ءتىلىنىڭ مول بايلىقتارىن جيناۋ ءۇشىن جۇيەلى تۇردە ديالەكتولوگيالىق ەكسپەديسيالار ۇيىمداستىرىپ، ەل اۋزىنان ارىپتەستەرىمەن بىرلەسە ءجۇرىپ، ءسوز بايلىعىن جيناۋعا باسشىلىق ەتتى. ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ كارتوتەكالىق قورىن مولايتۋعا مۇرىندىق بولدى. جينالعان ديالەكتىلىك ماتەريالدار نەگىزىندە ءبىرتالاي زەرتتەۋلەر جازىپ،تىندىرىمدى جۇمىس اتقاردى. ونىڭ 1976 ج. جەكە كىتاپ رەتىندە جاريالانعان “قازاقتىڭ ايماقتىق لەكسيكوگرافياسى” اتتى دوكتورلىق ديسسەرتاسياسى تۇركىتانۋ عىلىمىندا ايماقتىق لەكسيكوگرافيا تەورياسىنا ارنالعان العاشقى مونوگرافيا ەدى.
ش.سارىبايەۆ ماسكەۋ، قازان، الماتى، اشحاباد، بىشكەك، نالچيك، ت.ب. قالالاردا جانە تۇركيادا وتكىزىلگەن سيمپوزيۋمدار مەن كونفەرەنسيالارعا قاتىسىپ، “ديالەكتىلىك سوزدىكتەردى قۇراستىرۋ”، “ديالەكتىلىك لەكسيكوگرافيانىڭ تالاس ماسەلەلەرى”، “ءتىل مادەنيەتى جانە جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەر”، “ادەبي-سويلەۋ ءتىلى سوزدىگى”، “ديالەكتىلىك تەرمينولوگيا”، “تۇركى تىلدەرىنىڭ ايماقتىق لەكسيكوگرافياسى” ءتارىزدى تاقىرىپتاردا بايانداما جاسادى. س.امانجولوۆتىڭ تىلدەگى ديالەكتىلەردى توپتاۋ تەورياسىن ءارى قاراي دامىتا ءتۇستى. جاڭا نۇسقاداعى ديالەكتولوگيالىق سوزدىكتى قۇراستىرۋعا جانە ديالەكتولوگيا سالاسىنداعى تەرمينولوگيانىڭ قالىپتاسۋىنا بەلسەنە ارالاسىپ، تىڭنان ءبىراز تەرميندەردى ۇسىندى. ش.سارىبايەۆ “قازاق ديالەكتولوگياسى” دەگەن اتپەن شىققان العاشقى وقۋلىقتىڭ اۆتورى (ع.قالييەۆپەن بىرگە). بۇدان باسقا عالىمنىڭ 1989 ج. “قازاق تىلىندەگى ايماقتىق لەكسيكا” اتتى مونوگرافياسى (و.ناقىسبەكوۆپەن بىرگە) جارىق كوردى. كوپ جىل بويى ديالەكتولوگيا ءبولىمىن باسقارىپ، جيناعان قىرۋار ماتەريالدار نەگىزىندە جازىلعان ءبىر تومدىق “قازاق ءتىلىنىڭ ديالەكتولوگيالىق سوزدىگى” (1969 ج.)، “قازاق ءتىلى تاريحى مەن ديالەكتولوگياسى" اتتى سەريامەن شىققان 8 جيناقتىڭ بەلدى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بولۋىمەن قاتار وعان تىكەلەي باسشىلىق ەتتى. ونىڭ باسشىلىعىمەن جانە رەداكتورلىعىمەن كولەمدى “قازاق ءتىلىنىڭ ايماقتىق سوزدىگى” قۇراستىرىلدى (80 ب.ت.). سونىمەن قاتار عالىم قازاق جانە تۇركى تىلدەرىنىڭ ديالەكتولوگيالىق اتلاسىن جاساۋعا بەلسەنە اتسالىستى.
پروفەسسور ش.سارىبايەۆتىڭ ايرىقشا ءبىر ەڭبەكتەنىپ، كوپ جىلدان بەرى ۇزبەي اينالىسىپ كەلە جاتقان سالاسى ‒ قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ تاريحى. وسى رەتتە قازاق ءتىل ءبىلىمى سالاسىنداعى باي مۇرانى جنناقتاپ، عىلىمي جۇيەگە تۇسىرە وتىرىپ، پروفەسسور ق.جۇبانوۆتىڭ ەسىمىنە ارناپ “قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىن" جارىققا شىعاردى. وسى كورسەتكىشتى شىعارعان كەزدە ا.بايتۇرسىن ۇلى، م.جۇماباي ۇلى، ج.ايماۋىت ۇلى، م.دۋلات ۇلى، ح.دوسمۇحامەد ۇلى، ت.شونان ۇلى ت. ب. ارىستاردىڭ 140 ەڭبەگى ەنگىزىلەتىنى ءۇشىن اتالمىش كىتابى 1960 ج. پىشاقتىڭ استىنا ءتۇسىپ، تۋرالىپ كەتتى. ساياسي قاتە جىبەردى دەپ اۆتورعا سوگىس بەرىلىپ، ءبولىم مەڭگەرۋشىلىگىنەن بوساتىلدى. ءبىراق عالىم العان بەتتەن قايتپاي، وسى ەڭبەگىن جالعاستىرا بەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1965-1994 جىلدارى “قازاق ءتىل ءبىلىمى ادەبيەتىنىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشى” دەگەن اتپەن بىرىنەن سوڭ ءبىرى 6 تومى باسىلىپ شىكتى. 7-تومى باسپاعا دايىن تۇر. سونىمەن قاتار عالىم “تۇركىتانۋ ادەبيەتىنىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىن’’ (1989) باستىرىپ شىعاردى. قازاق ءتىل ءبىلىمى سالاسىندا قورعالعان 1000 كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاسيالاردىڭ دا بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشى (2003) جارىق كوردى. اتالعان بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتەردىڭ قازاق ءتىل ءبىلىمى تاريحىنا قوسار ۇلەسى مول. قازاق ءتىل بىلىمىمەن شۇعىلدانۋشى ءار عالىمنىڭ وسى ەڭبەكتى جازعان اۆتورعا العىستان باسقا ايتارى جوك. عىلىمي قىزمەتكەرلەرگە، اسىرەسە، اسپيرانتتار، ستۋدەنتتەر، مۇعالىمدەر ءۇشىن بۇل ەڭبەك تاپتىرمايتىن، كۇندەلىكتى قولدان تۇسپەيتىن كىتاپقا اينالىپ وتىر.
عالىمنىڭ مورفولوگيا سالاسى بويىنشا ءسوز تاپتارىن زەرتتەۋگە ارنالعان “قازاق تىلىندەگى وداعايلار” (1954)،“ەلىكتەۋىش سوزدەر” (1960) دەگەن كىتاپتارى جارىق كوردى. ول بۇدان باسقا “قازىرگى قازاق ءتىلى” (1962)، ‘‘قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى” (1966) اۆتورلارىنىڭ ءبىرى.
ش.سارىبايەۆ ءارتۇرلى سوزدىكتەردى قۇراستىرۋ جۇمىسىنا دا بەلسەنە ارالاسىپ كەلەدى. ونىڭ قاتىسۋىمەن “قازاق ءتىلىنىڭ قىسقاشا ەتيمولوگيالىق سوزدىگى” (1966)، “قىسقاشا ورىسشا-قازاقشا سوزدىك” (1987، 1990، 1993)، “قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا اتاۋلارى” سوزدىگى (1992) ت.ب. جارىق كوردى. سونىمەن قاتار عالىم ۇلكەن “قازاقشا-ورىسشا” جانە ‘‘ورىسشا-قازاقشا” سوزدىكتەردى قۇراستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى.
ش.سارىبايەۆ التايستيكا سالاسىنا بايلانىستى قازاق-موڭعول تىلدەرىنىڭ تۋىستاستىعىن دالەلدەۋگە ارنالعان بىرنەشە ماقالا جاريالادى.
عالىمنىڭ باسپا ءسوز بەتىندە ءتىلىمىزدىڭ ءزارۋ ماسەلەلەرىن كوتەرگەن ماقالالارى كەزىندە قوعامدىق پىكىرگە قوزعاۋ سالىپ، پىكىرتالاس ءوربىتتى. مىسالى، 1971 ج. جاڭا سوزدەر جونىندە “لەنينشىل جاس” گازەتىندە جانە سپورت تەرميندەرىن ۇيلەستىرىپ نورماعا كەلتىرۋ جونىندە “سپورت” گازەتىنىڭ بەتىندە باسىلعان ماقالالارى بىرنەشە ايعا سوزىلعان پىكىرتالاسقا ۇيىتقى بولدى. ونەگەلى ۇستاز-عالىم عىلىمي كادرلار دايىنداۋ ءارى ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنىڭ باسشىسى رەتىندە ىزدەنۋشىلەر مەن اسپيرانتتارعا تاقىرىپتار تاڭداپ بەرۋدە دە ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ وتىر. ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن 15 عالىم ديسسەرتاسيا قورعاپ، رەسپۋبليكامىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. كوپ جىلدار بويى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءدارىس وقىپ، ستۋدەنتتەرگە ارناپ وقۋ قۇرالدارىن جازۋعا بەلسەنە قاتىستى. ع.قالييەۆپەن بىرىگىپ جازعان “قازاق ديالەكتولوگياسى” وقۋلىعى ءۇش رەت وڭدەلىپ باسىلىپ شىعىپ، وسى سالاداعى بىردەن-بىر تۇراقتى وقۋ قۇرالىنا اينالدى. بۇدان باسقا "قازاق ديالەكتولوگياسى” (پراكتيكۋم،1967؛ و.ناقىسبەكوۆ، ع.قالييەۆپەن بىرگە)، “قازاق ءتىلىنىڭ تاريحي گرامماتيكاسى” (1968، ا.ابىلقايەۆ. ق.ومىرالييەۆپەن بىرگە) كومەكشى قۇرالدارى ۇزاق جىلداردان بەرى جوعارى مەكتەپتىڭ قاجەتىن وتەپ كەلەدى.
1980 جىلدان باستاپ قىرعىزدىڭ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ديسسەرتاسيا قورعاۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، كەيىن سول كەڭەستىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، 1980-1994 جج. قازاقستان ۇعا ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ جانە ءال-فارابي اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مامانداندىرىلعان كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولدى.
ش.سارىبايەۆتىڭ عىلىمي-ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىسىن دا اتاپ وتكەن ءجون. ونداي قاسيەتى ۇزاق جىلدار ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەگەندە، ون جىل بويى ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعاندا، اسىرەسە، بۇكىلوداقتىق ايماقتىق ديالەكتولوگيالىق كونفەرەنسيا (1973)، بۇكىلوداقتىق تۇركولوگيالىق كونفەرەنسيا (1976) وتكىزگەندە ءماجىلىستىڭ عالىم-حاتشىسى بولعان كەزدە ەرەكشە كوزگە ءتۇستى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ش.ش.سارىبايەۆتىڭ عىلىمي-ۇستازدىق قىزمەتى، عىلىمدى دامىتۋداعى، عىلىم كادرلارىن دايىنداۋداعى ەڭبەكتەرى رەسپۋبليكا ۇكىمەتى تارابىنان باعالانىپ، وعان 1985 ج. “قازاق ءسسر-ىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى” دەگەن اتاق بەرىلىپ، 2000 جىلى “قۇرمەت” وردەنىمەن ماراپاتتالدى.
