30-شى جىلدارعى الاپات اشارشىلىق – ۇلتتىق اپات – كەزدەيسوق تاپ بولعان زوبالاڭ ەمەس. 1917–1919 جج. تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قارايتىن سىرداريا جانە جەتىسۋ وبلىستارىندا كوشپەندى حالىقتىڭ ميلليوننان استامى، ياعني ءبىر شيرەگى وپات بولدى. مۇنىڭ باستى سەبەبى – ولكەدەگى كەڭەس بيلىگىنىڭ قولدارىنداعى قارۋ-جاراق كۇشىمەن قۇلاعان رەجيمنىڭ قاناۋ ساياساتىن جالعاستىرعانىندا جاتقان. بۇل حح عاسىردا قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن ۇلتتىق اپاتتىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى ەدى. ەكىنشى كەزەڭ قازاق رەسپۋبليكاسىندا 1921–1923 جج. ورىن الدى. ونىڭ دا باستى سەبەبى – جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وتارلىق قاناۋ سالدارىنان كەنەۋى كەتە باستاعان ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىن اۋەلى ازامات سوعىسى، ودان سوڭ ورتالىقتىڭ ازىق-تۇلىك جيناۋ جاساقتارى ودان ارمەن كۇيزەلتۋىندە ەدى. قازاق حالقى سول شاقتاعى جالپى سانىنىڭ تاعى دا ءبىر شيرەگىن جوعالتتى. م. شوقاي اتاپ ايتقانداي، قازاق جارلى-جاقىبايىنىڭ تراگيزمىن جانە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءسينيزمىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن – پاتشا رەجيمى كەزىندە قازاق حالقىنان 40 ملن. دەسياتينا شاماسىنداعى ەڭ جاقسى شۇرايلى جەر ورىس پەرەسەلەندەرى پايداسىنا تارتىپ الىنعانىن، ال پاتشالىق ورنىنا كەلگەن سوۆەت بيلىگىنىڭ «قۇلاعان رەجيمنىڭ جەر جونىندەگى ادىلەتسىزدىگى تۇزەتىلەتىن بولادى، قازاقتارعا تارتىپ الىنعان جەر-سۋ قايتارىلادى، قازاق جەرلەرىنە پەرەسەلەندەر جىبەرىلمەيدى» دەپ ۇلت-ازاتتىق ريەۆوليۋسيا اتىنان، «الەمدىك ريەۆوليۋسياشىل پرولەتاريات» اتىنان ۋادە بەرگەنىن، ءبىراق ونى ورىنداماعانىن ءبىلۋ كەرەك...
قازاق قايراتكەرلەرى ۇلتتىق مەجەلەۋ ناتيجەسىندە ەكى ولكەدەگى جەر-سۋى مەن حالقى بىرىگىسىمەن، اشارشىلىقتىڭ ۇلكەن قازاقستاندا قايتالانۋىنا جول بەرمەيتىن امالداردى قاراستىرعان. رەسەي كومپارتياسى قازاق وبكومىنىڭ 1925 جىلعى ءساۋىر پلەنۋمىندا مال باعۋدىڭ كوشپەندى ءتۇرى – ەگىن ەگۋگە قولايسىز دالانى شارۋاشىلىق كادەسىنە اسىرۋدىڭ بىردەن-بىر ىقتيمال ءتاسىلى رەتىندە مويىندالدى. سوندىقتان دا جايىلىمداردى سۋلاندىرۋ، جەم-شوپ ازىرلەۋ، قوي تۇقىمىن اسىلداندىرىپ، قۇرامىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن كوشپەندى حالىققا كەڭ كولەمدە نەسيە بەرۋدى اسا ماڭىزدى شارا دەپ تاپتى. ءسويتىپ قازوبكوم پلەنۋمى اۋىلشارۋاشىلىق نەسيەلەرىن اۋىلعا تىكەلەي باعىتتاۋ، كووپەراسيانى كۇشەيتۋ جايىندا ءتيىستى شەشىم شىعاردى. كەڭ دالانى يگەرۋدىڭ بىردەن-بىر ءتيىمدى جولى – كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ەكەنىن قاۋلىسىندا اتاپ كورسەتتى. مال باعۋدى ىنتالاندىرۋ، ونى ودان ءارى وركەندەتۋ ءۇشىن ارنايى قارجىلاندىرۋ، ونىمدەرىن ءتيىمدى جولمەن قالالارعا تاسىمالداپ تاراتۋ ادىستەرىن، حالىقتى جەرگە ورنالاستىرۋ رەتتەرىن قاراستىردى. بۇل ماسەلەلەر بويىنشا ىرگەسى كەڭەيگەن رەسپۋبليكا كەڭەستەرىنىڭ اقمەشىتتەگى 1925 جىلعى ساۋىردە وتكەن تۇڭعىش سەزىندە جان-جاقتى ويلاستىرىلعان قارارلار قابىلداندى.
الايدا ولاردىڭ ورىندالۋىنا ماسكەۋ كەدەرگى كەلتىرە بەردى. 1925 جىلعى قىركۇيەكتە قازاقستاندى باسقارۋعا كەلگەن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەميسسارى فيليپپ گولوششەكين توتاليتارلىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ قازاقستاندىق «ۇلى قۇرىلىسشىسى»، ياعني، سول كەزگى قايراتكەرلەردىڭ وزدەرى اتاپ ايتقانداي، ديكتاتورعا اينالىپ، ۇلتتىق مۇددەنى كوزدەيتىن شەشىمدەردى قيلى بولشيەۆيكتىك ايلا-امال قولدانۋ ارقىلى جوققا شىعارۋمەن شۇعىلداندى. 1927 جىلعى بك(ب)پ XV سەزى شەشىمى بويىنشا ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى 1932 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن جەكە قوجالىقتاردان ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتارعا اينالىپ ۇلگەرۋگە ءتيىس ەدى. پارتيا العا قويعان وسى مىندەتتى ورىنداۋ ءۇشىن، 1928 جىلعى 27 تامىزدا قازاتكوم جارتىلاي فەودالداردى تاركىلەۋ تۋرالى ارنايى دەكرەت شىعاردى. 1928 جىلعى 13 قىركۇيەكتە تاركىلەۋگە قارسىلىق كورسەتكەندەردى قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتۋ جانە بايلاردى جەر اۋدارۋ تۋرالى قاۋلى الدى. تاركىلەۋ سوڭىنان «الاش ءىسى» اتانعان ساياسي رەپرەسسيالار باستالىپ، «كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاس-دۇشپاندارى» دەپ تانىلعان الاشتىقتاردى تۇرمەگە جاپتى. 1930 جىلعى 19 اقپاندا اۋىل شارۋاشىلىعىن سوسياليستىك تۇرعىدا قايتا قۇرۋ ءىسىن نىعايتۋدى جانە كۋلاكتار مەن بايلارعا قارسى ىمىراسىز كۇرەسۋدى كوزدەيتىن قاۋلى قابىلداندى. حالىققا قيسىنسىز اۋىر سالىقتار سالىندى. تاركىلەۋ مەن ۇجىمداستىرۋداعى سولاقايلىقتار سالدارىنان رەسپۋبليكانىڭ ءار جەرىندە ءۇش جۇزدەن استام حالىق كوتەرىلىسى تۋدى، ولار اسكەري كۇشپەن باسىپ-جانشىلدى. سونىڭ ءبارى ەل-جۇرتتى جاڭا الاپات اپات يىرىمىنە قۇلاتتى. ۇلتتىق اپاتتىڭ ءۇشىنشى، ەڭ قاسىرەتتى كەزەڭىنە اينالعان سول 1931–1933 جىلدارى كوشپەندى حالىقتىڭ جارتىسىنا جۋىعى اشتان قىرىلدى. شاماسى جەتكەندەر باسقا ولكەلەرگە بوسىپ، شەت ەلدەرگە ءوتىپ كەتتى. مال باسى ون شاقتى ەسە ازايدى.
30-شى جىلداردىڭ باسىندا اشتان بۇرالعان العاشقى بوسقىنداردىڭ پايدا بولۋى مەن ۇدەپ كەلە جاتقان اشتىق كۇيزەلىستەرى جايىندا جەر-جەردەن جەكەلەگەن ازاماتتار ماسكەۋگە، الماتىعا جەدەلحاتتار جونەلتتى. ف. گولوششەكيننىڭ اتىنا 1932 جىلعى 4 شىلدەدە ولكەكومنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى عابيت مۇسىرەپوۆ، قازمەمباسپا مەڭگەرۋشىسى مانسۇر عاتاۋلين، كومۆۋز باسشىلارى مۇتاش داۋلەتعالييەۆ پەن ەمبەرگەن التىنبەكوۆ، گوسپلاننىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىسى قادىر قۋانىشيەۆ قول قويعان «بەسەۋدىڭ حاتى» ءتۇستى. حاتتا اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى قۇلدىراۋ دەرەكتەرى كەلتىرىلدى (1930 جىلعى 40 ميلليون باس مالدان 1932 جىلى 5 ميلليون عانا قالعان ەدى). قازاقتار اراسىندا اشتان ءولۋدىڭ تىم كوبەيىپ كەتكەنى جانە وسىنشا مۇشكىل حالگە «سولشىلدىق» اسىرا سىلتەۋلەر مەن قازولكەكومنىڭ قاتە ساياساتى جەتكىزگەنى ايتىلدى.
اقتوبە ۆوكزالىندا، جينالعان قالىڭ جۇرتتىڭ كوزىنشە، 72 جاستاعى زەينەتكەر باقىتجان قاراتايەۆ قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ كوسەمى گولوششەكينگە اشارشىلىق ءۇشىن ايىپتاعان اۋىر سوزدەر ايتىپ، قازاقتاردى شىبىنشا قىرعان اشتىق قاسىرەتىنە رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى رەتىندە جاۋاپتى ەكەنىن جۇرتشىلىق الدىندا بەتىنە باستى. الايدا ارتىندا قالعان جازبالارىندا الاپات اشارشىلىققا جالعىز گولوششەكين ەمەس، ونىڭ اينالاسىنداعى قازاق قايراتكەرلەرى دە ايىپتى دەپ ءتۇيدى. سولاردىڭ ءبىرى ساناتىنداعى قازاق ولكەپارتكومىنىڭ بيۋرو مۇشەسى، رەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى وراز يسايەۆ 1932 جىلعى تامىزدا ستالينگە ۇلكەن حات تاپسىرعان-دى. وندا ول ولكەدە ورىن الىپ تۇرعان احۋالدى اشىق بايان ەتتى، سەبەپ-سالدارلارىن تالدادى، قيىندىقتان شىعاراتىن شارالار رەتىندەگى ۇسىنىستارىن تۇجىرىمدادى. سونىمەن بىرگە، ورناعان احۋال ءۇشىن وزگە بيۋرو مۇشەلەرىمەن قاتار ءوزىنىڭ دە جاۋاپتى ەكەنىن مويىنداي وتىرىپ، «ءبىرىنشى حاتشىنىڭ كوپكە ءمالىم ەرەكشە ءرولىن» ەسكەرە كەلە، «باسشىلىقتا وزىنە-وزى سىن كوزبەن قاراۋعا قابىلەتى جەتپەيتىن» ف. گولوششەكين وتىرعاندا – رەسپۋبليكاداعى اۋىر «جاعدايدى ساۋىقتىرۋ ەش مۇمكىن ەمەس» دەپ سانايتىنىن جازدى. ول گولوششەكيندى قازاق پارتيا ۇيىمىنىڭ جەتەكشىلىگىنەن كەرى شاقىرىپ الۋدى باس حاتشى يوسيف ستاليننەن جالعىز ءوزى تىكەلەي اشىق تالاپ ەتتى. سونىمەن بىرگە قازاق اۋىلى مەن مال شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى شۇعىل اتقارىلۋعا ءتيىس ماسەلەلەر جونىندە ورتالىق كوميتەتتىڭ ارنايى شەشىم شىعارۋىن سۇرادى. ءوتىنىشىنىڭ بۇل بولىگى قاناعاتتاندىرىلدى. ونىڭ حاتىندا كورسەتىلگەن جايتتەر ستاليندىك ورتالىق كوميتەتتىڭ قازاقستاننىڭ مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جايىندا 1932 جىلعى 17 قىركۇيەكتە قابىلداعان قاۋلىسىنا نەگىز ەتىپ الىندى. وسى 17 قىركۇيەك قاۋلىسى كورسەتكەن كەلەڭسىزدىكتەر تالدانىپ، مىندەتتەر بەلگىلەندى. ف. گولوششەكين جانە ونى قولپاشتاۋشىلار پارتيا بەلسەندىلەرىنىڭ جينالىستارىندا وزدەرىنشە ءتۇسىندىرىپ، «سك ولكەكوم باعىتىن قازاق اۋىتقۋشىلارىنىڭ، قىڭقىلشىل-ۋايىمشىلدارىنىڭ، توپشىلدارىنىڭ بايبالامدارىنا قاساقانا... دۇرىس دەپ تاپتى»، ويتكەنى ولكەلىك پارتيا ۇيىمى «قازاقستاننىڭ سوسياليستىك قۇرىلىسىنىڭ بارلىق سالالارىندا وتە ءىرى جەتىستىكتەرگە» قول جەتكىزدى دەپ دۇرىلدەتتى.
قاۋلىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن ءتيىمدى جۇرگىزۋدى كوزدەيتىن ءبىرقاتار ۇسىنىسىن ركسفر حالكومكەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ت. رىسقۇلوۆ 1932 جىلعى 29 قىركۇيەكتە ستالينگە جولداعان بايانحاتىندا ايتتى. 1933 جىلعى 24 اقپاندا باس حاتشى ي. ستالين مەن قازاق ولكەكومىنىڭ جاڭا ءبىرىنشى حاتشىسى ل. ميرزوياننىڭ اتىنا ماسكەۋدە وقيتىن «التاۋدىڭ حاتى» (قول قويعاندار: قىزىل پروفەسسۋرا ينستيتۋتىنىڭ تىڭداۋشىلارى عاتاۋللا يسقاقوۆ، يلياس قابىلوۆ، جۇسىپبەك ارىستانوۆ، بىرمۇحامەد ايباسوۆ، قازولكەكوم مۇشەسى عابباس توعجانوۆ، ستۋدەنت ورازالى جاندوسوۆ) جىبەرىلدى. وندا 300 مىڭنان استام قازاق وتباستارىنىڭ ءسىبىر جانە ورتا ازيا تەمىر جول ستانسيالارىنا، قالالارىنا، ورتالىقتاعى قالالارعا، كورشى رەسپۋبليكالاردىڭ وبلىستارىنا بوسىپ كەتكەنى، كوبىنىڭ قايىرشىلىق حال كەشىپ جاتقانى ايتىلدى. شۇعىل كومەك كورسەتىلمەسە، كوكتەمگە قاراي ولاردىڭ اراسىنداعى ءولىم-جىتىم تىم كوبەيىپ كەتەتىنى حابارلاندى. 1933 جىلعى 9 ناۋرىزدا ت. رىسقۇلوۆ ستالينگە قازاقستانداعى اشارشىلىق زارداپتارىن جويۋ جونىندەگى بايانحاتىن جولدادى.
قازاقستاننىڭ جاڭا باسشىلىعى رەسپۋبليكاداعى 162 اۋداننىڭ ىشىندەگى اشارشىلىق زارداپتارىن جويۋعا باعىتتالعان كەشەندى جۇمىستار جۇرگىزدى. وكىمەت وكىلدەرى وراز جاندوسوۆ پەن جانايدار سادۋاقاسوۆ باستاعان قۇتقارۋ كوميسسياسى كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىن كاسىپ ەتكەن سارىسۋ اۋداننىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا امان قالعان جۇرتىن جاڭا قونىسقا كوشىرىپ، اكىمشىلىك باعىنىسىن وزگەرتۋ جانە وتىرىقشىلىق جاعدايداعى ەكونوميكاسىن جانداندىرۋ ورايىندا كوپ جۇمىس اتقاردى. بوسقىنداردى ەلگە الىپ كەلۋ ءۇشىن اۆتونوميالىق ۇكىمەت اتىنان جان-جاققا ارنايى وكىلدەر اتتاندى.
مونارحيا قۇلار قارساڭداعى التى ميلليونداي قازاق ساياسي سىلكىنىستەرگە تولى ون التى جىلدا ءۇش ەسەگە جۋىق كەمىدى. ۇلتتىق اپاتتىڭ اتالعان ءۇش كەزەڭىندە تىكەلەي ءتورت جارىم ميلليونداي، ىقتيمال تابيعي ءوسىمىن ەسەپكە العاندا، ون ميلليونداي ادامنان ايرىلدى. وسىنداي جاعدايدا ەل-جۇرتتىڭ ەڭسەسىن رۋحاني جاعىنان كوتەرۋ ماڭىزدى ەدى. تەمىربەك جۇرگەنوۆ باسقارعان اعارتۋ حالىق كوميسسارياتى رەسپۋبليكاداعى وقۋ ءىسى مەن مادەنيەت جۇمىستارىن قىسقا مەرزىمدە جوعارى دەڭگەيگە كوتەردى. كاسىبي ونەر كۇرت دامىتىلدى. 1936 جىلعى ماسكەۋدە وتكەن ونكۇندىكتە قازاقستانداعى «ءسوسياليزمنىڭ ارتىقشىلىقتارىن پاش ەتكەن» مادەني ريەۆوليۋسيا جەتىستىكتەرى وداق باسشىلىعى مەن جۇرتشىلىقتى ريزا ەتتى. نەگىزگى حالقىنىڭ سانى مەن ءداستۇرلى ەكونوميكاسىنىڭ ءمانىن قۇرايتىن مال باسىنىڭ مولشەرى اشارشىلىق جىلدارى كۇرت ءتۇسىپ كەتكەن قازاقستان، 1936 جىلعى 5 جەلتوقساندا قابىلداعان ستاليندىك كونستيتۋسيا بويىنشا، رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكادان كسرو قۇرىلتايشىلارىنىڭ ءبىرى ساناتىنداعى «تاۋەلسىز مەملەكەت» مارتەبەسىنە كوتەرىلدى. بۇل – بولشيەۆيزمنىڭ قازاق حالقىنا قارسى جاساعان مەملەكەتتىك قىلمىسىن وتە ساتىمەن بۇركەگەن شارا ەدى. وداقتىق رەسپۋبليكا بولۋ ارقىلى 1991 جىلى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. دەمەك ءبىز اشارشىلىق قۇرباندارىنا ماڭگى بورىشتىمىز. وسىنى ءتۇسىنىپ، سول ميلليونداعان ارۋاقتارعا تاعزىم ەتۋ، ۇلتتىق اپاتتىڭ سەبەپ-سالدارىن، اششى شىندىعىن جان-جاقتى اشۋ، تاۋەلسىزدىك جاريالانعان بەتتە جوعارعى كەڭەس قۇرعان ارنايى كوميسسيانىڭ ۇجىمداستىرۋ جىلدارى كوشپەندىلەرگە گەنوسيد جاسالعانى جايىنداعى تۇجىرىمىن كوتەرۋ، وعان ءتيىستى تاريحي، زاڭي، ساياسي باعاسىن بەرۋ جانە وسى اششى شىندىق ايتىلعان قازاقتىڭ قاسىرەتتى تاريحى ارقىلى كۇللى قازاقستاندىقتى تاربيەلەۋ – پارىز، ول ەلدىڭ بىرلىگىن، تۇتاستىعىن نىعايتا تۇسەتىن بولادى.
«الاش ارىستارى جانە اشارشىلىق» عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسياسىنداعى بايانداما.
بەيبىت قويشىبايەۆ
29.05.2018.
