1991 جىلى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا كىرەتىن ەلدەر تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ولاردى ورتاق يدەياعا بىرىكتىرەتىن جاڭاشىل باستاما كەرەك بولدى. اقيقاتىندا، بۇرىن ەكونوميكاسى تامىرلانىپ قالعان ەلدەر ءبىر-بىرىنسىز ءومىر سۇرە المايتىنى باسەنەدەن بەلگىلى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ءۇش جىل پوستكەڭەستىك ەلدەرگە قيىن سوقتى. ەكونوميكا دامىعان جوق. حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى ناشارلاپ كەتتى. ءوندىرىس توقتادى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟
قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 1994 جىلى ماسكەۋدىڭ لومونوسوۆ اتىگداعى ۋنيۆەرسيتەتىنە وقىتۋشىلار قۇرامى الدىندا سويلەگەن سوزىندە ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ باستاماسىن كوتەردى. العاشىندا بۇل مۇلدە ورىندالمايتىن كورىنگەن. ءبىراق ەلباسىنىڭ جاڭاشىلدىعى بارعان سايىن ومىرشەڭ بولا باستادى. ناقتىلاي ايتقاندا، نازاربايەۆ ۇسىنعان
ەۋرازيالىق ينتەگراسيا يدەياسى – كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالىق ىقپالداستىعىن بەلسەندى تۇردە نىعايتۋ جانە ونى ودان ارى دامىتۋ ەكەنى بىردەن بايقالدى. راس، العاشقى ۇمتىلىس 1991 جىلى كەڭەس وداعىنا كىرەتىن ەلدەر تاۋەلسىزدىك العان تۇستا باستالدى. دەربەس ءومىر ءسۇرۋدى قالاعان ەلدەر شاشىراپ ءار تاراپقا كەتپەس ءۇشىن نازاربايەۆ 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا ولاردىڭ بارلىعىن الماتىعا جينادى. ءسويتىپ، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا الماتىدا تاۋەلسىز مەملكەتتەر دوستاستىعى قۇرىلدى. ول شاراعا 9 مەملەكەتتىڭ باسشىلارى قاتىسىپ، كەلىسىمگە قول قويدى، كەيىننەن قالعاندارى قوسىلدى. ودان كەيىنگى يدەيا – ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ. ونىڭ ماقساتى– ەڭ الدىمەن ءۇزىلىپ قالعان ەكونوميكالىق بايلانىستاردى قالپىنا كەلتىرۋ.
قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ەۋرازيا وداعى يدەياسىن العا جىلجىتۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. وعان كۇمانمەن قاراعاندار دا كوپ بولدى. باستاما 1994 جىلى كوتەرىلگەنىمەن، ءبىر نارسە ايقىن ەدى. XXI عاسىردا ينتەگراسياسىز ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەلباسىنىڭ ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسىنىڭ ءمانى تمد مەملەكەتتەرىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ينتەگراسيالىق پروسەستەردى بىرتىندەپ جۇزەگە اسىرۋ. تەوريالىق تىلمەن ايتقاندا، ەۋرازيالىق ينتەگراسيا – بۇل مۇمكىن بولاتىن گەوساياسي اپاتتار مەن الەۋمەتتىك-ساياسي شۇعىل وزگەرىستەرگە كەپىلدىك.
قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ەۋرازيالىق باستاماسى تمد ايماعى ءۇشىن – جاڭاشىل جوبا ەكەنى راس. ەلباسىنىڭ «مەملەكەتتەردىڭ ەۋرازيا وداعىن قۇرۋ جونىندەگى» جوباسى 1994 جىلى 3 ماۋسىمدا تمد-عا قاتىسۋشى مەملەكەت باسشىلارىنا جىبەرىلىپ، ونىڭ ناتيجەسى 6 ماۋسىمدا قازاقستاندىق، ال 8 ماۋسىمدا رەسەيلىك باسپاسوزدە جاريالاندى.
بۇل نەگىزىنەن ەۋروپالىق وداقتىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەي كەلە تۋىنداعان ۇلكەن جوبا. ول تمد ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق ىقپالداستىعىن جاقىنداستىراتىن باستاما. سوندىقتان بۇل جەردە و باستا قازاقستان پرەزيدەنتى اتاپ وتكەنىندەي، ۇلتتىق قۇرىلىمداردان تىس ۇيلەستىرۋشى قۇرىلىمدار قۇرىلۋى كەرەك بولدى. اتاپ ايتقاندا، ەكونوميكا، شيكىزات رەسۋرستارى جونىندەگى كوميسسيا، ەكونوميكالىق جانە تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىق ىستەرى بويىنشا قور، ينۆەستيسيالىق بانك جانە تاعى باسقالار ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ يدەياسىنىڭ باسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى تۇرعانىن مىنا ءبىر تاريحي دەرەك تاعى ايعاقتاپ تۇرعانداي.
1994 جىلى قازاندا ماسكەۋدەگى تمد ەلدەرى باسشىلارىنىڭ سامميتىندە مىنانداي قاۋلى قابىلداندى. «مەملەكەتتەردىڭ ەۋرازيالىق وداعىن قۇرۋ تۋرالى ن.ءا. نازاربايەۆ ۇسىنىسىن تەرەڭ جانە جەتە زەرتتەپ، دوستاستىق تاۋەلسىز مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ كەڭەسى شەشىم قابىلدادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ مەملەكەتتەردىڭ ەۋرازيالىق وداعىن قۇرۋ تۋرالى جوباسى نازارعا الىنسىن، تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىندا ينتەگراسيالىق پروسەستى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇسىنىسىندا كورسەتىلگەن نەگىزگى يدەيالارى پايدالانىلسىن».
ارينە، شەشىم قابىلدانعانىمەن، بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بىرنەشە جىل ۋاقىت كەرەك بولدى. ءبىراق كۇن وتكەن سايىن ينتەگراسيالىق بايانىستىڭ اسا قاجەت ەكەندىگى ايقىندالا باستادى. 2000 جىلدىڭ 10 قازانىندا بەلورۋسسيا، قازاقستان، رەسەي، تاجىكستان مەن قىرعىزستان مەملەكەت باسشىلارى استانا قالاسىنداعى كەزدەستى. ءسويتىپ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىقتى قۇرۋ جونىندە كەلىسىمگە قول قويدى.
2004 جىلى ەۋرازيالىق باستامانىڭ 10 جىلدىعىندا پرەزيدەنت نازاربايەۆ ءوزىنىڭ ەۋرازيالىق وداق جوباسىنىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدا تيىمدىلىگىن ايتا كەلىپ، وداقتىڭ ۇلتتىق ەگەمەندىككە قاتەرى بولمايتىنىن اتاپ ءوتتى.
ەۋرازيالىق وداق يدەياسى تمد كولەمىمەن عانا شەكتەلىپ قالمايتىنىن قازاقستان پرەزيدەنتى ءتۇسىندى. ءسويتىپ، نازاربايەۆتىڭ باستاماسى بويىنشا 2008 جىلى «ەۋروپاعا جول» باعدارلاماسى قابىلداندى. نازاربايەۆ «ەۋروپالىق وداق قاعيداسى بويىنشا» قالىپتاساتىن ەۋرازيالىق وداق يدەياسىن تاعى دا دامىتتى.
ايتا كەتەيىك، جالپى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ (ەاەو) قازاقستان ءۇشىن قانداي قاجەتىتىلىگى مەن تيىملىگى بار؟ بۇل تۋرالى قازاقستان پرەزيدەنتى و باستا مۇنىڭ ۇلكەن كۇردەلى ماسەلەگە اينالمايتىن جانە ومىرلىك ماڭىزى ايقىندالا تۇسەتىنىن قاداپ ايتتى.
– بۇگىندە ءبىزدىڭ بۇدان ارعى ءىس-قيمىلىمىزدىڭ ستراتەگياسىن كەمىندە 15-20 جىلعا ايقىنداپ، الىس كوكجيەككە قاراۋ ماڭىزدى بولىپ وتىر. وداعىمىزدىڭ 21 عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى باستى ميسسياسى ەكى جايتقا بايلانىستى ەكەنىن ءتۇءسىنۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، الەمنىڭ ماڭىزدى ەكونوميكالىق ماكرووڭىرلەرىنىڭ بىرىنە اينالۋ، بۇل بىزگە شىعىس پەن باتىستىڭ، ەۋروپا مەن ازيانىڭ اراسىنداعى «ەكونوميكالىق كوپىر» رەتىندە باسەكەلەستىكتە تابيعي ارتىقشىلىق بەرەدى. ەكىنشىدەن، ەلدەرىمىزدىڭ ءارقايسىسىنىڭ الەمدەگى دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسىلۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق حالىقتار مەن مەملەكەتتەر ءۇشىن اۋىرتپالىققا ەمەس، يگىلىككە اينالۋى ءتيىس. وسىنداي ۇستانىمدا بولۋ ارقىلى عانا ەۋرازيالىق تاڭداۋدىڭ تارتىمدىلىعىن قامتاماسىز ەتىپ، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ تاعدىرلى ماقساتتارىنا قاتىستى كەز كەلگەن كۇماندى ءبىرجولا سەيىلتە الامىز. ءبىز ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا ماسكەۋدە بولادى دەپ كەلىستىك. مينسكىدە ەۋرازيالىق سوت ورنالاسادى. ول جەردە ءبىزدىڭ وداقتىڭ قۇقىقتىق اسپەكتىلەرى شوعىرلانادى. وداقتىڭ قارجى نارىقتارىن رەتتەۋ جونىندەگى ۇلتۇستىلىك ورگانى 2025 جىلدان باستاپ الماتىدا بولادى، – دەپ اتاپ كورسەتتى قازاقستان پرەزيدەنتى.
شىندىعىندا، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق – وتە اۋقىمدى نارىق. بۇل ايماقتىق ساۋدا، حالىقارالىق ينتەگراسيانى بىرىكتىرەدى. بۇل نارىقتا جۇمىسشى كۇشى، قىزمەت كاپيتالى مەن تاۋار تاسىمالى ەركىن جۇرەدى. بۇل – بەلارۋس، قازاقستان، رەسەي، ارمەنيا جانە قىرعىزستان ەلدەرىن قۇرايتىن ۇلكەن نارىق. بۇگىنگى كۇندە ەكونوميكالىق وداقتىڭ حالقى، ياعني تۇتىنۋشىسى 182،7 ميلليون ادامدى جەتىپ وتىر. دەمەك اتالعان نارىقتا تاۋار اينالىمى ەركىن ءجۇرىپ، ءوندىرىس دامىپ، الىپ-ساتۋ قىزمەتى دە تىعىز بايلانىستى بولۋى ءتيىس.
ساراپشىلاردىڭ باعالاۋىنا قاراعاندا، 2019 جىلدان باستاپ، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ (ەاەو) جالپى ورتاق ەلەكتر نارىعى، 2025 جىلدان كەيىن ءبىرتۇتاس مۇناي ونىمدەرى، مۇناي جانە گاز، سونداي-اق بولاشاقتا ءبىرىڭعاي قارجى نارىعى قۇرىلاتىن بولادى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا كىرگەننەن كەيىن قازاقستاننىڭ سىرتقى ساۋدا اينالىمى 2017 جىلى – 25 پايىزعا، قارجىعا شاققاندا - 77، 6 ميلليارد دوللارعا، سونىڭ ىشىندە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە ەلدەرمەن 26 پايىزعا ارتتى. بۇل شامامەن العاندا، 17، 4 ميلليارد دوللارعا ءوستى دەگەن ءسوز.
بۇل جەردە ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ءتيىمدى بولىپ وتىرعان تاعى ءبىر نارسە بار. اتالعان ەكونوميكالىق وداققا مۇشە ەلدەر باسقا مەملەكەتتەرمەن دە ەركىن ساۋدا ايماعى ارقىلى تاۋار قاتىناسىن جاساي الادى. ساۋدا اينالىمى تۇرعىسىنان الساق، قازاقستان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە ەلدەردىڭ ىشىندە اسىرەسە، ۆەتناممەن جاعدايدى جاقسارتتى. دەرەككە جۇگىنەر بولساق، 2017 جىلى استانادا وتكەن ەكونوميكالىق فورۋمنان كەيىن قازاقستان مەن ۆەتنام اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى 48 پاىزعا ءوسىپ، 542 ميلليون دوللارعا جەتتى. ۆەتنامعا ازىق-تۇلىك تاۋارلارى، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى، مەتالل مەن باسقا بۇيىمدار ەكسپورتى كۇشەيدى. قازاق كومىرىن رەسەيدىڭ قيىر شىعىس پورتى ارقىلى تاسىمالداۋ ارتتى.
ينفلياسيالىق قىسىم مەن ينۆەستيسيالىق ءوسىمنىڭ ارقاسىندا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق (ەاەو) اراسىنداعى ءوندىرىس كولەمى تۇتاستاي العاندا، 2،6 پايىزعا ارتتى. بۇل اسىرەسە قازاقستانعا ءتيىمدى بولدى. وداققا مۇشە ەلدەرمەن سالىستىرمالى تۇردە قاراعاندا، قازاقستاندا وندىرىستىك ءونىم 7 پايىزعا ءوستى. مۇنداي جاعىمدى كورسەتكىشتەر، شيكىزاتتىق ەمەس 13 سالادا بايقالدى. اتاپ ايتقاندا، فارماسيەۆتيكا (41،8%)، كولىك ءوندىرىسى مەن جابدىقتاۋ (38،4%)، ەلەكتر جابدىقتارى ءوندىرىسى (17،6%)، اياق كيىم جانە بىلعارى ءوندىرىسى (8،4%)، تىگىن جانە توقىما (7،2%)، حيميا ءوندىرىسى (7،2%)، سونداي-اق مەتاللۋرگيا سالاسى (5،9%) ءوستى.
ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، اتالعان ەاەو -نا سۇشە ەلدەرگە ورتاق زاڭدىلىق ەنگىزىلگەن. مىسالى، قازاقستان تۇرعى وداققا مۇشە ەلدەردىڭ تەرريتورياسىندا ەركىن جۇمىس ىستەي الادى. ءبىر عانا مىسال، قازىرگى ۋاقىتتا ەاەو -نا مۇشە ەلدەردەن قازاقستانعا كەلىپ جۇمىس ىستەپ جاتقاندار كوپ. قازاقستاننان دا اتالعان ەلدەردىڭ نارىعىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەر جەتەرلىك. ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ سوڭعى بەس جىلداعى كورسەتكىشتەرىنە نازار اۋدارار بولساق، قازاقستاندا جۇمىسسىزداردىڭ سانى تومەندەپ، 4،9 پايىزعا جەتكەن. بۇل ارينە، جاعىمدى ناتيجە ەكەنىن ايتا كەتۋگە بولادى.
ءقازىر ەاەو -نا مۇشە ەلدەر اراسىندا ءبىرىڭعاي كولىك كەڭىستىگى قۇرىلىپ، ورتاق كولىك قىزمەتى نارىعى جۇمىس ىستەي باستادى. پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن «نۇرلى جول» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى قۇرىلىپ، ول حالىقارالىق جوباعا ۇلاستى. اتاپ ايتقاندا، «نۇرلى جول» ءقازىر حالىقارالىق «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسىمەن جالعاستى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرىلعاننان كەيىن، قازاقستاندا الەمدىك اۋقىمدى جوبا «باتىس ەۋروپا-باتىس جۇڭگو» حالىقارالىق ءدالىزى ىسكە قوسىلدى. ەندى پەكين – استانا – موسكۆا – بەرلين «ەۆرازيا» باعىتى دا ەاەو -نا مۇشە ەلدەر اراسىنداعى تاۋار تاسىمالى مەن قارىم-قاتىناستى بۇرىنعىدان جانداندىراتىنى ءسوزسىز.
ءتۇيىن: 1994 جىلى ماسكەۋدەگى لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وقىتۋشىلار قۇرامىنىڭ الدىندا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ كوتەرگەن يدەياسى جۇزەگە استى جانە بارعان سايىڭ ومىرشەڭ بولىپ كەلە جاتىر. ويتكەنى جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا ينتەگراسياسىز ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس.بۇل ايقىن ءارى انىق نارسە.
ەركىن قالدان
