بىزدە سوڭعى ەكى-ۇش عاسىرداعى جاۋھار ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىعىن تانىپ-بىلۋدە وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا جەتىستىكتەر بار. مىسالى، ەۋروپا مەن امەريكا ەلدەرىنىڭ ادەبيەتى تۋرالى سول ەل عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرى مەن زامانداس قازاق ادەبيەتى جايلى قازاق عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋلەرىن سالىستىرساق ارا-سالماق بىردەن اڭعارىلادى. فرانسۋا ۆولتەر، ونورە دە بالزاك، ۆولتەر سكوتت، تەودور درايزەر، روبەرت بەرنس سياقتى كلاسسيكتەر شىعارمالارىنىڭ ءوز ەلىندەگى عىلىمي زەرتتەۋلەرگە ارقاۋ بولماعاندىعى بەلگىلى.
باتىس اقىندارى مەن جازۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق تۇعىرى رەسەي عالىمدارىنىڭ ارقاسىندا ايقىندالدى. سونداي-اق، ازيا حالىقتارىنا ءتان ابزال ازاماتتىڭ اسىل مۇراسىن ارداقتاۋ ءداستۇرى باتىس تۇسىنىگىنە جات. ماسەلەن، قۇرامىندا جۇزدەگەن مۇشەسى بار جازۋشىلار وداعى ءتارىزدى ۇلكەن ۇيىمدى امەريكا مەن ەۋروپانىڭ بىردە ءبىر ەلىنەن بۇگىندە تاپپايسىز.
مادەنيەتى اسا دامىعان سانالاتىن ۇلىبريتانيا مەملەكەتىندە كۇللى قالامگەرگە ارنالعان جالعىز مۇراجاي بار. ارىستارىن ارداقتاپ، ءارقايسىسىنا ءبىر-بىر مۇراجاي اشىپ، ەلدى مەكەندەردىڭ اتىن بەرىپ، ولەڭ-جىرىن جاس ۇرپاقتارىنا جاتتاتقان ءبىزدىڭ قاۋىم جات جۇرتپەن سالىستىرعاندا رۋحانيات بيىگىندە ەكەندىگىن بىلە بەرمەيدى. سوندىقتان عىلىمدا دا، مادەنيەتتە دە، ادەبيەتتە دە وزگەنى ارتىق ەكەن دەپ ويلايدى. ءالى دە سولاي. اعارتۋشىلىقتان باستاپ، رومانتيزم، رەاليزمدى قوسا بارلىق باعىتتاعى قالامگەرلەردىڭ شەتەلدەگى ارىپتەسىمەن شىعارماشىلىق جاعىنان ارتىق بولاتىندىعىن دا ەسكەرمەي كەلدىك.
قازاق ادەبيەتىندەگى دارابوزدىڭ ءبىرى ساكەن سەيفۋللينىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىمەن كوركەمدىك جاعىنان دا، تاريحي ماڭىزى تۇرعىسىنان دا تەڭەستىرۋگە بولاتىن تۋىندىنى شەتەل ادەبيەتىنەن تابۋ قيىن. پوەما، ولەڭ-جىر جازۋمەن قاتار ادەمى اندەر تۋدىرا بىلگەن اقىندى ەۋروپا ادەبيەتىنەن تاپپايسىز. ال قايراتكەرلىگىن ايتساق، بۇنداي تۇلعالاردىڭ دۇنيەجۇزىندە ساناۋلى ەكەندىگى شىندىق. «قازاقتاردىڭ بويىنان ءبىز پوەزيا مەن مۋزىكانىڭ بۇلاعىن كورەمىز» دەپ، كەزىندە ا.ي.ليەۆشين سياقتى وقىمىستىلاردىڭ قۇرمەت سەزىمىن ءبىلدىرۋى تەگىن ەمەس.
تالانتتى تانىتۋدىڭ بىردەن-بىر جولى — ونىڭ شىعارمالارىن شىعىس جانە باتىس حالىقتارىنىڭ باستى-باستى تىلدەرىنە اۋدارۋ. ول ءۇشىن ارينە، سول ءتىل يەسىنىڭ پوەتيكالىق تالعامىن ءتانىپ-بىلۋ قاجەت. پوەزيا بارشاعا ورتاق، ءبىراق ۇلتتىق ولەڭ جۇيەسى دارا-دارا. ءىلياس اقىن پوەزياسىنداعى:
ەكى جەلى، ءۇش قازىق،
توعىز نوقتا دومبىرا،
ويناتايىن ون ساۋساق
قۇلىندايىن قۇلدىرا.
بوزدا-بوزدا بوتا كۇي،
قاشاعاندى قۋدىرا،
قۇلشىنا تارت دومبىرا
نەمەسە
بەس بۇراپ، ءتورت تۇكىرىپ، تولعاپ قوبىز
قوزعالار قۇلاق كۇيدەن جوسىپ قوبىز
كوتەرگەن كوك تۇندىگىن كۇي ورگەگى
قۇلاتىپ اسقاردا اعىن، ماڭگىدە مۇز، —
دەگەن ولەڭ جولدارىن وزگە تىلدە ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. تاۋ كورىنىسىن «قاتىقتىڭ جالانباعان تەگەشىندەي» دەگەن قاراپايىم تەڭەۋمەن سۋرەتتەۋى اقىننىڭ ۇلتتىق قولتاڭباسى دەپ بىلگەن ءجون.
وزگە اقىندارمەن سالىستىرعاندا ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ شىعارمالارىنان حالىق ونەرىنىڭ كەمەلدىگى كورىنىس تاپقان. كوشپەندىلەردىڭ تۇرمىس – سالتى، ءومىر داعدىسى، تانىم – تۇسىنىگى مەن سەزىم كۇيىن دالانىڭ ءوز ۇلى شىنايى سەزىنىپ، ولەڭ تۇرىندە ورە بىلگەن. تۇتاس دۇنيە بولمىسىن ونەردىڭ تابيعي تۋىندىسى ارقىلى اسقاق جىرمەن، جان تەبىرەنتەر ىرعاقتى ولەڭ سوزبەن بەينەلەگەن.
كۇن تىڭداپ كىرمەي تۇردى ۇياسىنا،
بۇلت تىڭداپ مىنبەي تۇردى تاۋ باسىنا.
ماقۇلىق جەردە، كوكتە ماۋجىرادى،
قاراعان ءبىر جان بولماي شارۋاسىنا
كوشپەندى ەلدىڭ كەز-كەلگەن اسپابىندا ورىندالعان كۇي ىرعاعىنان جازيرالى لەپ ەسەدى. ال دالا سازىندا بۇكىل عالامنىڭ سازى بار. اقىننىڭ «كۇي، «كۇيشى»، «كوبىك شاشقان» پوەمالارىنداعى قۇپيا يدەيالىق ورنەك وسىنى تانىتادى.
حالىقتىڭ ىقىلىم زاماننان ساقتالعان ونەرىندە تابيعاتتىڭ ءار بولشەگىنىڭ جانى، ءارقايسىسىنىڭ جۇرەك ءۇنى بار. ىنگەننىڭ زارى، قاسقىردىڭ ۇلىعانى، بۇلبۇلدىڭ سايراعانى، بوزتوعايدىڭ شىرىلى دا ءبىر-بىر كۇيگە ارقاۋ بولعان. ءىلياس اقىن پوەزيا مەن مۋزىكانى باي پاليترالى بوياۋمەن استاستىرا بىلگەن دۇيەجۇزىندەگى بىرەگەي دارىن يەسى. اقىن ۇلتتىڭ ءتىل بايلىعىنداعى جاۋھار سوزدەردى ولەڭ ورنەگىنە ورە بىلگەن.
كەيدە كۇي، تالماۋراعان، تالىقسىعان.
كەيدە وجەت، كەيدە دولى، البىتسىنعان.
كەيدە پاڭ، كەيدە دارحان، كەيدە سەرگەك،
شارشى ورگە كەيدە شاپشىپ، شاۋىپ تىنعان.
ءار كۇيدىڭ سارىنىن كۇيشى كەيىپكەردىڭ الۋان ماقاممەن شەرتۋىن اقىن پوەمادا ەرەكشەلەپ كورسەتەدى. «كۇي» پوەماسىندا مولىقباي قوبىزشى «كوك كوبەكتى» كۇرىلدەتىپ، ەر ءالىنىڭ «ءدۇلدۇلىن» دۇرىلدەتىپ، «اق كوبەكتى» اڭىراتىپ، بوزىنگەندى بوزداتىپ، ىڭىرانتىپ تارتادى. «كۇيشى» پوەماسىندا دومبىراشى «اسانقايعىنى» كۇڭىرەنتىپ، تولعانتىپ شەرتەدى. دومبىراداعى كۇي سازىن اقىن ۇلتتىق ناقىشتاعى گراداسيالىق سەرپىنمەن سيپاتتايدى.
قاققاندا دەگەن كۇيدى تەرىسقاقپاي،
جىم-جىرت بوپ تىنا قالدى جەل دە سوقپاي،
دومبىرا اينالاعا ءدۇبىر سالدى،
اداقتاپ جالعىز شاپقان جۇيرىك اتتاي.
نەمەسە
كۇي الدى باقاناستىڭ قارا وزەگىن،
داۋىلداي بۇرقىراتىپ ەبەلەگىن
قارا جەر قالقىپ بارىپ قاتا قالدى،
سايماقتىڭ سۋىرعاندا «سارى وزەنىن»
كۇي — قازاقتىڭ تاعدىرى. پوەمالاردا «نار يدىرگەن»، «نوعايلىنىڭ زارى»، «اقساق قۇلان» كۇيلەرىنەن باستاپ، كەيىنگى زاماندا تۋعان كۇيلەردىڭ ساز يىرىمدەرى ۇلتتىق ورنەكپەن بەينەلەنگەن. اقىن شىعارمانى كۇيشىنىڭ قالاي ورىنداپ وتىرعانىن سۋرەتتەيدى. كۇيشى — پوەمادا تاريح بايانىن مۋزىكا تىلىمەن جەتكىزۋشى دانەكەر تۇلعا.
كوشپەندىلەردىڭ ومىرىندە جىراۋلاردىڭ، جىرشى-كۇيشىلەردىڭ ۇلتتىق پەداگوگتىق فۋنكسياسى زور بولعان. مىسالى، كۇيشى تۋىندىنى تىڭداۋشىنىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ، جان سەزىمىنە ءلاززات سىيلاۋ ءۇشىن عانا ورىندامايدى. «كۇي» پوەماسىندا اۆتور كۇيشىنىڭ تالىمگەرلىك قىزمەتىن ايقىن كورسەتكەن. مولىقباي قوبىزشى اۋىل بالالارىنا الۋان-الۋان كۇي اڭىزدارىن اڭگىمە تۇرىندە بايانداي وتىرىپ، ونىڭ مۋزىكاسىن قوبىزدا ويناعاندا ءۇش جاقتى تاعىلىم بەردى. ولار — فولكلورلىق ءبىلىم، تاريح ۇلاعاتى جانە ەتنوگرافيالىق ساۋات.
كوركەم ونەردىڭ ۇلتتىق كەلبەتىن پوەتيكالىق استاردا جىرمەن بەينەلەگەن قازاق اقىنىنىڭ شىعارماشىلىق ءتالىمى شىنايى باعالانۋى كەرەك. ءىلياس جانسۇگىروۆ سياقتى زامانىندا ۇلتتىق رۋحتى وتتى، ادۋىندى جىرلارىمەن اسقاقتاتقان اقىنداردىڭ شىعارماشىلىق، قايراتكەرلىك ەڭبەگىن قازىرگى زامانعى ادەبيەتتانۋ دەڭگەيىندە، ۇلتتىق سانا تۇرعىسىنان سارالاۋ قولعا الىنبايىنشا، الەمدەگى قازاق رۋحانياتىنىڭ ورنىن ايقىنداۋ وڭاي تيمەيدى. كەشەگى عىلىمدا ماعجان جۇمابايەۆ سياقتى جالىندى جىر يەلەرىنىڭ اقىندىق قابىلەتىن ۇلتتىق تانىممەن بايلانىستىرۋ ەمەس، وزگە ەلدىڭ سول زامانداعى قالامگەرلەرىنىڭ پاراسات-پايىمىنا تەلۋ باسىم بوپ كەلدى. ماعجان جۇمابايەۆتىڭ وتتى جىرلارىنىڭ يدەيالىق استارىن اڭداساق، اسىرەسە «پايعامبار» ولەڭىن، ونىڭ مەرەجكوۆسكيي، بلوكتاردان الدەقايدا بيىك ەكەندىگىن اڭعارۋعا بولادى. بۇگىنگە دەيىن قالىپتاسىپ قالعان «ەلىكتەۋ تەورياسىنا» سىنمەن قاراۋ قاجەت. جاھاندانۋ زامانىندا بىرەۋگە جاساندى تۇردە جالتاقتاماي، تالاي جۇرتتى تامساندىرار قازاقتىڭ رۋحاني قازىنانى تالعامپازدىقپەن تانىتايىق.
شارافات جىلقىبايەۆا
