"قامشى" – ەركىن اقپارات الاڭى. كۇنى كەشە امانگەلدى قۇرمەت ۇلىنىڭ "ەردوعان قازاق-تۇرىك ليسەيلەرىن جابۋدى ۇسىنىپتى" اتتى ماقالاسىن جاريالاعان بولاتىنبىز. بۇگىن اتالمىش ماقالادا ايتىلعان پىكىر مەن ويعا قاتىستى بەيسەن احمەت ۇلى ءوز جازباسىن ۇسىندى.

كتل داۋى

2015 جىلى 15 ساۋىردە تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى رەدجەپ تايىپ ەردوعان مەملەكەتتىك ساپارمەن استاناعا ات باسىن بۇرعانى بەلگىلى. تۋىستاس ەلدىڭ پرەزيدەنتىنىڭ كەلۋىن جۇرت جاقسى رىمعا بالادى. كۇتكەن ءۇمىت پەن تۋىسقاندىق سەزىم قابىسىپ جاتقان مەملەكەتتىك ساپار بارىسىندا تىم كوڭىل كونشىتەر جاڭالىقتار بولمادى. ءبىزدىڭ كۇتكەنىمىز ناقتى ساياسي ماقساتتاعى جانە ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا ناقتى قادام ەدى. الايدا سەنەريا تىم ءداستۇرلى تۇردە قايتالاندى.  ەردوعان تەك ءوز ەلىنە ۇشار الدىندا: «تۇرىك مەكتەپتەرىن جابۋ كەرك» - دەگەن بۇرىڭعى ۇستانىمىن تاعى قايتالاپتى. ول تۋرالى امانگەلدى قۇرمەت ۇلى اعامىز «قامشى پورتالىنا» بەرگەن ماقالاسىندا بىلاي دەپتى: «قازاقستاننان ەلىنە قايتىپ بارا جاتقاندا ەردوعان ۇشاقتا جۋرناليستەرمەن ءبىراز اڭگىمەلەسىپتى. سوندا ءبىر ءجۋرناليستىڭ «قازاقستاندا «پاراللەل قۇرىلىمنىڭ» 32 مەكتەبى بار. نازاربايەۆپەن كەزدەسۋىڭىزدە بۇل مەكتەپتەردى مەملەكەتتەردىڭ باقىلاۋىنا الۋ، جابۋ ماسەلەسى تالقىلاندى ما؟» دەپ سۇراعان. ال ەردوعان بولسا: «مەكتەپتەردىڭ 28-29-ى قازاق مەملەكەتىنە بەرىلىپتى. الايدا، ولاردا ءالى دە 10-15 پايىز تۇرىك مۇعالىمدەر بار. قالعاندارى قازاق مۇعالىمدەر. ءبىراق، سول قازاقتار مەن تۇرىكتەردىڭ تىعىز قارىم-قاتىناس جاسايتىنى بەلگىلى نارسە. نازاربايەۆقا: «بۇلار مەكتەپتەردى مەملەكەتكە وكتىزدى دەپ الداپ ءجۇر ءسىزدى. تۇرىكتەردىڭ ورىنىنا قىزمەت جاساپ جاتقان قازاقتار دا «پاراللەل قۇرىلىمنىڭ»  تاربيەسىن كورگەندەر»،- دەدىم. بۇل ماسەلەگە قاتىستى ارنايى ازىرلەگەن دەرەكتەرىمىزدى دە قازاقستان تاراپىنا بەردىك»،-دەپتى. الايدا الگى جۋرناليستەردىڭ ن.نازاربايەۆتىڭ قانداي جاۋاپ بەرگەنىن سۇراۋعا باتىلدارى جەتپەپتى. قىزىق. ءسويتىپ، تۇركيا پرەزيدەنتى قازاقستانداعى قازاق-تۇرىك ليسەيلەرىنىڭ جابىلۋىنا مۇددەلى ەكەندىگىن اشىق ايتقان.»

ەردوعان مىرزانىڭ «پاراللەل قۇرىلىمى» - اتى الەمدى شارلاعان فەتحۋللاھ گۇلەن مەن ونىڭ جولىن قۋعان گۇلەنشىلەر. بۇل توپ تۇركيا ەلىندە جانە عالامدا زور ىقپالعا يە ۇلكەن جۇيە. ءوز ىقپالىن كەڭەيتىپ، مەملەكەتكە اسەر ەتۋگە دەيىن پوتەنسيالى بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس.  تىپتەن، قازاقستانداعى گۇلەنشىلەر ارناۋلى سايىتتارىن اشىپ، ۇگىتتەرىن دە تەرەڭدەتىپ وتىر. (http://kz.fgulen.com)

جاڭدان تاۋەلسىزدىك العان توقسانىنشى جىلدارىنىڭ اۋمالى-توكەپلى كەزەڭىندە ورتا ازياعا ات باسىن تىرەگەن «پاراللەل قۇرىلىمىنىڭ» تۇرىك ليسەيلەرى جەمىستى ەڭبەك ەتتى. كەيىن ەسىن جيعان ەلدەر بىردەن تۇرىك ليسەيلەرىن جاپتى. تۇركىمەنستان، وزبەكستان، رەسەي قاتارلى ەلدەر تۇرىك ليسەيلەرىن، تۇركيالىق فيرمالاردى تىيىم سالىنعان ءدىني اعىمداردى تاراتتى دەپ ايىپتاپ، ەلدەنرىنەن الاستدى. ولار «تۇرىك ليسەيلەرى «نۇرشىلار» اعىمىن تاراتتى» - دەپ ايىپتاعان. «جالپى، ءدىنتانۋشى عالىمداردىڭ دەرەگىنە جۇگىنسەك، «نۇرشىلار» تۇركيادا ەڭ كوپ تاراعان جاماعات بولىپ تابىلادى. ونىڭ نەگىزىن قالاعان سايد نۇر سەيت «ريسالە-ي نۇر» دەپ اتالاتىن كىتاپتار جيناعىنىڭ اۆتورى». («حرونيكا تۋركمەنيستانا» (http://www.chrono-tm.org))

جالپى جۇيەلى ءارى جەمىستى تۇردە جۇمىس ىستەپ وتىرعان گۇلەنشىلەر ءوز جاقتاستارىن نەمەسە شاكىرتتەرىن سول ءوز ەلدەرىندە ىقپالدى بيلىك ورىندارىنا شىعارۋ ارقىلى ءوز ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋعا تالپىنۋى مۇمكىن. بۇلار تۋرالى تۇركىمەنستان، تۇركيا، وزبەكستان، رەسەيدە اشىق جازعان بولاتىن. ال ءبىز دە نەگە كەرىسىنشە؟

بەكنۇر سەيداحمەت: «قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا دا قازاق-تۇرىك ليسەيلەرى جەتىپ-ارتىلادى. سوناۋ 1992 جىلدان بەرگى ارالىقتا اشىلعان وسىنداي مەكتەپتەردىڭ سانى بۇگىندە وتىزعا جۋىقتاپتى. الايدا، ءبىزدىڭ بيلىك وزبەكستان مەن تۇركىمەنستان سياقتى قادامعا بارعان جوق ازىرگە. تۇرىك ليسەيلەرىندە وقيتىن ونداعان مىڭ قازاق جەتكىنشەگى سايد نۇر سەيتتىڭ ىلىمىمەن سۋسىنداپ، «نۇرشىلاردىڭ» قاتارىن تولىقتىرىپ جاتپاعانىنا كىم كەپىل؟!». (http://nurastana.kz/؟p=2405)

تۇركيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى احمەت داۋىتوعلى : "شەتەلدەگى تۇرىك مەكتەپتەرىنىڭ ماسەلەسى بۇگىنگى تاڭدا قاجەتتىلىكتەن تۋىنداپ وتىر. بۇعان شەتەلدەردەن تۇركيانى جامان اتقا قالدىراتىن ارىز-شاعىمداردىڭ كەلۋى سەبەپ بولىپ وتىر. مۇنىڭ الدىندا ءبىز ونداي مەكتەپتەرگە بارىنشا قولداۋ بىلدىردىك، ءتىپتى شەتەلدەرگە شىققان كەزدە تۇرىك مەكتەپتەرىنە كىرىپ شىعاتىنبىز. ءقازىر شەتەلدەردە جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتار مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار باسشىلارى تۇركيانى قورلاۋعا قاتىستى حاتتار جازىپ وتىر، ءتىپتى ءوز وتانىنا قارسىلىق بىلدىرۋدە. ەندى ولاردىڭ كىمگە جۇمىس ىستەيتىنى بەلگىلى بولدى. سوندىقتان ءبىز ولارعا قاتىستى شارا قولداۋىمىز ءتيىس".

ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مەكتەپكە دەيىنگى جانە ورتا ءبىلىم دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى جاڭىل جونتايەۆا:"ولار جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلادى، وكىلەتتى ورگان، ول باعدارلامالاردىڭ اكىمشىسى وبلىستىق اكىمدىكتەر بولىپ تابىلادى. سونىمەن بىرگە ولار ىبىراي التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق اكادەميا جاساعان مەملەكەتتىك وقۋ باعدارلاماسىمەن جۇمىس ىستەيدى. ول ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىمەن بەكىتىلگەن. جانە ول ادىلەت مينيسترلىگىندە تىركەلگەن. بۇگىنگى تاڭدا ولاردى جابۋ تۋرالى ماسەلە قوزعالعان جوق".(2014 جىلعى سۇحباتىنان)

كتل مەكتەپتەرىنىڭ وقىتۋ جۇيەسىن قالدىرىپ، دارىن مەكتەپتەرىنە قوسۋ كەرەك

«گۇللەنشىلەر» نەمەسە «نۇرشىلار» بولسىن، قالاي بولسا دا بەلگىلى توپتىڭ مۇددەسى ەشقاشان ەسەپسىز قالمايتىنى بەلگىلى. نەگە ولاردىڭ مىقتى وقىتۋ جۇيەسىن پايدالانا وتىرىپ ءوز يدەيالوگيامىزدى، مۇددەمىزدى كوزدەيتىن جۇيە قۇرماسقا؟!

1. 5-سىنىپتى بىتىرگەن وقۋشىلاردىن سىناق ارقىلى تاڭداپ الىنعان كوپ ءبولىمى  قازاق-تۇرىك ليسەيلەرىنە نەمەسە نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرىنە بارادى.  وىلايشا باستاۋىشتىق ءبىلىم وردالارىنىڭ قايماقتارىن جيناپ الىپ قتل مەن زياتكەرلىك مەكتەپتەرى اكەتەدى. سونىمەن سول ۇزدىك وقۋشىلاردان شىققان ناتيجەنى مەكتەپ جەتىستىكتەرى ىرەتىندە دارىپتەپ،  قاراپايىم حالىقتىڭ كوزىن الداۋدا. ال ادەتتەگى مەكتەپتەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن  وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىمەن ەمەس  ۇزدىك وقۋشىلاردى جيناپ العان ماكتەپ نە ليسەيلەردىڭ ناتيجەسىمەن سالىستىرىلادى.
2. قتل مەكتەپتەرى ۇلتتىق جانە تەكتىك تاربيە بەرۋى جەتەرسىز نەمەسە ءوز يدەيالارىن(گۇلەنشىلدەر مەن نۇرشىلداردىڭ) بارىنشا ءسىڭىرىپ وتىرادى. وسىلايشا تۇركيادان قۋىلعان «پاراللەل قۇرىلىم» قازاقستانعا كەلىپ باۋىر باسىپ قالدى. بالالارى ءبىلىمدى، ءدىني تاربيە العان. وكىنىشتىسى تەگى مەن تاريحىن بىلۋگە ونشا قىزىقپايتىن، الدە ءبىر تۇرىكشە ۋاعىز كىتاپتارىن ولە جاتتايتىن توپ قالىپتاستى. ارينە، ءبارى بولماسا دا از ەمەس. وسىلايشا قازاقتىڭ تاڭدامالى بالالارى «ۇيادان نەنى كورسە ۇشقاندا سونى الادى» دەگەن قاعيدامەن ءبىرى تۇرىكتىڭ، ءبىرى اعىلشىننىڭ ماقساتتى ساياساتىنىڭ قۇربانىنا اينالادى. قازاقشا سويلەگەنىمەن ءتابيعاتى(مەنتاليتەتى) مەن ومىرلىك كوزقاراسى وزگەرگەن رۋحاني كەمىس توپقا اينالادى.  مۇنىڭ قازاق ءۇشىن ۇلكەن جوعالتۋ ەكەنىن بىرەۋ بىلسە بىرەۋ بىلمەيدى. ادەتتە كوپتەگەن اتا-انالار بالالارىنىڭ كوپ ءتىلدى بولۋى ءۇشىن سولاردان وقىتۋعا تالپىنادى. ءتىپتى ءقتل-دى ۇزدىك وقىعان وقۋشىلاردى تۇرىكتەر وزدەرىنىڭ تۇركياداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنە نەمەسە سۇلەيمەن دەميرەل ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋا قابىلداپ، ءوز تاربيەلەرىنە الادى. مىنە سولار تۇرىكتەردىڭ ادال ۇلدارىنا اينالىپ، قازاقىلىقتان الشاقتاي بەرەدى. بۇل جاعداي نەپال حالقىنىڭ تاعدىرىن ەرىكسىز ەسكە تۇسىرەدى. بۇنداي ولقى جۇيە كەسىرىنەن اعىلشىن ءتىلدى نەپالدىقتار  تازا نەپالدىقتاردى ەكىنشى سورتتى ادام رەتىندە سانايتىن سانا قالىپتاستى. بۇل ولاردى رۋحاني تىرەگىنەن ايىرىپ، نەپال ۇلتىن ەكىگە ءبولدى. ءتىپتى ءوزارا قاقتىعىسقا دەيىن ۇلاسقانى، ەڭ سوڭىندا باتىستىڭ رۋحاني قۇلدارىنا اينالۋعا ءماجبۇر بولعانىن ەستەن شىعارماعان ءجون. وسىلايشا تاڭداپ العان قازاقتىڭ تالانتتى ۇلدارى جاھاندانۋىنىڭ جەمى بولىپ بارادى.
3. وقۋشىلاردى قاراپايىمدار مەن قتل-دىكتەر جانە اعىلشىن تىلدىلەر سىندى جىكتەرگە بولۋدە. ءتىپتى قتل-دىكتەر قاۋىمداستىعى مەن بولاشاقتىقتار قاۋىمداستىعى دەگەن اتپەن  قۇرىلعان ۇيىمدار ساياساتتا كوماندارالار  قالىپتاستىردى. ال قاراپايىم مەكتەپتى بىتىرگەندەر ەكىنشى سورتتى ادام بوپ قالۋى ىقتيمال. بۇل تۇركىمەنستاننىڭ «حرونيكا تۇركمەنيستانا» باسىلىمىنىڭ: «پانتۇركىلىك يدەيانى ناسيحاتتايتىن «نۇرشىلار» قوزعالىسى تۇرىك ليسەيلەرىن بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ تۇركىمەنستاندا جوعارعى قىزمەتتەردىڭ تۇتقاسىن ۇستاۋىنا ىقپال ەتەتىن كورىنەدى. تۇلەكتەردىڭ ءبىرى «ەڭ بەلسەندى شاكىرتتەردى ەلدەگى قورعانىس، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك، ىشكى ىستەر، كوشى-قون سالالارىندا ماڭىزدى قىزمەتتەرگە ورنالاستىرۋ ءۇشىن پارا بەرۋدەن دە ايانىپ قالمايدى»، - دەگەن سيتاتىن ەسكە تۇسىرەدى.
4. ال 60 پايىز مۇعالىمدەرى شەت ەلدەن كەلگەن اعىلشىن ءتىلدى  مۇعالىمدەردەن بولاتىن زياتكەرلىك مەكتەپتەردە دە سول جاعىداي. سول مۇعالىمدەرىنەن كورگەن تاربيەمەن ءوسىپ، اعىلشىن تىلدىلەر مەنتاليتەتىن قالىپتاستىرۋدا. ءتىپتى ولار وزدەرىن قازاقى بالالاردان جوعارى قويىپ، باسقا قازاقتاردى قور سەزىنەتىن سانا قالىپتاستىرۋدا. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى وسى اعىلشىن مۇعالىمدەردىڭ ىشىندە ءوز ەلدەرىندە جۇمىس تاپپاعان، پسيحولوگيالىق نەمەسە باسقا جاقتاردان كەمىس ادامدار بولۋى دا مۇمكىن.شەشۋ جولدارى: 1. سانا مەن ۇلتتىق تاربيە قاي-قاشاندا الدىڭعى ورىندا تۇرعانى دۇرىس. وسى مەكتەپتەرگە ارنايى ۇلتتىق باعىتتاعى جۇيەلى باعدارلاما ەنگىزۋ كەرەك. ارانۋلى يدەيالوگيالىق، مورال تاربيەسىن بەرەتىن، ۇلتتىق سانا وقۋلىعىن دايىنداۋ كەرەك.  جاس شاماسىنا قاراي دايىندالعان وسى وقۋلىق ارقىلى جاس ۇرپاقتىڭ رۋحاني ساناسىن وياتىپ، ار-نامىسن جانۋعا بولادى. بۇنداي تاربيە جاپون ەلى مەن قىتايدا، مالايلار مەن يندونەزيادا، گەرمانيادا جەمىستى تۇردە جۇزەگە اسقان. 2. قتل مەن نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرىنىڭ وقىتۋ جۇيەسىن ۇلتتىق بولاشاققا ساي بەيىمدەۋ كەرەك.  تىپتەن  ءقتل-دىڭ وقىتۋ جۇيەسىن قالتىرىپ، دارىن مەكتەپتەرىنە قوسسا كەرەمەت بولار ەدى.  مىنە وسى جۇيەگە قازاقى مىنەزدى مەكتەپ ديرەكتورلارى مەن قازاقى مىنەزدى شەت ەلدەن ءبىلىم الىپ ورالعان بالالاردى جۇمىسقا تارتۋ، سانا تاربيەسى وقۋلىعىن ەنگىزۋ، مەملەكەتتىك تىلدە بەرىلەتىن ساباقتاردىڭ مولشەرىن 80 پايىزدان تۇسىرمەگەنى دۇرىس. وسى ارقىلى جوعرداعى كەمشىلىكتەردىڭ ۇلعايۋىنىڭ الدىن الۋعا، ماسوندار مەن تۇرىكتەردىڭ  يدەالوگيالىق باسقىنشىلىعىنا ۇشىراۋدان ساقتانۋعا بولار ەدى. قورتىندى

قازاق: «بالامنىڭ تابانىنا باتقان شوگىر ماڭدايىما كىرسىن» - دەيتىن حالىق. قازاق ۇرپاق ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ، ۇرپاق ءۇشىن جان پيدا ەتكەن حالىق. تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتاتتى ءدامىن ەندى عانا سەزىگەن، بەيۋاز حالقىمىزدىڭ باعىن اسىرىپ، بايتاعىن گۇلدەندىرۋ بىزگە امانات. ءبىلىم جۇيەسىنە  رەفورما جاساماۋ - ءبىزدىدىڭ ۇرپاعىمىزدى توپاستىققا جەتەلەپ، ادە ءبىر مۇددەلى توپتاردىڭ بايلاۋلى قۇلىنا اينالدىرادى. مىنە بۇل قۇلدار باسقارۋعا ىڭعايلى، كەدەي، تىرەكسىز دە تەكسىز توبىرلارعا اينالادى.

پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ ورتاعا قويعان «زياتكەر ۇلت»  باعدارلاماسىن ءوز دەڭگەيىندە جۇزەگە اسىرۋ تەك ساناسى مەن ءتالىمى، ءبىلىمى مەن قابىلەتى قاتار وسكەن وسكەلەڭ جاستاردىڭ مىندەتى ءارى سولاردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن جۇمىس.  قازىرگى قازاقستاندا تاربيەنى  بىلىمنەن ءبولىپ قارۋ جۇيەسى – ۇلتتىڭ بولاشاعىن جويۋ ماقساتىنداعى جۇمىس. سوندىقتان «سانا، تاربيە، ءبىلىم، قابىلەت» ۇشتاسقان، تاريحي اتا-تەگىمەن ساباقتاسقان ۇلتتىق ءبىلىم جۇيەسىن، اتاپ ايتقاندا «ساپالىق ءبىلىم جۇيەسىن» قالىپتاستىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەت. ار-ۇجدانى تازا ازاماتتاردىڭ اتقرار پارىزى. سول ءۇشىن قتل مەكتەپتەرىن رەفورمالاۋ كەرەك. اتاپ ايتقاندا، ولاردىڭ وقىتۋ جۇيەسىن قالتىرىپ دارىن مەكتەپتەرىنە قوسۋ كەرەك.

بەيسەن احمەت ۇلى

2015 ءساۋىر - استانا

سۋرەت: vk.com