يسلام الەمىندەگى قوس مۇسىلمان يمپەرياسىنىڭ سوعىسى نەدەن تۋىندادى؟ عالىمدار بۇل قىرعىن تەمىردىڭ بايازيتكە جازعان حاتىنان، وعان ءبايازيتتىڭ قىزبالانىپ قايتارعان جاۋابىنان باستالعانىن ايتادى. تەمىردىڭ قول استىنداعى تۇركىمەن ءامىرى قارا ءجۇسىپتىڭ بايازيدكە قاشىپ بارعانى دا سوعىسقا سەبەپ بولعان دەگەن دەرەك بار. سوعىس باستالماس بۇرىن ءامىر تەمىردىڭ جىبەرگەن ەلشىلەرىنە بايازيت تەمىردى قورلايتىن سوزدەر ايتىپ، سوعىسقا شاقىرادى.
ۇلى وسمان پاتشاسى ءىلدىرىم بايازيت سۇلتان (1389-1402) ءامىر تەمىرگە انكاراعا جاقىن جەردە تۇتقىنعا تۇسپەس بۇرىن كىشى ازيانى تولىق، ەۋروپانىڭ ءبىراز جەرىن، بولگاريا مەن مولداۆياعا دەيىن جاۋلاپ العان بولاتىن. قىسقاسى، يتالياعا جەتىپ قالعان. 1394-1401 جىلدارى كونستانتينوپولدى (ستامبۋل) قورشاپ، جاۋلاپ الۋعا ءسال-اق قالعان. 1396 جىلى بولگاريادا مۇسىلمان الەمىنە ءقاۋىپ تۋدىرىپ كەلگەن كرەستشىلەردى تولىق تالقانداعان – وسى ءىلدىرىم بايازيت. اۆستريانى جاۋلاپ العان سوڭ بايازيت ۆيزانتيا كورولىنىڭ قىزىنا ۇيلەنگەن بولاتىن. انكارا تۇبىندە ءامىر تەمىردىڭ اسكەرىنە قارسى سەربيالىق رىسارلار دا ساقاداي سايلانىپ، قارسى تۇردى. ال بۇل ارادا يراك استاناسى باعداتتى جاۋلاپ العان تەمىر ەۋروپانىڭ تىزەسىن قالتىراتقان بايازيتكە تاپ بەردى. 1402 جىلى شىلدە ايىنىڭ 20 جۇلدىزىندا انكارا تۇبىندە 1 ميلليونعا جۋىق مۇسىلمان اسكەرى بىر-بىرىنە قارسى تۇردى. سۇلتاننىڭ اتتى اسكەرىنىڭ اراسىندا تەمىر ءوز ادامدارى ارقىلى ۇگىت-تۇسىنىك جۇمىستارىن جۇرگىزگەن سوڭ، 27 مىڭدىق حريستيان سەربتەر مەن باسقا حالىقتاردان تۇراتىن گۆارديادان باسقالارى، 173 مىڭ تۇركى تايپالارىنان شىققان اسكەرلەر تەمىر جاعىنا شىعىپ كەتەدى. ءۇش كۇن، ەكى تۇنگە سوزىلعان قاندى قاساپتان كەيىن ۇرىس الاڭىندا 240 مىڭ ولگەن جاۋىنگەردىڭ دەنەسى قالادى. بايازيت سۇلتان قولعا تۇسەدى.
وسىدان سوڭ شىعىس ريم يمپەراتورى مەن تۇگەل ەۋروپا كورولدەرى، ەگيپەت سۇلتانى تەمىردىڭ بيلىگىن تەز مويىنداپ، باس ءيىپ كەلىپ، الىم بەرۋگە اسىقتى. اعىلشىن كورولى گەنريح IV، فرانسيا كورولى كارل IV ازيانىڭ اقساق بارىسى اتانعان ءامىرءشىنى ۇلى جەڭىسىمەن قۇتتىقتاپ، تارتۋ-تارالعى جىبەردى. يسپانيا كورولى گەنريح III كاستيلسكيي تەمىرگە ەلشىلەرىن اتتاندىردى. ەۋروپانى تۇگەل باعىندىرماق بولعان بايازيتكە تۇتقيىلدان سوققى بەرگەن تەمىردىڭ ارەكەتىنەن سوڭ، تۇركى الەمىنىڭ ەڭسەسى تومەندەپ، اقىر ءتۇبى ەۋروپا وسمان يمپەرياسىن بولشەكتەپ، رەسەي قالعان تۇركىلەردى قىرىق جاپىراققا ءبوءلىپ تاستادى. ەگەر تەمىر مەن باياءزيتتىڭ سوعىسى بولماعاندا، بايازيت بۇكىل باتىس ەۋروپانى باعىندىرىپ، توقتامىس شىعىس ەۋروپانى تاپتاپ، تەمىر قىتايدى جايپار ەدى، ءسويتىپ، كۇللى الەم تۇركىلەردىڭ قول استىندا بولار ەدى دەپ وكىنەدى تاريحشىلارىمىز. مۇمكىن سولاي دا بولار ما ەدى، ءبىراق تاريحتىڭ ءدوڭگەلەگى باسقاشا بۇرىلعان جوق پا؟!
توقتامىسقا كەلسەك، كەزىندە توقتامىس حانزادا ءامىر تەمىرگە 300 نوكەرىمەن ءۇش مارتە قاشىپ كەلىپ، قول استىنا تىعىلعانى تاريحتان بەلگىلى. ءامىر تەمىر ونى قاسىندا ۇستاپ تاربيەلەپ، كەيىن اق وردا تاعىنا وتىرعىزادى. كەيىن توقتامىس التىن وردا تاعىنا وتىرىپ، 1381 جىلى ماماي حاندى تاس-تالقان ەتىپ جەڭەدى. 1382 جىلى ماسكەۋدى ورتەپ، دميتريي دونسكويدى باس كنياز ەتىپ تاعايىنداپ، التىن ورداعا سالىق تولەپ تۇرۋعا مىندەتتەيدى.
وسىلايشا ابدەن كۇشەيگەن توقتامىس 1387 جىلى ماۋرەناحرعا شابۋىل جاساپ، تۇركىستاندى توناپ، ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىن (ءاۋ باستاعى تەمىردەن بۇرىن سالىنعان) قيراتىپ كەتەدى. 1391-1395 جىلدارى تەمىر مەن توقتامىس اراسىنداعى سوعىس تەمىردىڭ تەرەك وزەنى بويىنداعى جەڭىسىمەن اياقتالادى. التىن وردا تاعىنا ەدىگە ءبيدى وتىرعىزادى. تەمىر 1390 جىلدارى توقتامىس حان قيراتىپ كەتكەن ياسساۋي مازارىنىڭ ورنىنا قازىرگى ءزاۋلىم كەسەنەنى تۇرعىزۋعا پارمەن بەرەدى.
سايىپقىران ءامىر تەمىر كورەگەن تۋرالى تاريحتا ءجونسىز بۇرمالانعان جايلار جەتەرلىك. وسى ۋاقىتقا دەيىن جازىلعان سانسىز جازبالار ءامىرشىنىڭ شىن بەينەسىن بەرە الدى دەپ ايتا المايمىز. دانا تۇلعانىڭ بەينەسىن ۋاقىت بىزگە وسى كۇنگە دەيىن قيسىق اينادان كورسەتىپ كەلدى. كەشەگى ورىس پاتشالىعى مەن كەڭەستىك زاماندا شىڭعىس حان سەكىلدى ءامىر تەمىرءدى دە ماسقارالاپ، قارالاۋ مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىندە ۇيىمداستىرىلعانى بەكەر ەمەس، ءناتيجەسىندە ادام باسىنان تاۋ تۇرعىزعان قانىشەر، تۇتاس حالىقتاردى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرگەن سۇمدىق جەكسۇرىن ادامنىڭ وبرازى جان-جاقتى سومدالىپ جاتتى. ءسويتىپ، تۇتاس ۇرپاقتار ساناسىنا كۇشتەپ ءسىڭىرىلدى. ولاردىڭ ءبىر پاراسى مىناداي:
1.اقساق تەمىر تۋعاننان اقساق بولىپ تۋعان. ال شىن مانىندە 1352 جىلى سەيستاندا بولعان سوعىستا ءامىرشىنىڭ ءبىر اياعى ساداق وعىنان جارالانعان.
2. اۋعانستاندا 20 مىڭ ادامدى تىرىدەي كىرپىش پەن تاستىڭ اراسىنا قالاپ جىبەرگەن جانە ءۇندىستاندا 1 ميلليون ادامدى قىرعان. مۇنىڭ ءبارى – ويدان تۋعان جاي ەرتەگىلەر.
3. بايازيت سۇلتاندى قولعا ءتۇسكەن قۇس سياقتى تەمىر تورعا قاماپ، قايدا بارسا دا وزىمەن بىرگە ماسقارالاپ الىپ جۇرگەن. سۇلتان باياءزيتتىڭ سۇيىكتى ايەل وليۆەرانى كوزىنشە زورلاتقان. وسى دۇرىس پا؟ 27 مەملەكەتتى اقىل-پاراساتىمەن بيلەگەن، يسلامنىڭ الماس قىلىشى اتانعان، ءتىرى كەزىندە-اق «سايف-ۋد-دين»، «سايف ۋل-اللاھ» دەگەن ات العان مۇسىلمان پاتشانىڭ وسىنداي جەكسۇرىن ارەكەتكە بارۋى مۇمكىن بە؟ تەمىر شىن ءمانىندە ءوزىمەن تەڭدەس تۇرىك سۇلتانىنا بارىنشا قۇرمەت-سىي كورسەتىپ، پاتشاعا ساي كۇتىپ-باققان، ءبىراق نامىسقا شىداماعان بايازيت ءوزى ۋ ءىشىپ ولگەن. «ا، بايازيت، پاتشالىق تا، ادام دا ءتاڭىرىنىڭ قاسىندا تۇك ەمەس. مىنا جارىق دۇنيە ءبىر اقساق پەن ءبىر سوقىردىڭ قولىنا قاراپ قالار دەيمىسىڭ» (تەمىر اقساق، ءبايازيتتىڭ ءبىر كوزىنىڭ اعى بولعان) دەپ، ءوز قولىمەن قۇران مەن تاسپيىق سىيلاعان دەسەدى. تەءمىر ءوزى سامارقانعا قايتاردا، ءتۇرىك بيلىگىن ءبايازيتتىڭ بالالارىنىڭ قولىنا تاپسىرىپ كەتكەن.
4. تۇركىستانداعى قوجا احمەت اۋليەنىڭ باسىنداعى كەسەنەنى ءامىر تەمىر دالا كوشپەندىلەرىن (قازاقتاردى) وزىنە تارتۋ ماقساتىندا ساياسات ءۇشىن تۇرعىزعان. حاق اۋليەنى ارداق تۇتۋ ءداستۇرى قايدا قالادى سوندا؟
يوان شيلتبەرگەر دەگەن زەرتتەۋشى عالىم تەمىر يسفاھاندى جاۋلاپ العان كەزدە، 14 جاستان اسقان ەركەك كىندىكتىنىڭ ءبارىن قويشا باۋىزداتىپ، 7 جاسقا دەيىنگىلەرىن تىرىدەي ات تۇياعىنا تاپتاتىپ ولتىرگەن دەپ جازادى. سيرياعا باسىپ كىرگەندە وتىز مىڭ ادام تىعىلعان مۇنارالى مەشىتتى ورتەتىپ، مۇسىلمانداردىڭ قانىن سۋداي اعىزعان دەسەدى. وسىعان سەنۋگە بولا ما؟ ال تەمىردىڭ ءوز جازبالارىندا ءامىرشى: «مەن قايدا بولسا دا اللا مەن ونىڭ ەلشىسى مۇحاممەدتىڭ ءدىنىن تاراتۋدى، حاق جولىن ۇستانۋدى بۇيىردىم» دەپ جازادى. ونىڭ ۇستىنە الگى اتالعان جەرلەرگە بارىپ زەرتتەۋ جۇرگىزۋشىدەر ادام باسىنان تۇرعىزىلعان پيراميدانى تاپقان جوق.
اعىلشىندار شىعىس ءامىرشىلەرىن جامانداعاندا الدارىنا جان سالماسا، ءبىر ولتىرىلگەن ەۋروپالىق ءۇشىن ءجۇز ءۇندىستىڭ باسىن الۋ ءپرينسيپىن جۇزەگە اسىرعان وزدەرى تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپايدى. ناپولەون بوناپارت 1799 جىلى ەگيپەتتى باسىپ العاندا، 4 مىڭ جاۋىنگەر تۇتقىنعا تۇسەدى. ومىرلەرىڭدى ساقتاپ قالامىز دەگەن سوڭ، ولار تەگىس قارۋ-جاراقتارىن تاپسىرعان. ءبىراق ناپولەون ءسوزىندە تۇرماي، ءبارىن ولتىرگەن. جالپى، ناپولەوننىڭ ارمياسىندا ميلليون ادام ولىمگە بۇيىرىلعان. رەسەيگە 700 مىڭ اسكەرىمەن كىرگەن ونىڭ كەرى قاشقانىندا 30 مىڭعا جەتەر-جەتپەس اسكەرى قالعان.
تەمىر تۋراسىندا قۇندى تاريحي مالىمەتتەر قالدىرعان يبن ارابشاحتىڭ ءوزى ەموسياعا بەرىلىپ، قارا بوياۋدى بارىنشا قالىڭداتىپ جىبەرەتىنىن تەمىردىڭ ءوز جازبالارىمەن سالىستىرىپ وقىعان ادام بىردەن تۇسىنەدى. 1636 جىلى لاتىن تىلىنە، 1658 جىلى فرانسۋز تىلىنە اۋدارىلعان ارابشاحتىڭ كىتابىنىڭ مازمۇنى بۇرمالانىپ، ەكى ءتۇرلى بولىپ شىعۋىن دا ەسكەرۋ كەرەك.
ارينە، ءبىز مۇنى جازعاندا تەمىردى سۋدان اق، سۇتتەن تازا دەپ وتىرعانىمىز جوق. زامانى، ءداۋىرىنە بايلانىستى پاتشالاردىڭ قان توكپەۋى ول كەزدە مۇمكىن ەمەس. سوعىستىڭ اتى – سوعىس. تەمىر دە ءوز ۋاقىتىنىڭ ادامى...
