جاقىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاقستانداعى اۆتوكراتيا جايىنداعى ايىپتاۋلار تۋرالى ءوز پىكىرىن بىلدىرگەن بولاتىن.
"كونستيتۋسيا: بىرلىك، تۇراقتىلىق، دامۋ" اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسياسىن اشۋ بارىسىندا ەلباسى قازاقستاندىقتاردىڭ دىني-مادەني كوزقاراستارى ەرەكشە ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى، دەپ حابارلايدى «قامشى» پورتالى Today.kz-كە سىلتەمە جاساي وتىرىپ.
ەلباسى باس بولىپ ايتىرىن ايتتى. ەندىگى جەردە ەلباسىنىڭ بيلىكتەگى اۆتوكراتياعا قاتىستى ايتقان سوزدەرىن ساراپتاپ كورەيىكشى.
"ءبىزدى اۆتوكراتيا بار دەپ جازعىراتىنىن بىلەمىن. ەگەر حالىق ءاربىر 4-5 جىل سايىن حالىق جالپى داۋىس بەرۋ كەزىندە ءوز پرەزيدەنتىن تاڭداسا، ءوز پارلامەنتىن ەركىن التەرناتيۆتى سايلاۋ ارقىلى تاڭداسا، قانداي اۆتوكراتيا تۋرالى ايتۋعا بولادى؟»،-دەيدى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى.
قازاقستانداعى اۆتوكراتيا، اۆتوريتاريزم تۋرالى ءسوز ايتپاس بۇرىن ونىڭ تۇپكى ماعىناسىنا نازار اۋدارىپ كورىڭىزشى. ماقالانى وقىپ شىققاننان سوڭ قورىتىندىلايتىن پايىمىڭىز پاتشا ەركىڭىزدە.
ءيا، ەلباسى «جوق، بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن «اۆتوكراتيانىڭ» ءبىر ادامنىڭ جوعارعى وكىمەت بيلىگىن شەكسىز باسقارۋى ەكەنىن ەسكەرسەك، ەلباسىنىڭ جاڭاعى سوزدەرى ويلاندىراتىنى ءسوزسىز. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العان شيرەك عاسىرىندا «اقساقال بيلىكتىڭ» تىزگىنىن ءابىش ۇلى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ۇستاپ كەلە جاتقاندىعى جاسىرىن ەمەس. ءوز كەزەگىندە حالىق تا ءوز باسشىسىنا ءادىل باعاسىن بەرگەن. وسى ماسەلەنى بىزشە باجايلاپ كورەيىكشى. قازىرگى ساياساتتانۋ عىلىمىندا اۆتوكراتيا – ساياسي بيلىكتى بولىسپەي، تۇتاس باسقارۋعا تىرىسقان توپتى اتاۋ ءۇشىن پايدالانىلادى ەكەن.
ەندەشە قازاقستاننىڭ «جوعارعى ۇكىمەتىندە» وسىنداي ساياسي كۇش نەمەسە توپ بار ما؟
ءبىزدىڭ ەلدە جوعارعى بيلىك پرەزيدەنتكە تيەسىلى. مۇندا ەلباسىنىڭ وكىلەتتىلىگىنە ەشكىم شەك كەلتىرە المايتىنى انىق. سەبەبى ەلباسى ءوزى ايتقانداي؛ ول حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن باسشى. ۇلت كوشباسشىسى. حالىق ءوزى تاڭداعان، مەملەكەتىنىڭ تىزگىنىن ۇستاۋعا قاتارىنان بەس مارتە داۋىس بەرگەن، ۇلكەن ساياسي تۇلعا. ايتسە دە، پرەزيدەنت مىرزانىڭ اۆتوكراتيا تۋرالى ايتقان سوزدەرىنەن كەيىن ەلدە «اۆتوريتاريزم» مۇلدە جوق دەپ ءتۇيىن جاساۋ دا جاڭساقتىق بولاتىنى ءسوزسىز. سەبەبى قازاقستاندا پرەزيدەنتتەن كەيىنگى ەكىنشى قۇزىرەت – پرەمەر-مينيستردە ەكەنىنە كەلىسەرسىز. ەندى وسى جەردە تاعى ءبىر اۆتوكراتتى جۇيەنىڭ بەلدى فيگۋراسىنا توقتالا كەتسەك ءجون بولار. 1991 جىلدان باستاپ بيلىك دالىزىندە جۇرگەن ول ءتۇرلى مينيسترلىكتەردىڭ تىزگىنىن ۇستاپ كوردى. قازاقستاندىق ساياساتكەرلەردىڭ اراسىندا ءوز بەدەلىن قالىپتاستىرعان. سونداي-اق، 8 جىلدان استام ۋاقىت ۇكىمەتتى باسقارىپ وتىرعاندىقتان بولار، بۇگىندە كەز كەلگەن زاڭنامالىق قۇجاتتار، وتىنىمدەر مەن ۇسىنىستار ءماسىموۆ مىرزا ماقۇلداماسا قۇنى كوك تيىن ەكەنى امىسىگە ايان. بۇل ەندى اۆتوكراتيادان دا زورعىسى سانالاتىن – ابسوليۋتيزم ەمەس پە؟
ياعني، جوعارىداعى پايىمداردى سارالاي كەلە، ءبىزدىڭ مەملەكەتتەگى اۆتوكراتتى باسقارۋ جۇيەسىندە – انتوگونيزم، مۇددەلەر، پارتيالار قاقتىعىسى بولۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن تۇسىنەمىز. ەندەشە قازاقستاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جازىپ جۇرگەن اۆتوكراتيا ماسەلەسى – پرەزيدەنتتىك ەمەس، ۇكىمەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە باعىتتالعانى عوي.
ارمەن قاراي...
«بىزگە، باتىس ەلدەرىندەگىدەي دەماكراتيا جولىمەن تەزىرەك العا جىلجۋ كەرەك دەيدى"، -دەيدى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ.
شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتان بەرى كەزەڭ-كەزەڭىمەن ءار تۇستان ايتىلىپ كەلگەن ماسەلەنى ەندى مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى كوتەرىپ وتىرعانى- كوڭىل جۇباتاتىنى جاسىرىن ەمەس. ق ر پرەزيدەنتىنىڭ ايتۋىنشا؛ « دەموكراتيا – بۇل بۇكىل ادامزات دامۋىنىڭ داڭعىل جولى». ءبىراق، قازاقستاندا ءدىني مادەني كوزقاراسىنىڭ ەرەكشەلىگىنەن، دەموكراتيانى دامىتۋ جولىندا ازاماتتار اسا اباي بولۋى كەرەك. ءيا، اباي بولۋ كەرەك. ايتپەگەندە ءتۇرلى دىني-مادەني كوزقاراستار قاقتىعىسى ورىن الىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. بۇعان ءىشىنارا ورىن الىپ تۇراتىن الماتى وبلىسىنداعى ۇيعىر اۋدانى، وقو-داعى سارىاعاش اۋدانى، سقو مەن بقو-داعى ۇلتارالىق قاقتىعىستار دالەل بولادى. دەمەك، تولىق دەموكراتيانىڭ دا مەملەكەت تىنىشتىعى ءۇشىن ءقاۋىپتى بولعانى ما؟..
بالكىم، ءسىز مۇنىمەن كەلىسپەيتىن بولارسىز. ايتپاقشى، بۇل دا ءسىزدىڭ دەموكراتيالىق قۇقىڭىز عوي.
"مەن ءبىزدىڭ دوستارعا ازيالىق قوعامنىڭ جۇيەسىنە، تاريحىنا، مادەنيەتىنە، داستۇرىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلۋگە كەڭەس بەرەر ەدىم. ەگەر ءبىزدىڭ مەملەكەت قۇرۋداعى امالدارىمىز اسىعىس ساياسي ابستراكتىلى كەستەلەر ارقىلى جۇرسە، ءبىز باياعىدا قۇردىمعا كەتەر ەدىك. ءبىز ونى جاقىن كورشىلەرىمىزدەن كوزبە-كوز كورىپ وتىرمىز جانە مۇنداي قاتەلىكتەر اپاتقا اپارار ەدى"،- دەپ اتاپ ءوتتى ەلباسى.
ەل تىزگىنشىسىنىڭ اۋزىنان وسىنداي سوزدەردى ەستۋ حالىقتىڭ ەلباسىنا دەگەن سەنىمىن ارتتىرعانى جانە ارتتىراتىنى ءسوزسىز. ءيا، شىنىمەن ءبىزدىڭ اريستوكراتيالىق ۇكىمەتتە اۆتوكراتيا جوق تا شىعار. قوعامنىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك ساياساتىندا نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ ساياسي بەدەلى جوعارى بولىپ قالا بەرەتىنى انىق.
قورىتىندىلاي ايتقاندا، ەلباسى ءوزى باس بولىپ، اۆتوكراتيا، اۆتوريتاريزم تۋرالى جاڭساق تۇسىنىكتى جوققا شىعارۋعا كىرىسكەن ەكەن! ەندى ۇكىمەت باسىندا ۇكىلەنىپ وتىرعان شەندى مىرزالار دا ەلباسىمەن ءبىر ۇدەدەن شىعىپ، «اقساقال بيلىكتەگى» بيۋروكراتيا مەن ءۆوليۋنتاريزمدى توقتاتۋعا كىرىسۋى كەرەك سەكىلدى. حالىقتىڭ دا ءوز ۇكىمەتىنەن كۇتەرى سول بولسا كەرەك-تى. ءسىز قالاي ويلايسىز وقىرمان؟
نۇرگەلدى ءابدىعاني ۇلى
