نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: ءبىز – ۇلى دالانىڭ مۇراگەرلەرىمىز

ەلورداداعى تاۋەلسىزدىك سارايىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قاتىسۋىمەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى جيىن وتكەندىگى كوپشىلىككە جاقسى بەلگىلى. القالى باسقوسۋعا ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى يلحام الييەۆ، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى المازبەك اتامبايەۆ، تۇركيا ۇلى ۇلتتىق جينالىسىنىڭ سپيكەرى يسمەت يىلماز، تۇرىكمەنستان ۇكىمەتىنىڭ ۆيسە-پرەمەرى ساپاردۇردى تويلييەۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتتارى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، سپورت، مادەنيەت جانە ونەر قايراتكەرلەرى قاتىستى. سالتاناتتى جيىنعا قاتىسۋشىلار الدىندا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءسوز سويلەدى.

– قۇرمەتتى حانىمدار مەن مىرزالار! مارتەبەلى مەيماندار! قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا جينالعان بارشا قاۋىمدى بۇگىنگى تورقالى تويمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن!
بۇكىل الەمدى داعدارىس جايلاپ، دامىعان ەلدەردىڭ وزدەرى ۇلكەن ەكونوميكالىق كۇيزەلىسكە ۇشىراعان مىناۋ الماعايىپ زاماندا الىس-جاقىن اعايىننىڭ باسىن قوسىپ، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق ۇلان-اسىر تويىن وتكىزۋدىڭ ءوزىنىڭ ەرەكشە سەبەپتەرى بار. بۇگىنگى توي، ەڭ الدىمەن، باتىر بابالارىمىزدىڭ بيىك رۋحىنا تاعزىم ەتۋ جانە تاعدىردىڭ سان الۋان قيىندىقتارىنان سۇرىنبەي وتكەن اتا تاريحىنان تاعىلىم الۋ ءۇشىن وتكىزىلىپ وتىر.
كەڭەس وداعى زامانىندا قازاقستان مەكتەپتەرىندە وقۋشىلار «كسرو تاريحى» اتتى ورتاق وقۋلىقتان ءبىلىم الدى. سوندىقتان، جاس ۇرپاق اتا تاريحىنان مۇلدە الشاقتاپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرىپ، ايبىنىن اسىرعان ۇلى حاندارىمىز بەن داڭقتى باتىرلارىمىزدىڭ ەسىمدەرى بىرتىندەپ ەل جادىنان وشىرىلە باستادى. ءوز ىشىمىزدەن شىققان ولاردى جامانداعىشتار قۇرمەتكە بولەندى. ەلىمىزدە حاننىڭ، نە باتىردىڭ ەسكەرتكىشى تۇرماق، ولاردىڭ اتىندا ءبىلىم مەن مادەنيەت نىساندارى، كەرەك دەسەڭىز، جالعىز-جارىم كوشە دە بولعان جوق. قازاق حاندارىنىڭ اتى اتالا قالعان جاعدايدا ولارعا ۇستەم تاپ وكىلى رەتىندە كەلەڭسىز باعا بەرىلىپ، قيسىنسىز ايىپ تاعىلدى. بۇل تۋرالى اقىن عافۋ قايىربەكوۆ كەزىندە: «باسقانىڭ پاتشاسىنىڭ ءبارى جاقسى. نەلىكتەن ءبىزدىڭ حاندار جامان بولعان؟» دەپ اشىنا جازعان بولاتىن. ۇلت جادىنىڭ تامىرىنا بالتا شابۋعا ارنالعان وسىنداي سۇرقاي ساياساتتىڭ نەبارى شيرەك عاسىر بۇرىن ورىن العانىنا سەنۋدىڭ ءوزى قيىن. ءبىراق كەڭەس زامانىنىڭ اششى شىندىعى ءدال وسىنداي بولاتىن.
تاۋەلسىزدىك قازاق حالقىنىڭ وشكەنىن جاندىرىپ، ولگەنىن ءتىرىلتتى. الماتى مەن استانادا، وبلىس ورتالىقتارى مەن ءىرى ەلدى مەكەندەردە كەرەي مەن جانىبەك، ابىلاي مەن ءابىلقايىر سياقتى ايگىلى حاندارىمىزدىڭ، قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي باتىرلاردىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشتەرى بوي كوتەرىپ، ولاردىڭ ەسىمدەرى ەلدى مەكەندەرگە، جوعارى وقۋ ورىندارى مەن مەكتەپتەرگە بەرىلدى. بابالاردىڭ ەرلىك پەن كۇرەسكە تولى ونەگەلى ءومىر جولدارى جايلى توم-توم عىلىمي ەڭبەكتەر مەن ادەبي شىعارمالار جازىلدى. تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ورالىپ، ۇرپاعىنا ۇلان-عايىر قونىس قالدىرعان باتىر بابالارىمىزدىڭ بيىك رۋحى قازاقتاردىڭ، اسىرەسە، جاڭا بۋىننىڭ اراسىندا اسا زور پاتريوتتىق ورلەۋ تۋعىزىپ، ۇلت تاريحىنا دەگەن ماقتانىش سەزىمىن ۇيالاتتى.
قازاق، جۇبان اقىن ايتقانداي، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» حالىق. بىرلىگى جاراسقاندا داڭقى اسىپ، بيلىككە تالاسقاندا بەرەكەسى قاشقان. بارشاعا بەلگىلى، بايىرعى بابالارىمىز ءبورىلى بايراق ۇستاپ، بايكالدان بالقانعا دەيىنگى القاپتى ەركىن جايلاعان. كوگىمىزدە جەلبىرەگەن التىن كۇن استىندا قىرانى قالىقتاعان تۋىمىز مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ۇزىلمەي جالعاسىپ جاتقاندىعىنىڭ ايعاعى.
قازاق حاندىعى بۇدان بەس جارىم عاسىر بۇرىن عانا شاڭىراق كوتەرسە دە، ەۋرازيانىڭ ۇلى دالاسىندا ورناعان ارعى داۋىردەگى ساق، عۇن، ءۇيسىن مەملەكەتتەرىنىڭ، بەرگى زامانداعى ۇلى تۇرىك قاعاندىعى، دەشتى-قىپشاق پەن التىن وردا مەملەكەتتەرىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولدى. ارعى داۋىرلەرگە بارماي-اق، تازا تۇركىلىك زامانىمىزعا زەر سالار بولساق، ايگىلى ريم يمپەرياسى قۇلاپ، ەۋروپاداعى وسى كۇنگى مەملەكەتتەردىڭ نوبايى دا ءالى قالىپتاسا قويماعان، ال قىتايدا ءۇش پاتشالىق پەن الۋان اۋلەت ءوزارا قىرقىسىپ جاتقان VI عاسىردا – 552 جىلى التايدا ۇلى تۇرىك قاعاناتى اتتى قۋاتتى، كۇشتى مەملەكەت دۇنيەگە كەلدى. ول نەبارى جارتى عاسىر ىشىندە التاي مەن كاۆكاز اراسىنداعى الىپ دالادا جەكە-دارا بيلىك جۇرگىزدى. داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندە ۆيزانتيا مەن يراننان، قىتايدىڭ ەكى پاتشالىعىنان الىم العان ەر تۇرىكتىڭ بەرەكەسى كەتىپ، ءوز ىشىندە بيلىككە تالاس باستالعاندا، اۋەلى باتىس جانە شىعىس بولىپ اجىراپ، كەيىن وعىز، قارلۇق، قىپشاق بولىپ ءبولىنىپ، جاۋلارىنا جەم بولدى.
VIII عاسىردا تاسقا قاشالعان كۇلتەگىن جازۋىندا: «الداۋ مەن ارباۋعا ارانداعان تۇركى حالقى بىرلىگىنەن ايىرىلدى. تابعاشتارعا قايسار ۇلدارى قۇل، كورىكتى قىزدارى كۇڭ بولدى» دەپ جازىلعان. قاي زاماندا بولسا دا، بارلىق جەڭىستەرىمىزدىڭ باستاۋى بەرەكە-بىرلىك ەكەنىن جاس ۇرپاق ەشقاشان ۇمىتپاي، وتكەننەن ساباق الۋى ءۇشىن كۇلتەگىن جازۋىنىڭ كوشىرمەسىن جاساتىپ، ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اتريۋمىنا قويعىزدىم.
بۇگىنگى تاۋەلسىز تۇركى مەملەكەتتەرى – تۇركيا، قازاقستان، وزبەكستان، ازەربايجان، تۇرىكمەنستان مەن قىرعىزستان جانە دۇنيەنىڭ ءار تۇكپىرىنە تارىداي شاشىلعان جالپى سانى 200 ميلليوننان اساتىن 30-دان استام تۇركىتىلدەس ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ۇلى باباسى ەر تۇرىك اتالارىمىز بولاتىن. «تۇرىك» ءسوزىنىڭ ءبىر ماعىناسىن ايگىلى تۇركولوگ اكادەميك ا.ن.كونونوۆ «بەرىك»، ياعني «بىرىگۋ»، «بىرلىك» سوزىنەن شىعارادى. ەندەشە، تۇركى حالىقتارى جاراتىلىسىندا ءاردايىم بىرگە، بەرەكە-بىرلىكتە بولۋ ءۇشىن جاراتىلعان. بابالارىمىز دا بىزگە وسىنى ميراس ەتكەن.
بىرلىك – ءبىزدىڭ بارلىق جەڭىستەرىمىزدىڭ التىن قاينارى، ەل قورعاعاندا كۇش-قۋات بەرەر اسقاق ايبارى. وسىنى ءاردايىم جادىمىزدا ۇستاۋىمىز كەرەك. جاھاندانۋ زامانىندا تاعدىر تالايىمەن ءبولىنىپ كەتكەن، ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى مەن تەگى ءبىر تۇركى حالىقتارى ءححى عاسىردا ىنتىماق جاراستىرۋى قاجەت. ءسويتىپ، ساياساتتا، ەكونوميكادا، عىلىم مەن تەحنولوگيادا ءوزارا ىقپالداستىق پەن بايلانىستاردى كۇشەيتە بەرۋىمىز كەرەك. اتا تاريحى ءبىزدى وسىعان شاقىرادى.
بۇگىنگى توي – ەڭ الدىمەن، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق تويى. اتاقتى مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، 1465 جىلى قوزىباسى تاۋىنىڭ ەتەگىندە تاريحي وقيعا بولدى. بۇل – ءبىزدىڭ ەلدىگىمىزدىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن تانىتاتىن اسا ماڭىزدى تاريحي دەرەك. كەرەي مەن جانىبەك حاندار ءابىلقايىر ۇلىسىنان ءبولىنىپ، شۋ مەن تالاستىڭ اراسىندا قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەردى. التى الاش انتتاسىپ، ايىرىلماسقا ءسوز بايلاسىپ، ۇلىتاۋعا تاڭبالارىن قاشاپ جازدى. وسىلايشا تاريح ساحناسىنا قازاق دەگەن حالىق شىعىپ، ۇلان-عايىر ولكە قازاق جەرى دەپ اتالا باستادى. ودان سوڭ قاسقا جولدى قاسىم حان حاندىقتىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ، كەرەگەسىن كەردى. حاقنازار حان ەل شەكاراسىن ەدىلدىڭ بويىنا دەيىن كەڭەيتسە، تاۋەكەل حان تۇركىستان ولكەسىن تۇگەلدەي قازاق حاندىعىنا قاراتتى. ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم ەلدىڭ ىرگەسىن بەكىتۋ جولىنداعى كۇرەستە قولباسشىلىعىمەن تانىمال بولدى. سالقام جاڭگىر حان وربۇلاق تۇبىندەگى شايقاستا جوڭعارلارعا ويسىراتا سوققى بەرسە، ءاز تاۋكە «جەتى جارعىنى» ەنگىزدى.
قازاق حاندىعى كەزەڭى – ات جالىندا كۇن كەشكەن الاش جۇرتىنىڭ قاھارماندىق ءداۋىرى. ەل بيلەگەن حانداردىڭ ءومىرى مايدان شەبىندە ءوتتى. قازاقتىڭ العاشقى ون ءتورت حانىنىڭ جەتەۋى جورىق جولىندا قازا تاپتى.
وسىناۋ ۇلى بابالاردىڭ بيىك رۋحىنا بارلىق ۇرپاق ايرىقشا قۇرمەتپەن باس ءيىپ، ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى. ولاردىڭ ۇلتقا سىڭىرگەن ۇشان-تەڭىز ەڭبەگى ءاردايىم ەل ەسىندە ساقتالادى. قازاقتاردىڭ تالاي بۋىنى قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان مامىراجاي زامان ورناتقان حان رەتىندە قادىرلەيتىن ءاز تاۋكە بيلىكتەن كەتكەن سوڭ حالقىمىزدىڭ بەرەكە-بىرلىگى السىرەپ، جۇزگە جانە رۋعا بولىنۋشىلىك بەلەڭ الدى.
ورتالىق ازياداعى اسا قۋاتتى اسكەري مەملەكەت سانالاتىن قازاق حاندىعىنىڭ وسى وسالدىعىن وڭتايلى پايدالانعان جوڭعارلار تۇتقيىلدان سوعىس اشىپ، ەل تاريحىنا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن ەنگەن تراگەدياعا ۇشىراتتى. ءدال وسى تۇستا تاريح ساحناسىنا قول باستاعان قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي، مالايسارى سياقتى باتىرلار، ءسوز باستاعان تولە، قازىبەك، ايتەكەدەي دۋالى اۋىز بيلەر، ەل باستاعان ابىلاي، ءابىلقايىرداي حاندار شىقتى. ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، بەرەكە-بىرلىگى اسقان قازاق قولى 1730 جىلى اڭىراقاي تۇبىندە جوڭعارلارعا كۇيرەتە سوققى بەرىپ، اتا قونىسىن جاۋدان ءبىرجولاتا ازات ەتتى.
قاز داۋىستى قازىبەك بي:
ءبىز قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز،
ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز،
ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكە قاشپاسىن دەپ،
جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ،
نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز.
ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز،
باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ەلمىز.
دوستىقتى ساقتاي بىلگەن ەلمىز،
ءدام-تۇزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز، – دەگەن ەكەن.
بىرلىكتىڭ ءقادىرىن ءبىلىپ، بىلەككە بىلەك قوسقاندا اتامەكەندى جاۋدان ازات ەتتى. الايدا اعايىننىڭ ارازدىعىنان، ىنتىماقتىڭ ازدىعىنان كوپ ۇزاماي حاندىق جويىلدى. دانىشپان اباي ايتقانداي، «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم» ەلدىڭ سيقىن كەتىردى. سول كەزدە بۇكىل دۇنيەجۇزىن جايلاعان، «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەگەن وتارشىلدىققا نەگىزدەلگەن سۇرقيا ساياسات قازاق ەلىن ءبىرجولاتا رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارىنا اينالدىردى. بۇدان كەيىنگى قازان توڭكەرىسىنەن، ازامات سوعىسىنان، حالقىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىن جالماعان وتىز ەكىنشى جىلعى اشارشىلىقتان ەر ازاماتقا دا، ەلگە دە سىن بولعان ۇلى وتان سوعىسىنان قازاق قانشاما قانسىراپ شىقسا دا، ازاتتىق اڭساعان ءورشىل رۋحى مەن ۇلتتىق كەلبەتىن جوعالتقان ەمەس.
ەل اراسىندا ايتىلاتىن ءتامسىل بار. ابىلاي حان: «ءۇش ارمانىم بار ەدى. ءبىرىنشىسى – ەلىمدى بەيبىت ومىرگە جەتكىزسەم دەپ ەدىم، قان كوپ توگىلدى. ەكىنشىسى – حالقىم قالا، كەنت سالا المادى. ءۇشىنشىسى – ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرە المادىم» دەگەن ەكەن. ابىلايدىڭ اسىل ارماندارى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا تۇگەلدەي ورىندالدى. قازاقستاننىڭ قاي تۇكپىرىنە بارساق تا، قالالارىمىز بەن اۋىلدارىمىز جارقىراپ، جايناپ تۇر. دالامىز جايقالعان ەگىنگە تولىپ، ەلىمىز جاسىل باققا اينالدى. التىن كۇن شۋاعىن شاشقان كوك بايراعىمىزدىڭ استىندا قازاق قانا ەمەس، 130 ۇلتتىڭ وكىلدەرى بەرەكە-بىرلىكپەن ءتاتۋ-تاتتى ءومىر سۇرۋدە. مەن بۇدان بۇرىنىراق «قازاق تاريحىندا ءبىز ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق» دەگەن ەدىم. بۇگىن سول ءسوزىمنىڭ جالعاسى رەتىندە: «بىزگە بابالار تۇلپارلارىنىڭ تۇياعىمەن جازىلعان اتا تاريحىنىڭ ءار پاراعى ەرەكشە قىمبات. قازاقتاردىڭ بۇگىنگى جانە بولاشاق بۋىنى ونى ءاردايىم ورىندى ماقتان ەتەتىن بولادى» دەگىم كەلەدى.
تەك وتكەن تاريحىمەن عانا ماقتاناتىن ەلدىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. ءار بۋىن وكىلدەرى اتا-بابا داڭقىنا داڭق قوسىپ، ابىرويىن ارتتىرىپ، بۇكىل دۇنيەجۇزى الدىندا بەدەلىن بيىكتەتە بىلگەن ەلدىڭ عانا بولاشاعى جارقىن، مەرەيى ۇستەم بولادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بۇگىنگى بۋىنى بابالار اماناتىنا ادالدىق تانىتىپ، ەلىءمىزءدىڭ ابىروي-بەدەلىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان بيىككە كوتەردى دەپ ايتا الامىز.
ەڭ الدىمەن، بابالارىمىز ەگەمەن ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاندا ەنشىمىزدە ۇلان-بايتاق جەر قالدى. ءبىراق الەمدەگى توعىزىنشى تەرريتوريا سانالاتىن قازاق دالاسى ەشبىر حالىقارالىق قۇجاتپەن رەسىمدەلمەي، اشىق-شاشىق جاتقان ەدى. ءبىز وسى ءبىر اسا كۇردەلى ءارى شەتىن ماسەلەنى ساتىمەن شەشىپ، رەسەي مەن جۇڭگو باستاعان بارلىق كورشىلەرىمىزبەن اراداعى جالپى ۇزىندىعى 14 مىڭ شاقىرىمنان اساتىن شەكارامىزدى حالىقارالىق قۇجاتتارمەن راسىمدەپ، بولاشاق ۇرپاقتىڭ الاڭسىز بولۋى ءۇشىن ءبىرجولاتا ءارى ماڭگىلىككە شەگەندەدىك.
ەكىنشىدەن، بىزگە مۇراعا قالعان اتاقونىسىمىز جىلدار بويى حالقىمىزعا قاسىرەت اكەلگەن اجال پوليگوندارى مەن جاپپاي قىرىپ-جويۋعا ارنالعان يادرولىق وقتۇمسىقتارعا تولى بولدى. ءبىز سونىڭ بارىنەن ەلىمىزدى دە، جەرىمىزدى دە ازات ەتىپ، الەمدىك يادرولىق قارۋسىزدانۋ كوشىن باستادىق. اقىل مەن پاراساتتىڭ كەز كەلگەن قارۋدان قۋاتتىراق بولاتىنىن دالەلدەپ، جاھاندىق قاۋىپسىزدىككە زور ۇلەسىمىزدى قوستىق.
ۇشىنشىدەن، ەكى جارىم عاسىر پاتشالىق رەسەي مەن 70 جىلدان استام كەڭەس وداعى قۇرامىندا بولعاندا قازاق حالقى ءوز جەرىندە وتىرىپ-اق ازشىلىققا، ال قازاقستان ءوز ەركىنەن تىس 130 ۇلت پەن ۇلىستىڭ مەكەنىنە اينالدى. الەم تاريحىنا كوز تىگەر بولساق، سوعىس اتاۋلى نە جەر داۋى، نە ۇلت ارتىقشىلىعى، نە ءدىن ۇستەمدىگى ءۇشىن بولاتىنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ءبىز ەلىمىزدى مەكەندەگەن سان الۋان ۇلت پەن ۇلىس، ءدىن وكىلدەرىن كوك تۋدىڭ استىنا جيناپ، ەل تىنىشتىعىن، بەرەكە-بىرلىگىن ساقتادىق. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى الەمدەگى تالاي مەملەكەتكە ۇلگى-ونەگە رەتىندە ۇسىنعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇرىپ، بەس رەت قاتارىنان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزدەرىن زور تابىسپەن وتكىزدىك. بابالارىمىز ميراس ەتكەن «كەڭ بولساڭ – كەم بولمايسىڭ» دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا الا وتىرىپ، ءالى تالاي بيىكتەرگە جەتەرىمىز انىق.
تورتىنشىدەن، ءبىز ىرگەمىزدى بەكىتىپ، بىرلىگىمىزدى بەكەمدەگەن سوڭ الەمدەگى ەڭ دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەپ، دامۋدىڭ ءوزىمىز جاساعان جاڭا مودەلى – «قازاقستان جولىن» ۇسىندىق. دامۋدىڭ ەڭ جارقىن بولاشاعىن ايقىنداعان «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىن تۇزدىك. ءدال وسى قۇجاتتىڭ نەگىزىندە العا قويعان ماقساتتارىمىزدى رەت-رەتىمەن جۇزەگە اسىرىپ، قۋاتتى دا تابىستى مەملەكەت ورناتتىق. سونىڭ ناتيجەسىندە ەكونوميكامىز از عانا جىلدا ەشقاشان، ەشكىمدە بولماعان قارقىنمەن العا باستى. 2014 جىلى ەلىمىزدىڭ ىشكى جالپى ءونىمى 1993 جىلعى كورسەتكىشتەن 19 ەسەگە كوبەيدى. ول جان باسىنا شاققاندا 696 دوللاردان 13 مىڭ دوللارعا، ياعني 18 ەسەگە ارتتى. 1993-2013 جىلدار ارالىعىندا 200 ميلليارد دوللاردان استام تىكەلەي شەتەل ينۆەستيسياسىن تارتتىق. ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن بارىنشا جاقسارتىپ، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ دەڭگەيىنە جەتكىزدىك.
بەسىنشىدەن، بابالار ميراس ەتكەن جەرىمىز قانشالىقتى كەڭ بولسا دا، بىزدە ۇلى مۇحيتقا شىعاتىن جول بولعان ەمەس. تەمىرجول اتاۋلى قازاقستاننىڭ بايلىعىن تاسۋ ءۇشىن تەك سولتۇستىككە قاراي سالىندى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ءبىز جالپى ۇزىندىعى 2500 شاقىرىمدىق تەمىرجول سالىپ، ەلىمىزدىڭ بارلىق وبلىستارىن بىر-بىرىمەن جالعاستىردىق. ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ بولات جولدارى جۇڭگو ارقىلى تىنىق مۇحيتقا، تۇرىكمەن جەرى، پارسى شىعاناعى ارقىلى ءۇندى مۇحيتىنا، رەسەي ارقىلى باتىس ەۋروپاعا، ودان ءارى اتلانت مۇحيتىنا جەتەتىن بولدى. بۇعان قوسىمشا، «باتىس جۇڭگو – باتىس ەۋروپا» ەۋرازيالىق اۆتوماگيسترالى دە پايدالانۋعا بەرىلدى. ال «نۇرلى جول» باعدارلاماسىمەن ەلىمىزدە جاڭا 7 مىڭ كيلومەتردەن استام اۆتوكولىك جولى سالىنىپ، بارلىق وڭىرلەرمەن بايلانىس ەكى ەسەگە جاقىن بولادى. ءححى عاسىردىڭ ناعىز جىبەك جولى دەپ وسىنى ايتۋىمىز كەرەك.
التىنشىدان، قازاقتى وزگە ۇلتتان دارالايتىن ونىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى، رۋحانياتى. ەلىمىز ەگەمەندىگىن العاننان كەيىن، جاعدايدىڭ قيىندىعىنا قاراماستان، تاعدىردىڭ جازۋىمەن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تارىداي شاشىلىپ كەتكەن ميلليوننان استام قانداسىمىزدى اتامەكەنگە قايتارىپ الىپ كەلدىك. بابالار تاريحىنا قاتىستى دۇنيەجۇزىنىڭ ارحيۆتەرىندە شاڭ باسقان تاريحي قۇجاتتاردى الدىرىپ، توم-توم كىتاپتار مەن وقۋلىقتار شىعارىپ، اتا تاريحتىڭ اقيقاتىن تۇگەندەدىك. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا 1300-گە جۋىق مەكتەپ، 1250-گە جۋىق دەنساۋلىق ساقتاۋ نىسانىن، تاعى 4 مىڭنان استام بالاباقشا سالدىق. حالىقتىڭ ورتاشا ءومىر ۇزاقتىعى 72 جاسقا جەتتى.
ازاتتىقتىڭ العاشقى جىلدارىندا «بولاشاق» باعدارلاماسىن ازىرلەپ، ون مىڭنان استام تالانتتى جاستارىمىزدى شەتەلدەردىڭ ەڭ بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقىتتىق. ءقازىر «بولاشاق» تۇلەكتەرى باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ، وزدەرى ەل بولاشاعىنا قىزمەت ىستەۋدە. كەمەلىمىزگە كەلگەن سوڭ ەلىمىزدەگى بارشا ورتا ءبىلىم وشاقتارىنا ۇلگى بولسىن دەپ، رەسپۋبليكامىزدىڭ ءاربىر وڭىرىندە دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ بيىك تالاپتارعا ساي «زياتكەرلىك مەكتەپتەردى» اشتىق. ال كۇللى جوعارى ءبىلىم وردالارى بيىل العاشقى تۇلەكتەرىن ۇشىرىپ، الەمدىك دەڭگەيدە تانىلىپ ۇلگەرگەن «نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە» قاراپ بوي تۇزەيدى.
«مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا اتا-بابامىزدىڭ اسىل مۇراسىن جيناقتاعان سوڭ الەمدەگى ەڭ جاڭاشىل ونەر وردالارى سانالاتىن بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايى، ورتالىق كونسەرت زالى، استانا وپەرا جانە بالەت تەاترى، ۇلتتىق مۋزەي عيماراتتارىن سالىپ، ۇلت مادەنيەتىنىڭ الەمدىك وركەنيەت بيىگىندە دامۋى ءۇشىن بارلىق جاعدايدى جاسادىق. مۇنداي مادەنيەت وشاقتارى ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە بوي كوتەردى.
جاس ۇرپاقتىڭ جانى سۇلۋ، دەنى ساۋ بولۋىمەن قاتار، كۇش-قايراتى مول بولۋى ءۇشىن ءزاۋلىم سپورت سارايلارىن تۇرعىزىپ، قىسقى ازيا ويىندارىن زور تابىسپەن وتكىزدىك. لوندون وليمپياداسىندا ۇلى جەڭىسكە يە بولدىق، وتاندىق سپورتشىلار جارقىن جەتىستىكتەرىمەن ەل مەرەيىن ءوسىردى.
جەتىنشىدەن، ىرگەسى بەرىك ءۇيدىڭ شاڭىراعى شايقالمايدى. جاقىندا عانا ءبىز اتا زاڭىمىزدىڭ 20 جىلدىعىن اتاپ وتتىك. ءبىزدىڭ كونستيتۋسيامىز ۇلتتىق زاڭناما جۇيەسىنە بەرىك ىرگەتاس بولىپ قالاندى. زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى بيلىك پەن تاۋەلسىز سوت جۇيەسىنىڭ نەگىزىن قۇردى. قازاقستان پارلامەنتى ەڭ جوعارى وكىلەتتى ورگان رەتىندە ءوز مىندەتىن ابىرويمەن اتقارۋدا.
سەگىزىنشىدەن، بابالار داڭقىنا ماقتانۋمەن شەكتەلمەي، ۇزدىكسىز العا جىلجىعان ەل عانا وزادى. وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن عانا الەم كارتاسىندا بولماعان قازاقستان دۇنيەجۇزىنىڭ 56 ەلىنىڭ باسىن قوساتىن ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا، 57 مەملەكەتتى بىرىكتىرەتىن يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنا ابىرويمەن ءتوراعالىق ەتىپ، ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن كوتەرىپ، جۇرتىمىزدىڭ ەڭسەسىن بيىكتەتتىك. قازاقستان الىپ قۇرلىقتاعى ەڭ ءتۇيىندى ماسەلەلەردى شەشەتىن 30-عا جۋىق مەملەكەتتىڭ باسىن قوسىپ، ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس قۇرىپ، ونى الەمدەگى بەدەلدى ۇيىمداردىڭ قاتارىنا قوستى. الەمدەگى ەڭ ىقپالدى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ بىرىنە اينالعان شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن قۇرۋدىڭ باستى باستاماشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ، بىرنەشە رەت بيىك دەڭگەيدەگى سامميت وتكىزدىك.
ءبىزدىڭ بابالارىمىز – عۇندار دا، تۇركىلەر دە، قىپشاقتار دا وتكەن زامانداردا ەۋرازياداي الىپ ماتەريكتىڭ باستى ينتەگراتورى بولعان. ولار ۇلى دالاداعى الۋان تايپالاردىڭ باسىن تالاي مارتە قوسىپ، بەرەكەسى قاشقان كەزدە سان رەت جاۋلارىنا جەم بولعان. ءبىز دە 20 جىلدان استام ۋاقىت بويى ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ تۋرالى باستامانى تاباندىلىقپەن ىلگەرى جىلجىتىپ، ونى بۇگىندە بەس مەملەكەتتىڭ باسىن قوساتىن پوستكەڭەستىك ەلدەر ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن ەكونوميكالىق ۇيىمعا اينالدىردىق.
توعىزىنشىدان، استانانىڭ تورىندە تۇرىپ، بۇگىندە بار قازاقتىڭ ورتاق ماقتانىشىنا اينالعان ەلوردامىز تۋرالى ايتپاۋ مۇمكىن ەمەس. استانامىز – جاھانعا تانىلعان جۇرتىمىزدىڭ جارقىراعان جاقۇتى، ازاتتىعىمىزدىڭ التىن قىرانى! ەلوردانى سالۋ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ وتە كۇردەلى ماقسات قويىپ، ونى تاباندىلىقپەن ورىنداي الاتىنىن كۇللى الەمگە ايقىن دالەلدەپ بەردى. باس قالامىز قازاقتىڭ ابىرويىن اسىرىپ، مەرەيىن تاسىتتى. ەڭسەلى ەلورداعا اينالدى. استانامەن بىرگە قالىڭ قازاقتىڭ دا داڭقى ارتتى. ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندەگى باسقا قالالار مەن ەلدى مەكەندەر دە ەلورداعا قاراپ بوي تۇزەپ، جارقىراي باستادى. بۇگىنگى تورقالى تويىمىز ءوتىپ جاتقان تاۋەلسىزدىك سارايى جانە جاڭا سالىنعان سپورت كەشەنى دە وسىنداي ەڭسەلى عيماراتتاردىڭ ءبىرى بولماق.
ونىنشىدان، باسەكەگە قابىلەتتى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنان بەرىك ورىن الىپ، الەمدەگى ۇزدىك وتىزدىقتىڭ قاتارىنا كىرۋدى باستى ستراتەگيالىق ماقسات ەتىپ قويدىق. الدا استانادا الەمدەگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ، ونەركاسىپتىڭ، جاڭالىق اتاۋلىنىڭ جەتىستىكتەرىن ناسيحاتتايتىن ەكسپو – 2017 كورمەسىن وتكىزۋ مىندەتى تۇر. ءقازىر ادامزات قوعامى جاڭا يندۋستريالىق ريەۆوليۋسيامەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىر. وعان قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى مەن ونەركاسىبى دايىن بولۋى ءۇشىن ءبىز «ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاسيالىق دامۋ باعدارلاماسىن» ازىرلەپ، جۇزەگە اسىرۋدامىز. دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىردىك. بارشاعا بىردەي كاسىبي، وسى زامانعى مەملەكەتىمىز ودان ءارى تابىستى بولۋى ءۇشىن بەس ينستيتۋتتىق رەفورما جۇرگىزۋدى قولعا الدىق. ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندار ونى رەت-رەتىمەن جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسىپ تە كەتتى. بۇل رەفورما ءبىزدى جاڭا بيىكتەرگە باستايدى.
«ەگەمەن بولماي، ەل بولماس» دەگەندەي، ءبىز ازاتتىق جىلدارىندا شىن مانىندە ۇلى جولدان وتتىك. تاۋەلسىزدىك كەزەڭى – ءبىز ءۇشىن عاسىرلار جۇگىن ارقالاعان عالامات كەزەڭ. كەزىندە كەرەي مەن جانىبەككە ىلەسىپ شىققان حالىقتىڭ ۇزىن سانى 200 مىڭ شاماسىندا ەكەن. بۇگىنگى كۇنى سول قازاقتىڭ قاتارى جەر جۇزىندە 15 ميلليوننان اسىپ جىعىلدى. ال ەگەر قازاق وتكەن عاسىردىڭ اشارشىلىعىنا ۇشىراماسا، وتكەن سوعىستا قىرىلماسا قانشا بولار ەدى؟
قازاقتىڭ ءوز ىشىندەگى بەرەكە-بىرلىگى كۇشتى بولۋى كەرەك. دانىشپان ابايدىڭ: «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەن وسيەتىن ءاردايىم ەستەن شىعارمايىق، ارداقتى اعايىن. الدا قانداي سىن-قاتەرلەر كۇتىپ تۇرسا دا بىرلىگىمىزدىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز بۇگىنگىدەن دە جارقىن دەپ كامىل سەنىممەن ايتا الامىن.
ءبارىمىزدىڭ كيەلى اتامەكەنىمىز بار، ول – قازاقتىڭ ۇلى دالاسى. سول دالادا بابالاردىڭ ىزگى اماناتىن ورىنداۋ جولىندا ءبىز قۇرعان قاسيەتتى وتانىمىز بار. ول – تاۋەلسىز قازاقستان. تاۋەلسىزدىك – ءبىزدىڭ ماڭدايعا باسقان باعىمىز، ماڭگى ساقتاۋعا ءتيىس اماناتىمىز. قاسيەتتى وتانىمىزدا قانداي قيىندىقتى دا قايىسپاي قارسى الۋعا لايىق ءورشىل رۋحتى، ازات ويلى، جاسامپاز حالىق بار. ول – ەرجۇرەك قازاق حالقى، بارشا قازاقستاندىقتار. سول قاھارمان حالىقتىڭ العا قويعان ىزگى مۇراتى بار. ول – ۇلى دالا توسىندە ءوزى قۇرعان مەملەكەتتى ماڭگىلىك ەل جاساۋ. ەندەشە، ءارقاشان ەلىمىز امان، باۋىرىمىز ءبۇتىن بولسىن. سىزدەر مەن بىزدەر قۇرعان تاۋەلسىز قازاقستانىمىز ماڭگىلىك ەلگە اينالسىن! ۇلى ماقساتتارعا جەتۋ جولىندا بىزگە باتىر بابالاردىڭ ارۋاعى جار بولسىن!
قىمباتتى قازاقستاندىقتار!
2 مىڭ جىلدان استام تاريحى بار ەجەلگى تارازدا ءبىر ايدان كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان مونۋمەنت سالتاناتتى تۇردە اشىلاتىن بولادى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ تاريحى بىرنەشە مىڭداعان جىلدارعا كەتەتىنىن ەستە ساقتاي وتىرىپ، ءوز بابالارىمىزدىڭ ەستەلىكتەرى مەن ىستەرىنە ءتيىستى باعا بەرەمىز. ول ەۋرازيانىڭ وتكەن جانە قازىرگى وركەنيەتىنىڭ وسىپ-وركەندەۋىندە ءوزىنىڭ ايرىقشا ويۋ-ورنەگىمەن شەبەر ورىلگەن. حرونوستىڭ كوزگە كورىنبەيتىن ارقاۋى ءبىزدى قىتايدىڭ مىڭجىلدىق تاريحىمەن جانە قازىرگى كەزىمەن، تاياۋ جانە ورتا شىعىس، ازيا قۇرلىعىنىڭ باسقا دا بولىكتەرىنىڭ وتكەنىمەن جانە بۇگىنىمەن بايلانىستىرادى. تىلدىك جانە مادەني بايلانىستار ميرياداسى ارقىلى ءبىز ءوز باۋىرلارىمىزبەن – بۇگىندە مۇزدى مۇحيت جاعالاۋلارىنان جەرورتا تەڭىزىنە دەيىنگى جەردى مەكەندەيتىن تۇركى حالىقتارىمەن بايلانىسامىز. ۇلى تۇركى ەلى – ول ءبىزدىڭ ورتاق بابالارىمىز بەن باتىرلارىمىز، ورتاق رۋحاني بايلىقتارىمىز بار ورتاق ارعى وتانىمىز. ول ءبىزدىڭ بىرلەسكەن ۇلى مۇرامىز.
ءبىزدىڭ رەسەي حالىقتارىمەن، ءبىرىنشى كەزەكتە، ورىس حالقىمەن جۇزدەگەن جىلدارعا سوزىلاتىن بىرلەسكەن تاريحي جولىمىز بار. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ىشىندە ءبىز ەۋروپالىق وداق، امەريكا، يسلام الەمى ەلدەرىمەن تاريحىمىزدىڭ بىرلەسكەن پاراقتارىنا يە بولدىق. ولار جاڭا زامان ۋاقىتىنىڭ كوپتەگەن حالىقارالىق وقيعالارى، ونىڭ ىشىندە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بولعان وقيعالار تۋرالى باياندايدى. قازاقستان ءارقاشاندا ءوز كورشىلەرىمەن اراداعى دوستىقتى جانە سەنىمدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، ودان ءارى دامىتا بەرەدى، الەمنىڭ بۇكىل ەلدەرىمەن ىزگىلىكتى قارىم-قاتىناستار ورناتادى.
ءححى عاسىردا دا ءبىزدىڭ جاھاندىق دامۋعا قوسار ۇلەسىمىزدىڭ تەك قانا ارتا بەرەتىنىنە جانە الەمنىڭ ونى لايىقتى باعالايتىنىنا سەنىمىم مول. ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جانە الدا تۇرعان تاريحي جولىن وي ەلەگىنەن وتكىزە وتىرىپ، بىزگە قازاقستاننىڭ جاھاندىق قوعامداستىقتا تانىمالدىعى مەن ماشھۇرلىگىن كەڭەيە تۇسەتىندەي ەتۋدىڭ ماڭىزى زور. الەمدە قانداي دا ءبىر حالىقتىڭ ءوز مەملەكەتىنىڭ رەسمي اتاۋىمەن بىرگە ايرىقشا بەيرەسمي ۇعىمدى پايدالاناتىن مىسالدارى كوپ. ءبىزدىڭ قاسيەتتى جەرىمىزدى ەجەلدەن ۇلى دالا، ال بىزدەردى – ۇلى دالا ۇرپاعى دەپ اتادى. ونى سوناۋ ەرتە زامانداردان بەرى تۋعان جەرگە دەگەن حالىقتىق ماحابباتتى دومبىرانىڭ، قوبىز بەن جەتىگەننىڭ جۇرەكتى اربايتىن اۋەنىنە اينالدىرا وتىرىپ اقىندار جىرعا قوستى.
ءبىز بابالارىمىزدا ەشقاشان بولماعان ادام ايتقىسىز جاڭا مۇمكىندىكتەر مەن پەرسپەكتيۆالار بار جاڭا قازاقستاندى قۇرۋدامىز. ءبىزدىڭ كوپتەگەن مىڭجىلدىق تاريحى بار جەرىمىز كوز الدىمىزدا وزگەرۋدە. قازىرگى زامانعى قازاقستاننىڭ ءار اۋىلى مەن قالاسىندا بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە كوك اسپان كۋا. دالا كوگىندەگى كۇن ءبىزدىڭ ىزگى ىستەرىمىزگە نۇرىن شاشۋدا. اسپان مەن كۇن – ءبىزدىڭ تۋىمىزدىڭ ءتۇسى.
ءححى عاسىردا دالالىق ەۋرازيانىڭ قۇشاق جەتپەس كەڭىستىگى قايتادان تۇلەپ، وركەندەۋدە. ءبىز ءوز تاريحىمىزدىڭ جاڭا شامشىراعىن جاقتىق. سوندىقتان دا بۇگىندە جانە ءار كەزدە دە ءبىزدىڭ قازاقستان – ول ۇلى دالا ەلى! ول – تۇلەگەن ۇلى دالا ەلى. ءبىزدىڭ سۇيىكتى وتانىمىزدىڭ حالىقتىق اتى دا ءدال وسى. ول ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ وتكەنىن دە، قازىرگىسىن دە، بولاشاعىن دا بەينەلەيدى. وندا قازاقستاندىق مىنەز بەن ونىڭ نەگىزگى سيپاتتارى كورىنىس تاپقان. ولار – ءبىزدىڭ جان دۇنيەمىزدىڭ اشىقتىعى مەن كەڭدىگى، ءبىزدىڭ جۇرەكتەرىمىزدىڭ جىلۋى، قوناقجايلىلىق پەن بەيبىتسۇيگىشتىك، كەمەڭگەرلىك پەن ويشىلدىق، ەڭبەكسۇيگىشتىك پەن ىسكەرلىك. ول – سۇيىكتى جەرىمىزدىڭ وركەندەۋىنە وسى ۋاقىتقا دەيىن بولماعان قول جەتكىزۋدەگى ءوزىمىزدىڭ كۇشىمىز بەن مۇمكىندىكتەرىمىزگە دەگەن سەنىم. مەن ءبىزدىڭ جاڭا قازاقستاننىڭ وسىنداي بەينەسىنىڭ ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ وي-ساناسى مەن جان دۇنيەسىنەن ورىن تاباتىنىنا، بۇكىل الەمدە مويىندالاتىنىنا سەنىمدىمىن. تاعى دا قايتالاپ ايتايىن، ءبىزدىڭ قاسيەتتى جەرىمىزدى ىقىلىم زامانداردان ۇلى دالا دەپ، ال بابالارىمىزدى ۇلى دالانىڭ ۇرپاقتارى دەپ اتاعان. ءبىز – سولاردىڭ جالعاسىمىز، ۇلى دالانىڭ مۇراگەرلەرىمىز. وسىناۋ كەڭ-بايتاق ۇلى دالانىڭ كوگىندە حالقىمىزدىڭ ب ا ق جۇلدىزى بولىپ جاڭا قازاقستان دۇنيەگە كەلدى. ءبىزدىڭ قازاقستانىمىز – ۇلى ىستەردىڭ ۇيىتقىسى بولعان ۇلى دالا ەلى! بۇل – ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز! بۇل – ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىز! ماڭگىلىك ەلىمىزدە بەيبىتشىلىك پەن بەرەكە بولسىن! حالقىمىز امان بولسىن!