«قىتايدا قىتايمەن نەكەلەنگەن باسقا ۇلتتار 8 ميلليون 952 مىڭ 100 ادام بولعان» دەپ جازىپتى قىتايداعى "سەن - قازاق" سايتىندا.

قىتايلارمەن از ۇلتتاردىڭ نەكەلەنۋ ءۇردىسى بارعان سايىن ۇدەپ كەلەدى. 1950 جىلدان بەرى 8 ميلليون 952 مىڭ 100 ادام بولعان. مۇنىڭ ىشىندە 81.59%-ى قىتايلارمەن ارالاس نەكەلەنگەن. ەڭ جوعارىسى ورىس — 78،71%. گاۋشان، سىبە — 58.11%، ءشۇرشىت — 41.94%، داعۇر — 41.5%، جيڭزۋ — 41.45%، مۇڭعۇل — 37.49%، يۇگۋ — 34.08، ەۆەنكى — 32.56% قاتارلى ۇلتتار بار. كەيىنگى قاتاردا جۋاڭزۋ — 12.66%، بۋيزۋ — 14.86%، دۇڭزۋ — 15.16%، ماۋنان — 18.44%، گىلاۋ — 17.42% قاتارلى ۇلتتار. قىتايلارمەن نەكەلەنۋى ءبىرشاما از ۇلتار: كارىس — 7.95%، دۇڭگەن — 11.85%، پۋرەي (تيبەت، زاڭزۋ) — 6.49%، ۇيعۇر — 0.62%، مياۋزۋ — 14.02%، يزۋ  - 16.29%، ياۋزۋ — 19.34%، بايزۋ — 18.76%،تۋجيا — 18.61%، حاني — 9.08%، قازاق — 0.21%، دايزۋ — 13.49%، ليزۋ — 12.78%، ليسۋ — 7.42%، ۋازۋ — 10.27%، تۋزۋ — 25.10%، قىرعىز -1.05%، مۇلاۋ — 24.78%، چياڭزۋ — 18.35%، بۋلاڭ  - 17.56%، سالا —  1.14%، اچاڭ  - 19.76%، پۋمي — 10.91%، تاجىك  - 6.11%، نۋزۋ — 5.66%، وزبەك — 1.84%، دىاڭ — 8.77%، تاتار — 7.85%، دۋلۇڭ  - 27.28%.

قاراپ وتىرساق، يسلام دىنىنە سەنەتىن ۇلتتاردىڭ قىتايلارمەن نەكەلەنۋى سالىستىرمالى تۇردە العاندا تومەن بولعان. مىسالى، دۇڭگەن  - 11.85%، تاتار — 7.85%، تاجىك — 6.11%، وزبەك  - 1.84%، سالا  - 1.14%، قىرعىز  - 1.05%، ۇيعۇر — 0.62%، قازاق — 0.21%. بۇل يسلام ءدىنىنىڭ قۇدىرەتى. ال، جات دىنگە سەنەتىندەر نەمەسە اتەيىستەردىڭ قىتايلارمەن وڭاي ءسىڭىسىپ كەتەتىنىن كورۋگە بولادى. مۇنىڭ دالەلى  ورىس پەن مۇڭعۇل. ال، قىتايمەن نەكەگە تۇرعان قازاقتاردىڭ سانى 0.21 %-ى  – 3300 ادام. مۇنىڭ باسىم كوبى قىتايدان قىز العاندار ەمەس، قايتا قىتايعا تيگەندەر ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. قاراپايىم مىسال: 14-15 مىڭ ادامى بار اۋىلدا قىتايعا تيگەن قىز سانى كەمى 10-دى قۇرايدى (مەن وسكەن اۋىلدا ءدال وسىنداي ەدى. قىتايدان قىز العان ءبىر جىگىت بار بولاتىن). قىتايداعى قازاقتىڭ شامامەن 80%-دان ارتىعى اۋىلداردا، 40%-ى مال شارۋاشىلىق اۋداندارىندا تۇرادى. بۇل ءوز كەزەگىندە قىتايمەن نەكەلەسۋ ءۇردىسىن باياۋلاتىپ تۇرعان كەدەرگى. قازاقستاننىڭ اقپارات قۇرالدارىنىڭ ايتۋىنشا، 10 قازاق قىزىنىڭ ءبىرى باسقا ۇلتقا تيەدى ەكەن. بۇل  وتە ءقاۋىپتى جاعداي! امەريكا مەن ەۋروپانىڭ باسىنداعى ءىس باسىمىزعا كەلمەسىن! ولاردىڭ قىزدارى قارا ناسىلدىلەردىڭ تالاۋىنا تۇسكەن! جوعارىدا ءبىز قىتايداعى قازاق سايتىنىڭ مالىمەتىن بەردىك. ەندى، وسىعان وراي ءوزىمىزدىڭ پايىمىمىزدى جەتكىزسەك.

بىزگە ءقاۋىپ قىتايدان. ولار  جەزوكشە قىزدارعا دا ءزارۋ

قىتايلاردىڭ قىزدارىنا ۇيلەنىپ جاتقان­داردىڭ اراسىندا قىتايداعى ۇلتتاردان  گورى قارا ناسىلدىلەردىڭ ۇلەسى باسىم. ءبىر گۋاڭجوۋ قالاسىندا 300 مىڭنان استام جۇڭگو قىزدارى نەگرلەردىڭ قۇشاعىندا كەتكەن. ال، ەۋروپادا بۇل سان الدە قايدا ارتىق. سەبەبى، نەگرلەردىڭ ارمانى اق ءناسىلدى نە سارى ناسىلدەن قىز الۋ ەكەنى ءتۇرلى سايتتاردا ايتىلىپ ءجۇر. بۇل ماسەلە قىتايدى دا الاڭداتىپ وتىر ەكەن. قىتايدا 10 ميلليونعا تارتا مۇڭعۇل­داردىڭ ءقازىر تەك 30% عانا تازا قاندى مۇڭعۇلدار. ءتىپتى، قىتايدىڭ شىعىس سولتۇستىگىندەگى قىتايلاردىڭ 70-80%-ى قىتايلانعان مۇڭعۇل تەكتىلەر دەپ تە ايتىلىپ ءجۇر.  بۇلارعا 70% قىتايلانىپ كەتكەن شۇرشىتتەردى دە قوسىپ  ايتا كەتۋ كەرەك. جاقىن بولاشاقتا وسى ۇلتتاردى قىتايلار باسى ءبۇتىن جۇتىپ كەتۋى مۇمكىن. ال، ۇيعۇر، قازاقتاردى ازىرشە ءدىنى مەن سالت-ساناسى ساقتاپ تۇر. دەسەدە، قىتايدا ءدىن نەگىزىنەن شەكتەلىپ، ساياسات ۇلتتى جۇتۋدىڭ جوباسىمەن جۇمىس جاساپ وتىرعانىن ەسەپكە الساق، ولاردىڭ دا باسىنا اۋىر كۇن تۋىپ كەلە جاتىر. قىتايدىڭ 52%  ەر، 47% دان ارتىعى ايەل. شەتەلدىككە كەتىپ جاتقانى ءتىپتى كوپ. شاڭحايدىڭ وزىندە 8 جۇڭگو قىزدىڭ ءبىرى جاتتىق بولادى. سوندا، 40 ميلليون جۇڭگو ەركەگى قايتەدى؟ ارينە، بىزگە اۋىز سالادى. قىتايدا جىلىنا 1 ميلليوننان استام بالا جوعالادى. ىشكى قىتايدىڭ كوپ اۋداندارىندا بۇل قالىپتى تۇرمىسقا اينالا باستادى. ءتىپتى، جاس قىزداردى ۇرلاپ اكەتىپ، بايلاپ ايەل ەتكەنىن جۇڭگو سايتتارىنان ءجيى كورەسىز. ولار سول قىزداردى 1-2 بالا تاپقان سوڭ، قالۋعا كونبەسە نە ولتىرەدى نە قاشىپ كەتەدى. ادامنىڭ كوپتىگى مەن تۇرمىستىڭ تاقسىرەتىنەن ولار ءۇشىن اقشا تابۋدىڭ بارلىق جولى اشىق. ايتا بەردى، بالالاردى ءدارى ءۇشىن ساتىپ تا بايۋدا. ال، بۇعان ۇكىمەت قاۋقارسىز. سول سەبەپتى، قىتايلار شەتەلگە كەتۋدى ارماندايدى. قىتايلار مەن نەگرلەر ءۇشىن شەتەلگە بارىپ اق ءتاندى نەمەسە سارى ءتاندى قىزدارمەن ۇيلەنىپ، سول جەردە قالۋ — ەڭ ۇلكەن باقىت. ول ءۇشىن ولارعا كەزىگەتىن قىزدار اتاقتى جەزوكشە بولسا دا ءبارىبىر، بالا تاپسا بولدى. قانشالىق بوداۋ بەرسە دە سوعان جەتۋگە ۇمتىلادى. جۋىقتان بەرى قىتايلار قازاقستانعا دا اعىلا باستادى. ءتىپتى، ولار ءتىل بىلمەسە دە، وسى جەردە قالۋ ءۇشىن كەز كەلگەن ايەلمەن ۇيلەنۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن اشىق ايتۋدا، تەك قىتايعا قايتپاۋدىڭ جولى بولسا بولدى. جۇڭگو، كارىس سىندى جان سانى كوپ ۇلتتار ءۇشىن، بۇل قان الماستىرىپ، ۇلتتىڭ ساپاسىن كوتەرەتىن، شەتەلگە قونىس تەبۋىنە كومەكتەسەتىن پايدالى جاعداي. ال، جان سانى از ۇلتتار ءۇشىن تراگەدياعا جەتەلەيتىن، اسسيميلياسياعا ۇرىندىراتىن كۇردەلى  ماسەلە.

ارالاس نەكەنىڭ  قازاقتارعا اسەرى قانداي بولادى؟

ارالاس نەكە جان سانى كوپ ۇلتتار ءۇشىن ۇلكەن پايداسى بار ساياسات. قان الماسۋ، گەندى جاڭارتۋ، تۇقىمدىق سۇرىپتاۋدان ءوتىپ ءوزى ۇناتاتىن ۇلتتارعا بەيىمدەلۋ، ءسىڭۋ مەن ءسىڭىرۋ — جان سانى كوپ ۇلتتاردىڭ پايداسىنا شەشىلەدى. ال، ءبىز سياقتى ساۋساقپەن سانارلىق از قازاق ءۇشىن قىز الساق الايىق، قىز بەرۋ ۇلتتىق سانىمىز بەن ساپامىزعا، ءدىنىمىز بەن دىلىمىزگە كەرى اسەر بەرەتىن جوعالتۋ. قازاقتار ءۇشىن قازاقستانداعى ارالاس نەكەلەردىڭ قازاق ۇلتىنا پايداسى بولار. بۇل جاعدايدا دا قىز الىسۋ جاعى دۇرىسىراق. كەزىندەگى ورىستىق ساياساتتىڭ كەسىرىنەن الىستاپ كەتكەن تاتار، باشقۇرت، نوعاي، قۇمىق،  قىرعىز، قاراقالپاق قاتارلى ءدىنى دە، ءتىلى دە، تەگى مەن سالت-ساناسى دا جاقىن ۇلتتارمەن قۇداندالى بولۋ قازاقتار ءۇشىن پايدالى جاقتارى كوپ، ولاردان كەلگەن كەلىندەر قازاقتاردى ءوز ۇلتتارىنداي تۇسىنىسە الادى.  بۇل ءبىر جاعىنان وسى ۇلتتار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى كوبەيتىپ، ءوزارا تۇسىنىستىكتى ارتتىرادى، ءبىر تۇتاستىققا جاقىنداتادى. ەكىنشى جاعىنان وسى تۋىسقان ۇلتتارعا تۇرمىسقا شىققان قىزدارىمىزدان قايىر بولادى، ءۇشىنشى جاعىنان، باياعىداي مۇسىلمان بولىپ قالا بەرەدى. شىنىن ايتقاندا، بۇلاردى ءبىر ۇلت رەتىندە ۇيىستىرىپ الەمدىك ينتەگراسيا مەن جاھاندانۋ بارىسىندا كۇش بىرىكتىرۋگە بولادى. بۇل ۇلتتاردىڭ بارلىعى ءبىرىن-بىرى ءسىڭىرۋدى قالايدى ءارى كەڭ كولەمدە ويلاعاندا ءبىر ۇلتپىز دەپ سەزىنەدى. ال، تۋىسقان ۇلتتار اراسىندا تۇركى مەن ازەربايجان سىندى وعىز تەكتى تۇرىكتەرىمەن، وزبەك، ۇيعىر قاتارلى قارلۇق تەكتى تۇركىلەرىنىڭ سانى قازاقتاردان كوپ بولعاندىقتان، ولارعا كەتكەن قىزدارىمىزدان كوبىنەسە قايىر بولمايدى. ءبىر جاعىنان قازاقتار قان تازالىعى جاعىنان بۇل ۇلتتاردى ۇناتا بەرمەيدى. ەكىنشى جاعىنان، ولاردىڭ جان سانى كوپتىگىنەن قازاقستانداعى ءوز تاباقتارىنا ورتاقتاسۋىنان قورقادى جانە باسىپ كەتۋى مۇمكىن. ءۇشىنشى جاعىنان، ولار بىزگە باسەكەلەس ۇلتتار بولىپ، ولاردىڭ جالپىۇلتتىق كوزقاراسىن ۇناتپايدى. ءتىپتى، وتكەن جىلى تۇركيا تۇرىكتەرىنە تۇرمىسقا شىققان ورىس قىزداردىڭ سانى 300 مىڭنان اسىپ، تۋىلعان بالالاردىڭ سانى 1 ميلليوننان اسقان. مىنە، ورىستاردىڭ ءوزىن سىڭىرە باستاعان تۇرىكتەردەن ساقتانعانىمىز دۇرىس. تەك مۇسىلماندىعى بولماسا. پارسى تەكتى يران، تاجىكتەرمەن نەكەلەنۋ وتە از كەزدەسەدى. قىز الىسۋعا بولار، ءبىراق، قىز بەرۋگە قيىنداۋ. قايىر بولمايدى، بولسا دا قازاقستاندا تۇرسا عانا قازاقىلانۋى مۇمكىن. ال، التاي، حاكاس، مۇڭعۇل قاتارلى ۇلتتار دىندىك سەنىم جاقتان باسقا بولعاندىقتان قىز بەرۋگە قيىنداۋ، دەسە دە بۇل ۇلتتار باسقا ۇلتتارعا تەز سىڭۋگە بەيىم بولعاندىقتان قازاقستان ىشىندە بىردەن قازاقىلانىپ كەتەدى. ءبىر جاعىنان، التاي مەن حاكاستار تەك ءدىنى باسقا بولماسا تەگى مەن ءناسىلى قازاقپەن بىردەي ۇلتتار. بۇل ولاردىڭ قازاقتارعا سىڭۋىنە سەبەپ بولادى. ەكىنشى جاعىنان، باسقالاردىڭ وتارىندا  بودان بولعاندىقتان جانە ساندارى از  بولعاندىقتان، ولار قازاققا بۇيرەگى بۇرىلىپ، جاقىن تارتىپ تۇرادى جانە وزدەرىنە قاراتا كومەك دامەتەدى. ءۇشىنشى جاعىنان، بۇل حالىقتار ساياسات پەن قوعامدىق كوزقاراس جاعىنان بەيۋاز حالىقتار بولعاندىقتان سىڭۋگە بەيىم. قازاقىلاندىرۋعا وڭاي. روسسياداعى قازاقتار جونىنەن العاندا، ءورىستىلدى ايەلمەن نەكەلەنگەندەر نەگىزىنەن 2 ۇرپاققا بارعاننان كەيىن اق ورىستانىپ كەتەدى. ال، ورىسقا تيگەندەر بىردەن ورىستانادى. بۇل قازاقستاندا كەرى پروسەسس رەتىندە قابىلدانادى. ال، قازاقستانداعى كارىس، نەمىس قاتارلى ۇلتتارمەن نەكەلەسۋ ولاردىڭ قازاققا ءسىڭۋىن تەزدەتەدى. تۇرمىس ورەسى جاقسى باتىس ەلدەرىندە قازاقپەن نەكەلەسكەندەر نەگىزىنەن قازاقستاننان بارىپ وقىپ جاتقان قىزداردىڭ ەسەبىنەن كوبەيۋدە. بۇل ءبىر جاعىنان قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ اسقىنۋىنان دا ءوسىپ وتىر. ول قىزدارىمىزدىڭ 98%  قازاققا قايىرىم جاسامايدى، ءتىپتى، قىزدارىمىز سولارعا قاراپ شەتەلدى اڭساي باستاۋى دا عاجاپ ەمەس. ال، سول باتىس ەلدەرىنەن قىز الىپ ۇيلەنگەن جىگىتتەرىمىز قازاقستانعا نەگىزىنەن ورالمايدى. 2-3 ۇرپاعىنان باستاپ سولارعا ءسىڭىپ كەتەدى. ءبىر قىزىعى، قازاقتار وزبەك، تۇرىك، ۇيعىر، تاجىك، كۇرد سياقتى ۇلتتاردىڭ قازاقىلانۋىن قالامايدى. ولاردى ۇلتتىڭ ءتابيعي ساپاسىن تۇسىرەدى دەپ ەسەپتەيدى. سەبەبى، ولار تۋىسقان اراسىندا قىز الىسا بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل ۇلتتار قاتتى ساۋداگەر بولعاندىقتان بولسا كەرەك. سونداي-اق، بۇل حالىقتار وعىز تەكتىلەر مەن قارلۇق تەكتىلەر. قىسقارتىپ ايتقاندا، قازاق  سانىن بارىنشا كوبەيتۋ كەرەك. مىنە، ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىنا اسەر ەتىپ، تاعدىرىمىزدى بەلگىلەيتىن باستى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى.