ءومىرتاي ءبىتىموۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋعانستان يسلام رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى:
اۋعانستان يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى مۇحامماد اشراف ءعانيدىڭ قازاقستانعا رەسمي ساپارى كۇتىلۋدە. ونىمەن بىرگە ۇلتتىق بىرلىك ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى بارادى، شاعىن جانە كەڭەيتىلگەن قۇرامدا مەملەكەتىمىزدىڭ باسشىسى ن.ءا.نازاربايەۆپەن ەڭ جوعارى دەڭگەيدە كەلىسسوزدەر وتەدى، ءبىرقاتار ۆەدومستۆوارالىق كەلىسىمدەر مەن مەموراندۋمدارعا قول قويىلادى. كەزدەسۋلەر مەن كەلىسسوزدەردىڭ كۇن تارتىبىنە وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك، اۋعانستانداعى احۋال، ەكىجاقتى جانە كوپجاقتى قارىم-قاتىناستاردىڭ پەرسپەكتيۆالارى ماسەلەلەرى شىعارىلادى.
ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز ءبىر-بىرىن تولىقتىرادى جانە قاجەت ەتەدى. ەكونوميكا سالاسىندا 30 ميلليون حالقى بار اۋعانستان وتاندىق ەكسپورتتىق ونىمدەردى تۇتىنا الاتىن كەڭ ىشكى نارىققا يە. قازاقستان، كەزەگىندە، ءوزىنىڭ زاماناۋي تەحنولوگيالارى مەن بىلىكتى كادرلارىنىڭ ارقاسىندا اير-داعى ينۆەستيسيالىق جوبالاردىڭ ىقتيمال قاتىسۋشىسى بولىپ كەلەدى.
استانا مەن قابىل حالىقارالىق ساحناداعى كوپتەگەن ساياسي ماسەلەلەر بويىنشا ۇقساس ۇستانىمدارعا يە. اتاپ ايتقاندا، اۋعانستان ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس شەڭبەرىندەگى، ازىق-تۇلىك جونىندەگى يسلام ۇيىمىن جانە الماتى قالاسى توتەنشە جاعدايلار جانە تابيعي اپاتتاردىڭ قاتەرلەرىن ازايتۋ ورتالىعىن قۇرۋ بويىنشا قازاقستاننىڭ باستامالارىنا قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىر. قازاقستان بولسا اۋعاندىق داعدارىستى بەيبىت جولمەن شەشۋدى قولداۋدا، اۋعانستان بويىنشا «ازيا جۇرەگى» ەلدەرىنىڭ ىستامبۇل ۇدەرىسى شەڭبەرىندەگى جانە ت.ب. بويىنشا قابىلدىڭ بەلسەندى سەرىكتەسى.
قازاقستان مەن اۋعانستان اراسىنداعى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ دامۋى، اير ەكونوميكاسىنا قازاقستاندىق ينۆەستيسيالاردى تارتۋ، سونداي-اق ەلىمىزدىڭ وڭىرلىك كولىك ينفراقۇرىلىمىن، ەنەرگەتيكاسىن، جەرگىلىكتى تاۋ-كەن ونەركاسىبىن قۇرۋ جانە دامىتۋعا، ءدىني جانە حالىقارالىق ەكسترەميزمگە، ەسىرتكى اينالىمىنا قارسى كۇرەسكە قاتىسۋى تۋرالى «ايقىن» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋعانستان يسلام رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى ءومىرتاي ماقاش ۇلى ءبىتىموۆ بايانداپ بەردى.
– ءومىرتاي ماقاش ۇلى، قازاقستان مەن اۋعانستان ىنتىماقتاستىعىنىڭ جاعدايىن قالاي باعالايسىز؟ ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، ونىڭ قازىرگى كەزەڭدەگى دامۋ قارقىنى قانداي؟
– مەملەكەتتەرىمىز اراسىنداعى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق دايەكتى جانە ىلگەرىلەمەلى دامۋ ۇستىندە. ساياسي تۇرعىدا الەمدە، وڭىردە، سونداي-اق اۋعانستان مەن ونىڭ اينالاسىندا قالىپتاسىپ وتىرعان جاعداي بويىنشا ءوزارا تۇسىنىستىك بايقالۋدا. قازاقستان حالىقارالىق قاۋىمداستىق مۇشەسى رەتىندە دە وڭىرلىك مەملەكەت رەتىندە دە اۋعاندىق داعدارىستى شەشۋ ۇدەرىسىن قولدايدى. وزدەرىڭىزگە ءمالىم بولعانداي، استانا اۋعانستان بويىنشا «ازيا جۇرەگى» ەلدەرىنىڭ ىستامبۇل ۇدەرىسىنە قاتىسۋدا.
2013 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا الماتىدا ءوتكەن مينيسترلىك كونفەرەنسياسىنىڭ اشىلۋى بارىسىندا ق ر پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆ «حالىقارالىق قولداۋ باعدارلامالارىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى – اۋعانستاننىڭ ەكونوميكالىق قالپىنا كەلۋى. وڭىردەگى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ كەڭەيۋىن جانداندىرۋ جانە اۋعانستاندى بۇل ۇدەرىستەرگە بەلسەندى تۇردە قوسۋ قاجەت. قازاقستان مۇنداي وڭىرلىك ينتەگراسيانىڭ بەرىك جاقتاۋشىسى. ءبىزدىڭ ەل وڭىرلىك كولىك ينفراقۇرىلىمىن قۇرۋعا قارقىندى تۇردە ينۆەستيسيالار بولۋدە» دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن.
2014 جىلعى 29 قىركۇيەكتە اۋعانستاننىڭ جاڭادان سايلانعان پرەزيدەنتى م.ا.عاني قازاقستاندى «ماڭىزدى سەرىكتەس جانە اۋعانستان ءۇشىن جاعىمدى ۇلگى» دەپ مالىمدەدى. ول قازاقستاننىڭ دامۋىنداعى تاڭعالارلىق ناتيجەلەرگە قول جەتكىزگەن ق ر پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆتىڭ ءرولىن باسا ايتىپ، ەكى ەلدىڭ مۇناي-گاز ۆەدومستۆولارى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ قاجەتتىگىنە سىلتەمە جاساي وتىرا مينەرالدى رەسۋرستاردى يگەرۋدەگى قازاقستاندىق مامانداردىڭ باي تاجىريبەسىن اتاپ ءوتتى. قازاقستان ينفراقۇرىلىم، اۆتوكولىك جانە تەمىر جول قۇرىلىستارىنداعى تاجىريبەسىمەن بولىسە الادى. اير-دىڭ بۇل سالاداعى الداعى 10 جىل ىشىندەگى مۇقتاجدىعى – 40 مىڭ شاقىرىم اۆتوكولىك جولى جانە 3 مىڭ شاقىرىم تەمىر جولى. اۋعانستان ۇنەمى قازاقستاندىق بيداي مەن ۇندى ساتىپ الۋعا قىزىعۋشىلىق بىلدىرۋدە. م.ا.عاني قازاقستان ۇكىمەتىنە 2010 جىلدان باستاپ جۇزەگە اسىرىلىپ كەلە جاتقان قر-اير مەملەكەتتىك ءبىلىم باعدارلاماسىن جالعاستىرۋدى ۇسىندى.
ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن ىسكە اسۋ ءۇستىندەگى بۇل – مەملەكەتتىك باعدارلاما قازاقستاننىڭ اۋعانستانداعى جاعدايدى جاقسارتۋعا قوسىپ وتىرعان شىنايى ءارى ناقتى ۇلەسى.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، اۋعانستان ەكونوميكاسىنىڭ قانداي سالالارى قازاقستاندىق ينۆەستيسيالار ءۇشىن قىزىعۋشىلىق تۋدىرا الار ەدى؟ سونداي-اق بۇل ەلدە قازاقستاندىق بيزنەس ءۇشىن قانداي باسىمدىقتار بار دەپ ويلايسىز؟
– اۋعانستاندا قازاقستاندىق بيزنەس ءۇشىن ەڭ تارتىمدىلارى – تاۋ-كەن ونەركاسىبى، ەنەرگەتيكا، قۇرىلىس جانە كولىك سالالارى. جەرگىلىكتى تابيعي جاعداي قازاقستاننىڭ كەيبىر ايماقتارىمەن ۇقساس بولىپ كەلەدى جانە بۇل ءبىزدىڭ تەحنيكالىق ماماندارىمىزعا وڭاي بەيىمدەلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
پايدالى قازبالار كەن ورىندارىن ءوڭدەۋگە، «ورتالىق ازيا – وڭتۇستىك ازيا» (CASA-1000) حالىقارالىق جوباسىن قوسا وتىرا توق جەلىلەرى مەن شاعىن ستانسالارى قۇرىلىسىنا، «تۇرىكمەنستان – اۋعانستان – تاجىكستان» تەمىر جول ماگيسترالىنىڭ اۋعاندىق ۋچاسكەسى بويىنشا تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەنى ازىرلەۋ جانە ونى ىسكە اسىرۋدا ليسەنزيالار الۋعا باعىتتالعان حالىقارالىق تەندەرلەر جالعاساتىن بولادى. شەتەلدەردىڭ قاتىسۋىمەن قابىلدىڭ سەرىگى «دەحسابز» قالاسىنىڭ، قابىلدىڭ اينالىمدى اۆتوموبيل جولى قۇرىلىستارى، سالانگ اسۋى ارقىلى وتەتىن توننەلءدىڭ جاڭارتىلۋى، شاعىن قۋاتتى يرريگاسيالىق جۇيەلەردىڭ كەڭ جەلىسى جانە ت.ب. جوبالار جوسپارلانۋدا.
قازاقستاندىق ماماندار اۋعاندىق ءارىپتەستەرىمەن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا ىنتىماقتاستىق ورناتا الار ەدى. جەرگىلىكتى شارۋاشىلىقتار ءبىزدىڭ ءتاجىريبەمىزدى قاجەت ەتۋدە، مىسالى، زووينجەنەريا، ەلتىرى، ەتءتى جانە ءسۇتتى سيىرلاردى اسىراپ ءوسىرۋ سالالارىندا. قر-داعى كوكونىستەر مەن جەمىس-جيدەكتەردى قايتا ءوندىرۋ جانە ولاردان اقىرعى ءونىم شىعارۋداعى قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالار قىزىعۋشىلىق تۋدىرۋدا.
ايتا كەتەر جايت، قازاقستاندىق بيزنەستى اۋعاندىق تاۋارلار مەن قىزمەت نارىعىنا كەڭىنەن شىعارۋعا جول بەرمەي وتىرعان قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى بولىپ قالا بەرۋدە.
– ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءدىني ەكسترەميزم، حالىقارالىق تەرروريزم جانە ەسىرتكى اينالىمىنا قارسى كۇرەس ماسەلەسى بويىنشا اير-مەن وڭىرلىك ىنتىماقتاستىعىنىڭ قالاي ىسكە اسۋدا؟
– بۇل باعىتتا حالىقارالىق قاۋىمداستىعى جانە اۋعان بيلىگى بىرلەسىپ شارالار قابىلداۋدا، الايدا تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي، ولار وسى زاماناۋي قاتەرلەر مەن قاۋىپتەردى ازايتۋعا جەتكىلىكتى ەمەس.
اۋعانستانداعى قاۋىپسىزدىك احۋالى، تمد-نىڭ وڭتۇستىك شەكارالارىنداعى دايش سودىرلارىنىڭ پايدا بولۋلارى تۋرالى اقپاراتتىڭ كەلىپ ءتۇسۋى قازاقستاندى الاڭداتۋدا. ۇلتتىق بىرلىك ۇكىمەتى اير-دان تۋىندايتىن قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى قاتەرلەر مەن قاۋىپتەردى توقتاتۋ ماقساتىندا اۋعانستان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىن نىعايتۋ باعىتىندا جۇمىس اتقارۋدا.
ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا استانادا وتكەن ورتالىق جانە وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىنىڭ ەكسترەميزمگە قارسى وڭىرلىك كونفەرەنسياسى ۇلكەن حالىقارالىق ماڭىزدىلىققا يە بولدى. ونىڭ جۇمىسىنا اۋعاندىق دەلەگاسيا دا قاتىستى. اير ءدىن جانە قاجىلىق ىستەرى جونىندەگى ءمينيسترى ف.م.وسماني الەمدىك جانە ءداستۇرلى ءدىن كوشباسشىلارىنىڭ بەسىنشى سيەزىنە قاتىسۋى بارىسىندا ءسوز سويلەپ، يسلام مەن جاستاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستارى ماسەلەلەرىن كوتەردى.
قازاقستان، ىستامبۇل ۇدەرىسى شەڭبەءرىندە ەسىرتكىگە قارسى سەنىم شارالارى ءجونىندەگى توپتىڭ مۇشەسى بولىپ تابىلادى. ەلدەرىءمىز اراسىندا 2010 جىلى ەسىرتكى ءونىمدەرى، پسيحوتروپتىق زاتتار، ولاردىڭ انالوگتارى مەن پرەكۋرسورلارىنىڭ زاڭسىز اينالىمىنا جانە ولاردى تەرىس پايدالانۋعا قارسى كۇرەس بويىنشا ىنتىماقتاستىق جونىندەگى ۇكىمەتارالىق كەلىسىمگە قول قويىلعان بولاتىن.
باستى پروبلەما – ديقانداردىڭ ءومىر سۇرەءتىن جاعدايلارى جوق، ال ەسىرتكى ءوندىرۋ – وتە ءتيىمدى بيزنەس. بۇل جەردە تەك قانا شەكارالارداعى بوگەيتۋ شارالارىمەن پروبلەمانى شەشۋ قيىن.
بۇل سالادا ءبىز اير ەسىرتكىنى باقىلاۋ مينيسترلىگى جانە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، سونداي-اق بۇۇ قىلمىس جانە ەسىرتكى باسقارماسىنىڭ وكىلدىگىمەن تىعىز ىنتىماقتاستىق ورناتقانبىز. سوڭعىسىن ءبىزدىڭ دوسىمىز – رەسەيدىڭ اير-داعى بۇرىنعى ەلءشىسى، بۇۇ-نىڭ اۋعانستانعا جاردەم بويىنشا ميسسياسى باسشىسىنىڭ ەسىرتكى ءماسەلەلەرى بويىنشا كەڭەسشىسى ا.اۆەتيسيان باسقارۋدا.
مۇددەلى ورتالاردىڭ ەسىرتكىگە قارسى شارالاردىڭ جاندانۋىنا ۇمىتتەرى الماتىداعى ەسىرتكى ونىمدەرىنىڭ زاڭسىز اينالىمىنا قارسى كۇرەس جونىندەگى ورتالىق ازيا ءوڭىرلىك اقپاراتتىق ۇيلەستىرۋشىلىك ورتالىعى قىزمەتىنە ارتىلۋدا (ساريكس). ورتالىققا بيىل اۋعانستاننىڭ قۇزىرلى ورگاندارىنىڭ وكىلى جولدانىپ، اۋعاندىق تاراپتىڭ قاتىسۋىمەن كەزدەسۋلەر، سەمينارلار جانە باسقا دا ءىس-شارالار كەڭىنەن وتە باستادى.
جالپى، ەسىرتكىگە قارسى كۇرەس سالاسىنداعى ەكىجاقتى جانە كوپجاقتى فورماتتاعى ىنتىماقتاستىقتىڭ ورناتىلۋىن قاجەت دەپ سانايمىن. سونىمەن بىرگە باستاما ءبىزدىڭ مەملەكەتتەرىمىزدىڭ استانالارىنان بولۋى كەرەك. بۇل ۇدەرىستىڭ مۇددەلى تاراپتارىنىڭ ءوز نيەتتەرىنسىز جانە ساياسي شەشىمىنسىز جاعىمدى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس.
– اۋعانستان ءۇشىن ەكونوميكانىڭ نەمەسە ءومىرءدىڭ قاي سالالارى باسىمدى بولۋى قاجەت؟ قالاي ويلايسىز؟
– مەنىڭ ويىمشا، بەلگىلى ءبىر ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرگە جەتۋ ءۇشىن اۋعانستان قازىردەن باستاپ ءوزىنىڭ ونەركاسىپتەرىن دامىتۋىندا قاجەتتى تەحنولوگيالاردى ايقىنداۋى، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ماڭىزدى نىسانداردىڭ قۇرىلىسىن، ساپالى كاسىپقوي-تەحنيكالىق ءبىلىمدى قامتاماسىز ەتە، ءوزىنىڭ وتاندىق بيزنەسىن دامىتا باستاۋى قاجەت. قازاقستاندىق كومپانيالار بۇل سالالار بويىنشا وسى نارىقتا قولايلى جاعدايدا جەمىستى جۇمىس ىستەي الار ەدى. ءوزارا ساۋدا-ەكونوميكالىق قاتىناستارىمىزعا كەلەر بولساق، وڭىرلىك دەڭگەيدە قازاقستان اۋعانستانداعى الەۋەتتى ينۆەستور بولىپ تابىلادى.
ءبىز اۋعانستاندى ساۋدادا، ينۆەستيسيالاردا ءىرى كولەمدەرگە، ينفراقۇرىلىم، اۋىل شارۋاشىلىعى، ەنەرگەتيكا، سونداي-اق ءبىلىم جانە مادەنيەت سالالارىندا كەڭ بايلانىستارعا قول جەتكىزۋ ماقساتىندا ىنتىماقتاستىق ورناتا الاتىن دامىپ كەلە جاتقان ەكونوميكاعا يە ەل رەتىندە قاراستىرۋدامىز.
قازىرگى كەزەڭدە ەكى ەلدىڭ كومپانيالارى بىرلەسكەن تالپىنىستارى ارقىلى جاڭا ساۋدا مۇمكىندىكتەرىن انىقتاۋعا، بىرلەسكەن ونەركاسىپ ورناتۋ مەن دامىتۋعا تىرىسۋدا. اقىرىندا بۇل اۋعان نارىعىنداعى قازاقستاندىق تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ پايدالانىلۋىنىڭ وسۋىنە اكەلەدى. مەن مۇنى ەلدەرىمىز اراسىنداعى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ باستى ناتيجەسى جانە ول، كەزەگىندە، زاماننىڭ تالابى دەگەن ويدامىن.
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
اڭگىمەلەسكەن
ا.عازيز ۇلى
دەرەككوز: ايقىن-اقپارات
پىكىر قالدىرۋ