Almaty qalasynda qazaq tilin tegin úıretip júrgen «Alma Club-ynyń» negizin qalaýshy Aman Kenjebaıulyn áńgimege tartqan edim:
-Amangeldi qazirgi qazaq tiliniń jaǵdaıy jaıynda ne aıtasyz?
-Demografıa tildiń damýyna qatty áser etedi, ol ózgeris 80-90-shy jyldary bastaldy, al 2000 jyldary arta túsip, anyq kórine bastady, ásirese túrik halyqtary qasynda ómir súrip jatqan qazaqtar birinshi orynda. Qazaqtyń orta jasy qazir 21-22 jas, al eýropalyq ulttardy alatyn bolsaq, ol slavándar, onyń ishinde orystardyń orta jasy 41. Iaǵnı bul jerde eń jas ulttar qataryna qazaqtardy jatqyzýǵa bolady. Bolashaq qazaq tilinde, bolashaq qazaqtarda demek. Elimizdegi demografıaǵa qarasaq, Batys pen Ońtústik Qazaqstanda demografıa ósýde, Qyzylorda, Mańǵystaý, Aqtóbe, Jambyl oblystarynda medısına damyp, sapasy jaqsaryp, ólim kórsetilimderi de azaıyp otyr. Iaǵnı sol aýmaqtarda qazaqsha sóıleıtin halyq kóbeıdi. Buryn qazaq tilinde sóıleıtin adamdar 40 paıyz bolsa, qazir 70 paıyzdy qurady. Jyldan-jylǵa bul kórsetkishter ósip jatyr, erteń ol kórsetkishter 90 paıyzǵa jetýi múmkin. Kez kelgen memlekette memlekettik tildiń ómir súrýiniń negizgi prınsıpteriniń biri – tildi qoldanýshy qaýymynyń kóp bolýy, qýantatyny elimizde halyq sany, onyń ishinde qazaq tildi qaýymy ósýde. Demek qazirgi tańda elimizde qazaq tildi qaýymnyń sany óse tústi. Mıgrasıany qozǵaıtyn bolsaq, syrtqa ketip jatqan ózge ult ókilderi kóbinese slavándar, al Qazaqstanǵa kóship kelip jatqan ulttardyń biri qazaqtar. Iakı bul elde qazaq tilinde sóıleıtin halyq kóbeıdi deýge bolady. Jastardy alatyn bolsaq, 0 - 6 jasqa deıin áli mektepke barmaǵan qazaqtar eken, al 1 synypta oqıtyn balalardy alatyn bolsaq, burynǵydaı a, b ǵana emes, tipti ı,k synyptary da ashylýda ıaǵnı ol qazaqsha mektepteriniń jetispeı jatqandyǵyn kórsetedi. Osy qazaq mektepteriniń jetispegendiginen 1 synyp arasynda burynǵydaı 4 synyp emes, 12 synyp ashylýda. Osynyń bári qazaqı qaýym sanynyń artýyn bildiredi. Qazaq tildi qaýym kóbeıýimen birge bilim sapasy da ósýde, qazirgi tańda qazaq tilinde ǵylymnyń ár túrli salasyndaǵy ádebıetter qazaq tilinde jazylyp, shyǵarylýda.
Ózim Reseıde týyp óstim, ol elde qazaq halqy kóp, olardy úsh topqa bólýge bolady: birinshisi, ókinishke qaraı, ana tilimizdi bilmeıtin, salt-dástúrdi bilmeıtin, ustanbaıtyn qazaqtar bar, oǵan yqpalyn tıgizgen Reseıdiń uzaq jyldar boıy júrgizgen saıasaty. Reseıde jalǵyz-aq qazaq mektebi bar, onyń ózin Qazaqstan Respýblıkasy Bilim mınıstrliginiń kómegimen ashylǵan jáne de búkil metodıka, ádebıetter Qazaqstannan ákelingen. Ekinshi top olar ózderiniń qazaq ekenin biledi, qazaq tilinde sóıleıdi, biraq ózderin Reseı azamattary dep sanaıdy, úshinshi top olar ana tildi, dindi, dildi qurmetteıtin, bolashaqtaryn qazaq elimen baılanystyryp, elge qaıtyp kelip jatqandar. Tarıhı derekter boıynsha qazaqtardyń mekendegen jerleri: Omby, Altaı, Sibir, Astrahan, Orynbar, Sarytaý bolyp sanalady. Din jaǵyna kelsek, kóbisi musylman, biraq arasynda ateıser, tipti hrıstıan dinin qabyldaǵandar da bar. Astrahanda til jaǵdaıy endi-endi jaqsaryp keledi, óıtkeni túrli tilge baılanysty klýbtar ashylyp, jastar ınternet arqyly aqparat alyp, ana tilderin úırenýde, al Omby, Orynbor qalalarynda qazaq tiliniń ahýaly nashar, al Sibir qazaq elimen tarıhı baılanysy bolǵandyqtan, ol jaqta tildiń jaǵdaıy óte jaqsy, óıtkeni ol jaqta qazaq eline baılanysty túrli tarıhı ortalyqtar bar jáne de ár Sibirdegi qazaqta elde týystary bar bolǵandyqtan árdaıym Qazaqstanmen tyǵyz baılanysta bolady. Joǵaryda aıtyp ketken úshinshi toptyń kópshiligi elge kóship ketken. Reseıdegi qazaqtardyń tolyq sany belgisiz, ony naqty aıtý qıyn, bireýi 500 myń, bireýi 600 myń, keıbireýler 1 mıllıon deıdi tipti. Qazir qazaq tiline degen qyzýǵyshylyq arta tústi, kóp sheteldikter meńgerip alyp júr. Biz óz tarapymyzdan Almatyda «Alma Cluby» atty qazaq tilin tegin oqytý kýrstaryn ashtyq, endi jýyrda Astanada ashýdy josparlap qoıdyq. Osylaı Qazaqstannyń barlyq qalalarynda ashqymyz keledi.
Til máselesi elim dep soqqan árbir júrekti tolǵandyrady, ana tiline selqos qaraǵan adam tárbıesiz, nadan dese bolady. Tilimizdiń baǵyn jandyrmaı otyrǵan da ózimiz, osy Aman sıaqty óz eline janashyr azamattarymyz kóp bolsa, elimizdiń bolashaǵy úshin esh kúmindanbasa da bolar edi.
Qymbat Kereıbaı
