Bolashaqtyń kólikteri avtomatty túrde ózdiginen júrmek. Qıaldaǵy bundaı kólik túrlerine japondar qazirdiń ózinde qol jetkizdi. 2005 jyly Aıchı prefektýrasyna barǵan el HHİ ǵasyrdaǵy jańa kólik túrlerine miný baqytyna ıe boldy. Bul kólikter tek kórme úshin jasalmapty, japon qoǵamyna janarmaı ornyna aýamen júretin nemese tabıǵı gazdy paıdalanyp qozǵalatyn, dóńgeleksiz hám júrgizýshisiz, teńiz betimen júıtkıtin avtobýs túrleri tańsyq emes. Sondaı tańǵajaıyp avtobýstar EXPO-2005 kezinde elge qyzmet etti. Úsh mashınaly Linimo avtobýs-poezyna 244 jolaýshy sıady, saǵatyna 100 shaqyrym júredi. Dóńgeleksiz bul kólik rels ústinen 6 mm bıikte qozǵalady eken. Kórme qonaqtaryn qonaqúıden pavılondarǵa osy Linimo tasydy. Japonıada bundaı poezdar uzyn qashyqtyqqa da paıdalanylady.
Shet eldikterdi tań tamasha qaldyrǵan japon kóliginiń taǵy bir túri Intelligent Multimade Transit System IMTS — ıntellektýaldy kólik júıesi dep atalatyn serıaǵa jatatyn avtobýs. Bul kólik adamnyń kómeginsiz, ıaǵnı júrgizýshisiz ózdiginen júredi. Avtobýstyń ishindegi 16 uzyn oryndyqqa 50 jolaýshy otyrady. EXPO-2005 kezinde IMTS júıesindegi úsh ıntellektýaldy avtobýs qyzmet kórsetti. Tabıǵı gazben júretin IMTS avtobýstaryn Japonıanyń shaǵyn qalalarynan kórýge bolady. Avtobýstyń aldyńǵy oryndyǵynda operator qyzmetin atqarýshy bir adam otyrady. Ol avtobýsty aıdamaıdy, avtomatty túrde ózi júretin kólik joldan kisi nemese ıt, mysyq, t.b. kóldeneń óte qalǵan jaǵdaıda kólikti toqtatý fýnksıasyn ǵana atqarady.
Kórme pavılondary ornalasqan Nagakýte men Seto aýdandarynyń arasy 3,5 shaqyrym. Qos aýdannyń arasyn jalǵaýǵa FCHV atobýsy paıdalanylǵan. Bul kólik ottegimen nemese batareıamen qozǵalady. Túzý jolmen júrgende ottegin jutyp zymyraıtyn avtobýs tóbe, jotalarǵa shyqqanda batareıasyn iske qosady eken. Jalpy Japonıadaǵy qoǵamdyq kólikterdiń eshqaısysy sasyq tútin shyǵarmaıdy, ishi-syrty aınadaı jaltyrap turady. Iaǵnı, jolaýshyǵa da, qorshaǵan ortaǵa da esh zıany joq, paıdasy bolmasa.
Kórme ótkizetin Nagakýte aýdanyna kólikke otyryp, bes mınýt júrseńiz, «Toıota» murajaıyna tap bolasyz. EXPO-2005 kórmesiniń negizgi ıesi sanalatyn Toıota korporasıasynyń murajaıynda 1900 jyldan bergi avtomobılder qoıylǵan. Halyqaralyq kórmege óz pavılonyn salǵan kompanıa ónimderimen jurtshylyqty keńinen tanystyrdy.
Seto aımaǵy ejelden qysh ydystarymen tanymal. 1873 jyly aq, kógildir farfor buıymdary Venada ótken halyqaralyq kórmede altyn medalǵa ıe bolǵan. Ulttyq tanym biligin qashanda bıik ustaıtyn japondar EXPO kórmesine sımvol etip ańyzdardan alynǵan orman rýhy men onyń urpaǵy Morıdzo, Kıkkorony tańdady. Sıntoıstik tanym boıynsha tabıǵatta ár nárseniń óz kıesi bar, ormannyń da Piri bolady. Sondyqtan aǵash kesip alarda orman ıesi nazalanbas úshin ruqsat suraý maqsatynda dinı ǵuryptar atqarady. EXPO-2005 kórmesi kezinde mıftik maǵynadaǵy ormanmen baılanysty qos sımvol shahardyń naqyshyna aınaldy.
Kórme kezinde IMTS ıntellektýaldy avtobýstarynyń aldyna da Morıdzo men Kıkkoro «otyrdy». IMTS júıesimen júretin atvobýstardyń qozǵalý tártibi basqalardan bólek. Jolǵa bir mezgilde birinen soń biri úsh atobýs shyǵady. Tótenshe jaǵdaı bola qalsa kólikti toqtatatyn operator aldyńǵy avtobýsta ǵana otyrady. Artqy ekeýinde jolaýshylardan basqa eshkim bolmaıdy. Japonıadaǵy mundaı kólikteriniń bılet quny 300 ıen (shamamen 3 dollar). IMTS avtobýstary kóringen jolmen júre bermeıdi. ózine arnaıy tóselgen trassamen qozǵalady. IMTS -tyń jolymen basqa kólik túrleriniń júrýine tıym salynǵan.
Jalpy Japonıada kólikterdiń barlyǵy birtindep júrgizýshisiz júıege kóshirilýde. Shınkansen men ushaqtardyń ekıpajy júrgizýshilik emes, operatorlyq fýnksıa atqarady. Metro men monorelsti kólikter tolyǵymen atvomatty túrde jumys isteýge beıimdelýde. Japon mamandarynyń pikirinshe, halqy tyǵyz ornalasqan shahardyń bir baǵytta saǵatyna 5 myń jolalýshy júretin joldarynda avtomatty IMTS kólikteri óte utymdy kórinedi. Al kádýilgi avtobýstar saǵatyna 2,5 myń adam júretin joldarǵa ǵana jaraıdy. IMTS avtobýstary alǵash ret 2001 jyly Osaka mańynda júre bastady. EXPO kórmesi úshin «Toıota» zaýytynyń ınjenerleri bul avtobýstardyń qurylymyna biraz ózgerister engizgen. Jolaýshylar aınalany kórip otyrý úshin áınegi ulǵaıtylyp, jep-jeńil korpýsy plasıkpen qaptalǵan. Avtobýstyń tóbesine syǵylǵan gaz toltyrylǵan balon ornatylǵan, bul dvıgateldiń jumysy úshin kerek. EXPO-2005 jumysyna osyndaı 13 avtobýs qamtyldy.
Sharafat Jylqybaeva
