الدىمەن باسپانا…
بيىل باتىس قازاقستان وبلىسىنا جۇمىس ساپارىمەن بارعان كەزىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «بولاشاق-ت» ج ش س تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى كومبيناتىمەن، ولاردىڭ جۇمىسكەرلەرىمەن تانىسىپ، مەكەمەنىڭ وڭىردەگى ءۇي تۇرعىزۋ ماسەلەسىندەگى ەلەۋلى ورنىن اتاپ وتكەن ەدى. سوندا «الدىمەن باسپانالى بولۋ كەرەك، سودان كەيىن وتباسىن قۇرۋ كەرەك. ەگەر ءوز ءۇيىڭ بولماسا وتباسىن قاي جەرگە قۇراسىڭ؟! بىزدە دۇرىس ىستەمەيدى. الدىمەن باسپانا ماسەلەسىن شەشىپ الۋ كەرەك، سوسىن ۇيلەنۋ كەرەك»، – دەگەن اعالىق اقىلىن دا ايتقان بولاتىن.
وتباسىن قۇرىپ، وتاۋ كوتەرۋ ءۇردىسىن قازاقتار ۇيلەنۋ دەيدى، ياعني ءۇيلى بولۋ دەگەن ماعىنادا. «ءۇيىڭ جامان بولسا، كۇيىڭ جامان» دەپ تۇسىنەتىن قازاق وتباسى بولۋدىڭ العىشارتى رەتىندە ءۇيلى بولۋدى ءبىرىنشى كەزەككە قويعان. سول سەبەپتى دە، ۇيلەنگەن بالاسىنا وتاۋ ءۇي تىگىپ بەرەتىن. مۇمكىن، ول بۇرىنعى كەز، كيىز ءۇي بۇگىنگى تۇراقتى باسپاناعا قاراعاندا الدەقايدا ارزان دەپ ءۋاج ايتاتىندار تابىلاتىن شىعار. ءبىراق ءبىز سول زاماندا قالىپ قويعان جوقپىز عوي – وسىپ-وركەندەپ، جاڭا تەحنولوگيالار مەن جەتىك تەحنيكالاردى مەڭگەرىپ جاتىرمىز، ەندەشە، نەگە ءۇي ماسەلەسىندە كەرى كەتۋىمىز كەرەك؟!
مەن ەلۋ جىلدان اسا قۇرىلىس، ونىڭ ىشىندە ءۇي سالۋ ماسەلەسىنە كوپ ارالاسقان قازاق ماماندارىنىڭ ءبىرىمىن. ءۇي قۇرىلىسى ءىسىن زەرتتەپ-زەردەلەپ، تالاي جىلعى جۇمىس بارىسىندا ونىڭ انىق-قانىعىنا جەتكەندەيمىن. سول سەبەپتى، وسى ماسەلەگە قاتىستى ءوزىمنىڭ ازاماتتىق كوزقاراسىمدى كاسىبي مامان رەتىندە بىلدىرگىم كەلەدى.
ەلدى اۋماقتىق-كەڭىستىكتە دامىتۋدىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى بولجامدى سحەماسىندا كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇۇ-نىڭ الەۋمەتتىك ستاندارتتارىنا سايكەس ءبىر تۇرعىن باسىنا شاققاندا كەمىندە 30 شارشى مەتر تۇرعىن ۇيدەن كەلۋى ءتيىس. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇل كورسەتكىش سوڭعى جىلدارى 16،7 شارشى مەتردەن 21،1 شارشى مەترگە دەيىن وسكەن دەگەن مالىمەتتەر كەزدەسەدى. بۇل دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا 2-3 ەسە تومەن. اقش-تا بۇل كورسەتكىش ادام باسىنا شاققاندا 75 شارشى مەترگە جۋىق، ۇلىبريتانيادا 62 شارشى مەتر، گەرمانيادا 45 شارشى مەتر شاماسىن كورسەتەدى. بىزگە وسىنداي كورسەتكىشتەرگە جەتۋ ءۇشىن ءالى ءبىراز جىل كەرەك نەمەسە ناقتى شەشىمدەر قابىلداپ، بۇل مەرزىمدى قىسقارتۋ كەرەك.
سۋبۋربانيزاسيا جانە تۇرعىن ءۇي سالۋ ىزدەنىستەرى
سۋبۋربانيزاسيا – (لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا suburbs – قالا ماڭى) قالا ماڭىندا قونىستانۋ ءتۇرى، ول الەمنىڭ ءبىرقاتار ەلدەرىندە نەگىزگى باعىتتاردىڭ ءبىرى بولىپ قالىپتاستى جانە سالىستىرمالى تۇردە الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان تۇرعىندار قول جەتكىزە الاتىنداي دەڭگەيدى قامتاماسىز ەتتى. ول جونىندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان شارشاپ شىققان امەريكانىڭ، باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ءۇي ماسەلەسىن شەشۋ تاجىريبەسى ۇلگى بولارلىق. ول ەلدەر، اسىرەسە، امەريكا، قالا ماڭىنان جانە باسقا ايماقتاردان ءبىر وتباسىلىق ءۇي سالۋعا توقتاۋسىز جەر ءبولىپ، ءار ءتۇرلى قۇرىلىس ماتەريالدارىن قولدانۋعا كەڭىنەن رۇقسات بەردى. سونىڭ ارقاسىندا ولار باسپانالى بولۋدا بىردەن العا شىقتى. كوپتەگەن باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ جاعدايلارى دا وسىنداي. مىسالى، ۇلىبريتانيا استاناسىنىڭ قالا سىرتىنداعى جالعاسى – ۇلكەن لوندوننىڭ بۇتىندەي ءبىر قاباتتى ۇيلەرىنىڭ تۇرعىندارى ءوز ازاماتتارى، ياعني اعىلشىندار.
اقش پەن ۇلىبريتانيا ادامداردىڭ جەكەمەنشىك ۇيلەردە تۇرۋ ۇمتىلىسىنا قاتتى كوڭىل بولەدى. اقش-تىڭ قالالىق تۇرعىن ءۇي قورىنداعى ءبىر وتباسىلى ۇيلەردىڭ ۇلەسى ۇشتەن ەكىنى قۇرايدى، بۇل كورسەتكىش ورتالىق قالالاردا ەكىدەن ءبىر، ال قالا ماڭىندا تورتتەن ءۇش شاماسىندا. ءبىر وتباسىلىق ۇيلەر سانى ۇنەمى ءوسىپ وتىرادى.
ەلىمىزدە سوڭعى ۋاقىتتا بىرنەشە وبلىس ورتالىقتارىندا ءىرى پانەلدى شىعارا الاتىن ءۇي قۇرىلىسى كومبيناتتارى مەن زاۋىتتارى سالىندى جانە سالىنۋدا. وسى باعىتىمىز دۇرىس پا، بۇرىس پا – وسىعان ءبىر تالداۋ جاساپ كورەيىكشى. بۇل جەردە ءسوز ءۇي قۇرىلىسىنىڭ وسى ءتۇرى تۋرالى مامانداردىڭ پىكىرلەرى مەن الىس جانە جاقىن شەتەلدەردەگى تاجىريبەلەر جونىندە بولماق.
كورشىمىز رەسەيدە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ كەلەشەگى جونىندە، ەرتەرەكتە سالىنىپ قالعان ءىرى پانەلدى زاۋىتتاردى نە ىستەۋ كەرەك، بولاشاقتا وسىنداي زاۋىتتار سالۋ كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە دەگەن ىزدەنىستەر مەن سۇراقتار بويىنشا عىلىمي پىكىرتالاستار، كونفەرەنسيالار ءوتىپ تۇرادى، ءتىپتى، بۇل ماسەلە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى مەن ديسسەرتاسيالاردىڭ تاقىرىپتارى رەتىندە دە قاراستىرىلىپ ءجۇر. ءبىر ايتا كەتەتىن جاعداي، بۇرىنعى زاۋىتتاردى جاڭعىرتۋ تالپىنىسى بولعانىمەن، رەسەي ءححى عاسىردا جاڭا ءىرى پانەلدى زاۋىتتار سالۋعا باعدارلاما قابىلدادى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن.
وسىعان وراي، رەسەيلىك الەكسەي ششۋكيننىڭ 2007 جىلى جاريالانعان («ەكسپەرت» جۋرنالى، №46/2007، ماسكەۋ) «ازارت ۆمەستو سترويتەلنوگو بۋما» دەگەن ماقالاسىندا گوللانديانىڭ بەلگىلى ساۋلەتشىسى بارت گولدحورننىڭ پىكىرىن كەلتىرىپتى: «…ۆوزۆراتا ك كرۋپنوپانەلنومۋ جيليۋ بىت نە دولجنو. ەتو ۋستاريەۆشايا تەحنولوگيا – ۆ ەۆروپە وت نەە وتكازاليس ەششە ۆ سەميدەسياتىە گودى… يمەننو ۆ سەميدەسياتىە ۆ ەۆروپەيسكوم دوموستروەنيي پرويزوشلا سمەنا تەحنولوگيچەسكوگو ۋكلادا: وت كرۋپنوپانەلنوگو ك مەلكوسبورنومۋ… گرۋبو گوۆوريا، كرۋپنوپانەلنىي دوم سوبيرالسيا يز دۆادساتي دەتالەي، ا مەلكوسبورنىي – يز ستا. بولشوە چيسلو پرويزۆوديتەلەي ستالو دەلات وتدەلنىە دەتالي دوما». وسى ءجۇز نەمەسە ودان اساتىن قۇرىلىس ماتەريالدارى مەن بولشەكتەرى ادامنىڭ ءوزى كۇردەلى تەحنيكاسىز كوتەرىپ ءارى مونتاجداي الاتىنداي بولۋى كەرەك.
سوڭعى جىلدارى گازەتتەر جارىسا جازىپ جاتقان كەيبىر ۇراندى ماقالالاردا كومبيناتتاردا، زاۋىتتا جاسالعان ءىرى پانەل ماتەريالداردىڭ قۇنىن تۇرعىن ءۇيدىڭ سوڭعى باعاسى دەپ شاتىستىردى. مۇنداي ونىمدەرءدىڭ بىرنەشە باعاسى بولادى: ءبىرىنشىءسى – زاۋىتتا دايىندالعان ءونىمنىڭ ءوزىندىك باعاسى، ەكىنشىسى – قۇرىلىس الاڭىنا جەتكىزۋ جانە سوندا ءۇيىپ جيناۋ باعاسى، ءۇشىنشىسى – مونتاجداۋ، ءتورتىنشىسى – قۇرىلىس جابدىقتارى مەن ىشكى ينجەنەرلىك جەلىلەردى جۇرگىزۋ، بەسىنشىسى – ارلەۋ، التىنشىسى – الاڭ ىشىندەگى جۇيەلەر مەن كوممۋنيكاسيالار، جولدار، وتكەلدەر، جەتىنشىسى – اباتتاندىرۋ جانە قولدانىسقا ەنگىزۋ باعالارى. ال كەيبىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا تەك باستاپقى باعاسى عانا كورسەتىلىپ، ءىرى پانەلدى ءۇي قۇرىلىسى كومبيناتتارى ونىمدەرىنىڭ ارزاندىعى «تاڭداي قاقتىردى» جانە بۇل تەك ءۇيدىڭ قورشاۋ كونسترۋكسيالارى عانا ەكەنىن دە جەتكىزە ايتپايتىن ەدى.
بۇرىنعى تيپتىك جوبالاردى باسپا بەتتەرىندە ماماندار، قۇرىلىسشىلار، جوبالاۋشىلار، سول جوبا بويىنشا سالىناتىن عيماراتتى تۇتىنۋشىلار – ءبارى تالقىعا سالاتىن، ال ءقازىر ول جوبالاردى مامانداردىڭ وزدەرى دۇرىستاپ قاراۋعا ۇلگەرمەي جاتادى. بۇل دۇرىس ەمەس. عيماراتتىڭ كەلەشەكتەگى مورالدىق جانە فيزيكالىق توزۋى دەگەن بار. بىزدەگى عيماراتتاردىڭ كوپشىلىگى كەمىندە – 50، ءتىپتى 100 جىلعا دەيىن جارامدى بولادى دەپ ەسەپتەلەءدى، ءبىراق مورالدىق توزۋ ەرتەرەك بولاتىنىن بىلگەن دۇرىس. كەيبىر جوبالاردىڭ مورالدىق توزۋى 10-15 جىلدا-اق باستالىپ كەتەدى.
1990 جىلداردىڭ باسىندا ەل بىرىككەننەن كەيىن نەمىس ماماندارى بۇكىل ءىرى پانەلدى تۇرعىن ءۇي قورىن بۇزىپ، ەۋروپالىق ستاندارتتارعا ساي جاڭا تۇرعىن ۇيلەر سالۋعا پەيىلدى بولدى. الايدا، مۇنداي جوبانىڭ جالپى قۇنى 500 ملرد نەمىس ماركاسىنا (شامامەن 300 ملرد اقش دوللارى) جەتەعابىل، ءتىپتى، ودان دا اسىپ كەتەتىن بولدى. بۇل ەلدىڭ بيۋدجەتىنە ۇلكەن سالماق سالاتىن ەدى. سول كەزدە تۇرعىن ءۇي قورىن قايتا قۇرۋ جانە جاڭارتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ودان كەيىنگى ون جىل ىشىندە بۇل باعدارلاما نەمىس حالقىنا بىتكەن مۇقياتتىلىقپەن ورىندالدى.
ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا 1960 جىلداردان باستاپ سالىنعان بارلىق ءىرى پانەلدى ۇيلەردى وسىنداي دەڭگەيدە جاڭارتۋعا شامامىز جەتە مە؟ وسى جىلدىڭ مامىر ايىنداعى كورسەتكىشكە سايكەس، پايدالانۋعا بەرىلگەن تۇرعىن ۇيلەردىڭ جالپى اۋدانى ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا 817 000 شارشى مەتر، ءبىراق ونىڭ بارلىعىن حالىق الىپ جاتىر دەپ ايتا المايسىڭ. ءىستىڭ ادامدارى 2-3 پاتەردەن الىپ قويىپ، كەيىننەن ءتيىمدى ساتۋ ءۇشىن ءۇي باعاسىنىڭ قىمباتتاعانىن كۇتىپ وتىرادى. بىزدەردە وتكەن عاسىردىڭ 1970-1980 جىلدارى بۇزىلعان جانە اپاتتى جاعدايداعى ۇيلەردى الىپ تاستاعاندا جىلىنا شامامەن 0،6 شارشى مەتر قوسىلىپ وتىراتىن. بۇل كورسەتكىش ەۋروپادا وسى جاعىنان وتە جەتىلگەن، ول ءقازىردىڭ وزىندە جىل سايىن 1 شارشى مەتردەن كەم ەمەس. ال ءبىز بۇل كورسەتكىش بويىنشا جىل سايىن 0،6 شارشى مەتر مەن 1 شارشى مەتردىڭ ارالىعىنان اسا الماي كەلە جاتىرمىز.
ءۇي سالۋ مەجەلەرىنىڭ ءتيىمدى باعىتتارى
ءۇيسىز جۇرگەن جاستارىمىزدىڭ كوپشىلىگىندە قارجى جوق، ءتىپتى، كرەديت الۋ مۇمكىندىكتەرى دە شەكتەۋلى. تۇرعىن ءۇي-قۇرىلىس جيناق بانكىنىڭ جەڭىلدىكپەن بەرىلەتىن كرەديتتەرىنىڭ وزىنە دە كەز كەلگەننىڭ قولى جەتە بەرمەيدى، ويتكەنى، ءۇيسىز ادامنىڭ جاقسى جۇمىسقا تۇرۋ مۇمكىندىگى دە جوق. «قىز الماعان جىگىتتىڭ قىرىق قىزدا دامەسى بار» دەمەكشى، قولىندا جۇمىسى، باسىندا ءۇيى جوق جاستاردى ءار نارسەگە ەلىكتىرۋ قيىن ەمەس. قازىرگى كۇنى راديكالدى ءدىني اعىم جولىنا ءتۇسىپ كەتكەن جاستارىمىز كوبەيە تۇسۋدە، سولاردى توقتاتۋدىڭ ءبىر جولى باسپانامەن قامتۋ، وزدەرىنىڭ قالاۋىمەن ءۇي سالۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ. ادامنىڭ الدىندا بولاشاعىنا دەگەن ءبىر سەنىم پايدا بولسا، ول سوعان جەتۋ جولىندا تاۋ قوپارادى! جەرى بولسا، تەپسە تەمىر ۇزەتىن 25-30-عا كەلگەن جىگىتتەر كوپ جاعدايدا ءۇيدى ءبىر ماۋسىمدا-اق سالىپ بىتىرەدى، ول قيىن ەمەس.
ءقازىر ەلىمىزدىڭ تەليەۆيزيالىق نارىعى قارقىندى دامىپ، ول ءالى دە حالىقتىڭ كوپ تۇتىناتىن قۇرالى بولىپ كەلەدى. قانشاما تەلەارنالار بار، سولاردىڭ ىشىنەن بىرەۋى جەكە ءۇي سالۋعا ارنالعان جەتىسىنە ءبىر ساعاتتىق حابار اشۋى كەرەك. وندا از قاباتتى ۇيلەرگە ارنالعان يننوۆاسيالىق ماتەريالدارمەن جانە قۇرىلىس تەحنولوگيالارىمەن تانىستىرىپ، كىرءپىش پەن اعاشتان جاسالاتىن ماتەريالداردىڭ تۇر-تۇرلەرىنەن باسقا دا اربوليت/پەنوبەتون/گازبەتون سياقتى جەڭىل بلوكتار مەن جەڭىلدەتىلگەن اجىراتىلاتىن جانە اجىراتىلمايتىن قالىپتار جونىندە، فيندىك جانە شۆەدتىك تەحنولوگيالاردىڭ ءمانىسى تۋرالى مالىمەتتەر بەرىپ وتىرسا، كوپشىلىكتىڭ اقپاراتتىق سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرار ەدى.
قازىرگى ۋاقىتتا ءىرى قابىرعالىق ماتەريالداردى جاساۋ ءۇشىن ميللياردتاپ اقشا شىعىنداپ، كوپتەگەن ۇلكەن ءۇي قۇرىلىسى كومبيناتتارىن، زاۋىتتارىن سالۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ ونداي ماتەريالداردان سالعان ۇيلەرءدىڭ باعاسى قىمبات ءارى ولاردىڭ تۇرمىسقا قولايسىزدىعى كوپتەن بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە ءىرى پانەلدى ءۇيلەرءدىڭ ەگىز قوزىداي بىرىنەن-بىرى اينىمايتىنى قالالاردىڭ ساۋلەتتىك سۇرىقسىزدىعىنا اكەلەتىنىنە ەشكىمنىڭ تالاسى جوق شىعار.
جاقىندا ۇلتتىق ەكونوميكا ميءنيسترى قۋاندىق بيشىمبايەۆ حالىقپەن ەسەپتىك كەزدەسۋى كەزىندە «نۇرلى جول» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ شەڭبەرىندە 2016-2017 جىلدارعا بولىنگەن قوسىمشا قاراجاتتار تۋرالى، جالعا بەرىلەتىن تۇرعىن ۇيلەردىڭ، كرەديتتىك ۇيلەر مەن كوممەرسيالىق ۇيلەردىڭ قانشاسى سالىناتىنى تۋرالى باياندادى. سونىمەن قاتار، ول ەلباسىنىڭ ۇكىمەتكە 2016 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ەكونوميكالىق دامۋدى ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا جەكە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا قوسىمشا قاراجات ءبولۋدى تاپسىرعانىن اتاپ ءوتتى. «بۇل ماقساتقا 23،9 ملرد تەڭگە شاماسىندا اقشا ءبولىنۋ جوسپارلانىپ وتىر. ناتيجەسىندە 1 مىڭ كم.-گە جۋىق ينجەنەرلىك جەلىلەر سالىناتىن بولادى»، دەدى ءوز سوزىندە مينيستر.
باسپانا ماسەلەسىن تەزدەتىپ شەشۋ ءۇشىن، ەلباسىنىڭ جوعارىدا ايتىلعان جەكە ءۇي قۇرىلىسىنا قوسىمشا قاراجات ءبولۋ تۋرالى تاپسىرماسى نەگىزىندە كەلەشەكتە از قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردى كوپتەپ سالۋ جۇمىستارى مينيسترلىكتەر مەن اكىمدەردىڭ قولداۋىن قاجەت ەتەدى.
كەلەشەكتە ءبىز كوپ قاباتتى ءۇي قۇرىلىسىنا قاراعاندا از قاباتتى ۇيلەر سالۋ قارقىنىن كەڭىنەن دامىتۋدى كوزدەۋىمىز كەرەك. ءمونوليتتى نەمەسە ءمونوليتسىز كوپ قاباتتى ءىرى پانەلدى زاۋىتتار سالۋدى جانە ءىرى پانەلدى قاڭقالى ءۇي تۇرعىزۋدى تولىعىمەن بيزنەسمەندەر ءوز قاراجاتتارىمەن، ءوز ءمۇمكىندىكتەرىمەن شەشۋى كەرەك. جەر، ينجەنەرلىك جەلىلەر جانە باسقا مەملەكەت اتىنان بەرىلەتىن كومەكتەر، نەگىزىنەن، جەكە ءۇي مەن از قاباتتى تۇرعىن ۇيلەرگە باسىمىراق ءبولىنۋى كەرەك.
قازاقستاننىڭ تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا اقشا جيناقتاۋ جۇيەسىنە 10 جىل تولۋىنا ارنالىپ، 2013 جىلى استانادا وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنسيادا حالقىمىزدىڭ قانداي ۇيگە مۇقتاج ەكەنىنە كوڭىل ءبولىنىپتى. جالعا بەرىلەتىن ۇيلەر، ۋاقىتشا باسپانالار ماسەلەلەرىن قاراستىرا كەلىپ، ۇلتتىق بانكتىڭ قازىرگى ءتوراعاسى دانيار اقىشيەۆ «باسپانا ينستينكتى» دەگەن ۇعىمعا توقتالىپ ءوتىپتى. سوندا 2005 جىلدان بەرى جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان زەرتتەۋلەر قورىتىندىسىن زەردەلەپ، حالقىمىزدىڭ تۇرعىن ءۇيدى جالعا الىپ نەمەسە ۋاقىتشا تۇرۋعا ەمەس، ءوز شاڭىراعىنىڭ، ءوز مەنشىگىندەگى ءۇيى بولۋىن قالايتىنىن اتاپ ءوتتى. ءبىزدىڭ بانكيرلەرىمىزدىڭ باسپانا ماسەلەسىندەگى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرگە نازار اۋدارىپ جۇرگەنى كوڭىل قۋانتادى. بۇل ءبىزدىڭ باعزى زاماننان كەلە جاتقان ادەتىمىزگە سايكەس.
حالىقتىڭ تۇرمىسىنىڭ جاقسىلىعى – باسىندا جەكە ءۇيىنىڭ بولۋى. بۇل – ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرىمىز، تۇرمىستى سايلاپ الىپ، وتباسىن قۇرۋ ىدىس-اياقتىڭ سىلدىرىن ازايتىپ، بەرەكەلى ءومىر ءسۇرۋدىڭ العىشارتى بولىپ تابىلاتىنىن اتا-بابالارىمىز باياعىدا-اق تۇسىنگەن.
ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىز – وسكەلەڭ ۇرپاق، دەنى ساۋ، ويى ءتۇزۋ جاستار. جەرىمىزدىڭ قاسيەتىن جاستارعا ءسىڭىرۋ كەرەك دەيمىز، ولار وزدەرىنىڭ جەرگە يەلىگىن سەزىنە الماسا، ونى قادىرلەمەيسىڭ دەپ قالاي كىنالايمىز؟! بۇل ماسەلەنى شەشپەي، قاي تۇرعىدان بولسىن العا جىلجي المايمىز.
شەشىم كىلتى – «نۇرلى جولدا»
بۇل ورايدا «نۇرلى جول» باعدارلاماسى تۇيسىكپەن تانىلعان ءساتتى جوبا ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇل – بارلىق يگى ىستەردىڭ باسى. دۇنيە جۇزىندە كوپتەگەن قالالار مەن ەلدى مەكەندەر سۋلى وزەندەر مەن تەڭىزدەرءدىڭ جاعالاۋىنا سالىنادى. قالاۋى كەلىپ تۇرسا، مۇحيتتىڭ جاعاسىنا دا جايعاستىرىلادى، ويتكەنى، كەمە جولدارى قارىم-قاتىناس جانە تاسىمال جولى رەتىندە ۇلكەن مانگە يە.
وسىعان وراي 2016-2020 جىلدارى اۆتوموبيل جولدارى ءۇشىن جاڭا «نۇرلى جول – باتىس»، «نۇرلى جول – شىعىس»، «نۇرلى جول – وڭتۇستىك» باعدارلامالارىن ازىرلەپ، ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ جولدارىنا سايكەس جەكە اۆتوجول جوبالارىن جۇزەگە اسىرسا، باتىس ەۋروپا – جۇڭگو، استانا – الماتى، استانا – وسكەمەن، اتىراۋ – استراحان، قىزىلوردا – جەزقازعان – قاراعاندى كۇرە جولدارى ەلىمىزدىڭ كەلەشەك مۇمكىنشىلىكتەرىن جاقسارتا تۇسەرى ءسوزسىز. سەبەبى، بۇل باعدارلاما – سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتى، شىعىس پەن باتىستى جالعاپ جاتقان كۇرە جولداردىڭ بويىنا قازىرگى ۋاقىتقا ساي ەلدى مەكەندەر سالۋعا تولىق ءمۇمكىندىك بەرەتىن كىلتى تابىلعان شەشىم. ءبىراز جىلدان بەرى بايقاپ كەلە جاتقانىمىزداي، تەمىرجولدىڭ بويىنداعى حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى جولدان جىراق ەلدەن گورى اناعۇرلىم وركەنيەتتى، اناعۇرلىم جاقسى. سوندىقتان، ەندىگى مۇمكىندىكتەردى سول جول بويىنان ىزدەۋ كەرەك.
ءبىر قۋانتارلىق جايت، ءۇي ماسەلەلەرىن شەشۋ قوزعالىسى ەلىمىزدە باستالىپ تا كەتتى. قىزىلوردا، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا العاشقى قادامدار جاسالىپ جاتىر. سونىڭ ىشىندە جول بويىن جەكە ءۇي سالۋ ماقساتىندا پايدالانۋدىڭ جاقسى ءۇردىسى قىزىلوردا قالاسىندا بوي كوتەرگەنى قۋانىشقا بولەيدى.
نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى قالا ۇلكەيگەنىنىڭ زيان ەمەستىگى، ويتكەنى، قالانىڭ وسۋىمەن وركەنيەتىمىزدىڭ دە دامۋى العا باساتىنىن ايتا وتىرىپ، «الەمدە عىلىم دا، تەحنولوگيا دا وسىنداي ءىرى قالالاردا داميدى. ءبىزدىڭ جەرىمىز بايتاق. حالىق قازاقستاننىڭ اۋىلدىق جەرلەرىندە ورنالاسقان. ءبىز بارلىق جەردە بىردەي مۇنى دامىتا المايمىز، سوندىقتان ءىرى اگلومەراسيانى قۇرۋ جانە جاساۋ – بۇل ءبىزدىڭ ەلدىڭ ماڭىزدى مىندەتى»، دەپ اتاپ ءوتتى. قازىرگى كەزدە ۋاقىت اعىمىنا ساي جاقسى دامىعان ەلدەردىڭ ءبىرى – وڭتۇستىك كورەيا. ونىڭ استاناسى سەۋلدە جالپى حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىرى تۇرادى. قالالارىمىزدى از قاباتتى ۇيلەرمەن كەڭەيتۋدى ساۋاتتى ورىنداي الساق، جولدى، ينفراقۇرىلىمدى دۇرىس جولعا قويساق، كۇرمەۋلى كوپ ماسەلەنىڭ باسى اشىلار ەدى.
سىرعىپ اققان ۋاقىتتى ناقتى ىستەرمەن يگەرىپ، حالقىمىزدىڭ ءارى كەتكەندە 10-15 جىلدا سايلى تۇرمىستارى، جايلى ۇيلەرى بولاتىنىنا سەنىمى بولاتىن جاعىن قاراستىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن ەلباسىمىزدىڭ ءسوزىنىڭ شىندىعىن كورسەتە ءبىلۋىمىز كەرەك. قازاق تۋعاننان كەيىن شاڭىراقسىز قالماعان. جاڭا تۇرمىس جاڭا اق وتاۋ ۇيدەن باستالاتىن ەدى عوي. قازىرگى ءۇي قيىندىقتارى حالقىمىزدى سول قاسيەتىنەن ايىردى، كەيبىر ازاماتتار، اسىرەسە، جاستارىمىز ابدىراپ قالدى.
كەلەشەكتە دامۋىمىزدىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى جول ەكەنىن ەلباسىمىز ءوزىنىڭ «نۇرلى جول» باعدارلاماسىندا ايقىنداپ بەردى. نۇرلى جول تىرشىلىكتىڭ كوزى عانا ەمەس، ەلدى مەكەندەردى بىر-بىرىمەن جالعاستىرادى، ساۋدا-ساتتىق، قارىم-قاتىناس قۇرالى. ول – ءۇي سالۋ ماسەلەسىن ەكپىندەتە جەتىلدىرەتىن باعدارلاما. ونىڭ ەكپىنى شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا كۇشتى سەرپىن بەرەدى.
ادامنىڭ «ءوز ءۇيى، ولەڭ توسەگى»، جايلىلىق، قاۋىپسىزدىك، راحات سەزىمىن سىيلايتىن از قاباتتى، سايالى باقتى ءۇيى بولۋى كەرەك، بۇعان «نۇرلى جول» باعدارلاماسى كەڭىنەن جول اشىپ وتىر. سول سەبەپتى، «نۇرلى جول» – قۇلپىنا كىلتى تابىلعان باعدارلاما دەپ ايتار ەدىم.
ءابدىساعيت ءتاتىعۇلوۆ،
ۇلتتىق ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى،
مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى
