1       │    2

امانجول كۇزەمباي ۇلى –ت.ع.د.، پروفەسسور. 1945 جىلدىڭ 24 ناۋرىزىندا قوستاناي وبلىسى مەڭدىقارا اۋدانى ۇزىناعاش اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ى. التىنسارين اتىنداعى قازاق مەكتەپ-ينتەرناتىنىڭ تۇلەگى. 1969 جىلى قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. 1989-1990 جىلدارى قازاقستان تاريحىن ءپان رەتىندە ورتا مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋ جوسپارلارىنا ەنگىزۋگە زور ۇلەس قوستى. العاشقى وقۋ باعدارلاماسىن جاسادى. 1990-1991 جىلدارى ورتا كاسىپتىك-تەحنيكالىق وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋشىلارىنا ارنالعان «مەنىڭ رەسپۋبليكام» اتتى جاڭا ءپاننىڭ وقۋ باعدارلاماسىن قۇراستىردى. 300-دەن اسا عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى. ونىڭ  57ء-ى مونوگرافيا، وقۋلىق جانە وقۋ قۇرالدارى.

ءابىل ەركىن امانجول ۇلى – ت.ع.د.، پروفەسسور. 1969 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. 1992 جىلى  ە.ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى  مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. ءىىم قسر قاراعاندى جوعارى ميليسيا مەكتەبىندە وقىتۋشى، قوستاناي زاڭ اكادەمياسىندا كۇندىزگى ءبولىم فاكۋلتەتىنىڭ باستىعى قىزمەتتەرىن اتقارعان. ادىلەت پولكوۆنيگى. 150-دەن اسا عىلىمي ەڭبەكتىڭ، ونىڭ ىشىندە 10-نان اسا مونوگرافيانىڭ، وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالىنىڭ اۆتورى.       

«اناۋ تاعانى، بالام، الا ءجۇر!» دەيدى اكەسى. «سىنىپ قالعان ەسكى تاعانى الىپ نەعىلايىن؟» دەيدى بالاسى (ى. التىنسارين «اكە مەن بالا» اڭگىمەسىنەن). بولەك زامان، بولەك كوزقاراس – اكە مەن بالا بەينەسىندە. اكە مەن بالا – بۇل تاۋسىلمايتىن اڭگىمە، ماڭگىلىك تاقىرىپ.  ولار ءومىردىڭ ءوزى. ومىردە ءبىر-بىرىن ءۇنسىز ىممەن تۇسىنەتىن، ەسكى مەن جاڭا زامان بولىپ ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعىن يلەپ جۇرگەن اكە مەن بالالار بار. بۇگىنگى اڭگىمە سولار جايىندا.  اكەسى دە تاريحشى، بالاسى دا تاريحشى. جاي تاريحشى مامان ەمەس، بىلدەي عالىم. ەكەۋى دە قوستاناي قالاسىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا قىزمەت جاسايدى. اكەسى ءبىلىم وشاعىندا ءدارىس وقىسا، بالاسى عىلىم جانە شەتەلمەن بايلانىس جونىندەگى پرورەكتور.

                                  كەزدەيسوقتىق ەمەس...

مۇنتازداي كيىنىپ العان، سابىرلى، ءجۇرىس-تۇرىسى شيراق، ويى جيناقى، ءىسى تياناقتى. مۇعالىمدىكتەن اسىپ تۇسەتىن مارتەبەلى ماماندىق جوق. بارلىق ماقتاۋ، ماداقتاۋ مۇعالىمگە تيەسىلى. ول اۋىلدا وسىنداي مۇعالىمدەردەن ءتالىم الدى، ولارعا قاراپ العاشىندا «مۇعالىمدەر وسىنداي ەكەن عوي» – دەپ وي ءتۇيدى.  ولاردىڭ ءاربىر ءسوزىن لەزدە قاعىپ الىپ، كوڭىلگە ءتۇيىپ وتىردى.  نە سۇراساڭدا بايىپپەن جاۋاپ بەرەتىن، ءبارىن بىلەتىن ۇستازدارىنا قاراپ ءمۇعالىم بولۋدى ارماندادى. تاريحقا دەگەن قۇشتارلىعى تاعى بار.

اقىرىندا ول قيىندىققا مويىماي، تاباندىلىق تانىتىپ دەگەنىنە دە جەتتى، ءبىراق ەندى ونىمەن توقتاپ قالعىسى كەلمەدى. ءى. ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەرىمەن» قارۋلانىپ قولىن الىسقا سوزدى. عىلىم جولىنا بەت الدى. تالماي ەڭبەكتەنىپ، عىلىم كانديداتتىعى، ونان كەيىن دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن قورعاپ شىقتى. بابامىز قازاق «ۇستازى جاقسىنىڭ ۇستامى جاقسى» – دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. ونىڭ وزىنە ونەگە ەتىپ، ۇستاز تۇتقان ادامدارى بۇكىل حالىقتىڭ ۇستازدارىنا اينالعان حالقىمىزدىڭ ءىرى تۇلعالارى. ول ءبىرىنشى كۋرستى اياقتاعان جلدىڭ جازىنان باستاپ ءۇش جىل قاتارىنان رەسپۋبليكامىزداعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ بەلگىلى عالىمى، انتروپولوگ ورازاق سماعۇل ۇلى باستاعان انتروپولوگيا ەكسپەديسياسىنىڭ قۇرامىندا زەرتتەۋ جۇمىسىنا قاتىستى. ءۇش جىلداعى توعىز وي بويعى ورازاق سماعۇل ۇلىنىڭ عىلىم جايىنداعى اڭگىمەلەرى ول ءۇشىن ۇلكەن ۋنيۆەرسيتەت بولدى. سول ستۋدەنت كەزىنىڭ وزىندە-اق بۇكىلوداقتىق ستۋدەنتتەردىڭ عىلىمي كونفەرەنسياسىندا «ءال-فارابي قىپشaق دالاسىنىڭ ۇلى عالىمى» اتتى تاقىرىپتا بايانداما جاساپ، جۇلدەلى ورىننان كورىنىپ، قولا مەدال يەلەندى.

سونداي اق، ونىڭ ناعىز تاريحشى بولىپ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن بەلگىلى عالىم ماناش قوزىبايەۆ بولدى. ونىڭ اناسى قوزىباي اۋلەتىنىڭ قىزى بولعاندىقتان ماناش ناعاشىسىمەن ءومىر بويى جاقىن ارالاستى، تاريح عىلىمىنىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرۋگە تەرەڭ بويلادى. ال، قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىتۋشىلىق قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەزىندە سول جىلدارداعى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى حالقىمىزدىڭ كەمەڭگەر ۇلدارىنىڭ ءبىرى ەۆنەي ارىستان ۇلى بۋكەتوۆتىڭ اعالىق قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا عىلىممەن الاڭسىز اينالىستى.

ول بالالارىنىڭ دا تاريح سالاسىن تاڭداعانىن بار پەيىلىمەن قالادى. اتا-انا تاراپىنان جاسالاتىن مۇنداي قارەكەتتى كەيبىرەۋلەر بايىبىنا بارماي جاتىپ، سوگىپ جاتادى.  ايتسە دە، ول ءداستۇر جالعاستىعىنان ەش جاماندىق كورگەن جوق. سەبەبى تاريح عىلىمى جايى بەلگىسىز، ەرتەڭى كۇماندى ەمەس، كەرىسىنشە ءوزى بىلەتىن، بولاشاعىنا سەنەتىن سالا ەدى. بالالارى دا اكەسىنە قاراپ وي تۇزەدى. بۇگىنگى تاڭدا ولار پەداگوگيكا سالاسىندا دا، باسقا سالادا دا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. دەگەنمەن ۇلكەن ۇلىنىڭ تاريحقا، عىلىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى بارىنەن زور بولىپ شىقتى.

ول زيالى وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. اناسى دا، اكەسى عالىم. ءۇيدىڭ ءىشى بولسا، تولعان كىتاپ. اكەسى ونى تاريحقا باۋلىدى، تاريحشى بولساڭشى دەپ باعىت سىلتەدى. ول قارسىلىق تانىتقان جوق. بار ىنتا-جىگەرىمەن تاريحقا بەرىلدى. توم- توم كىتاپ تاۋىستى. ەرىنبەدى، ىزدەندى، تاباندىلىق تانىتتى.

قوعامىمىزدا ءبىر اۋلەتتەن شىققان كاسىپ يەلەرى، ناقتىراق ايتساق ۇستازدار اۋلەتى از ەمەس. ءوزى ۇستازدار اۋلەتىنەن شىققانداردىڭ تالايىن كوردى. ولاردىڭ ماماندىعىنا دەگەن بەيجايلىعىن بايقاعان كەزدە سۇراقتىڭ استىنا العان كەزدەرى دە بولعان.  بار تۇيگەنى اتا-اناسىنىڭ ايتقانىنان شىعا الماي ءوزىنىڭ قالاۋى باسقا بولسا دا، امال جوقتان ۇستازدىققا كەلگەندەر،  قايدا تۇسەرىن بىلمەي اتا-اناسى ايتقان ۇستازدىققا اداسىپ كەلگەندەر دە از ەمەس.

 ول ءوزىنىڭ جولىن اداسپاي تاڭداعانىن بىلەدى. اكەسىمەن بىرلەسىپ عىلىمي تۇرعىدان العاندا وزەكتى تاقىرىپتارعا قالام تەربەپ،  كىتاپ شىعارۋ كەز كەلگەن بالانىڭ قولىنان كەلمەسى انىق. ول ءۇشىن قۇر اكەنىڭ بالاسى بولۋ ازدىق ەتەدى.

جىلتىراعاننىڭ ءبارى التىن ەمەس

ول قوعامىمىزدا پسيەۆدوعالىمداردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەتكەنىن مويىندايدى. الايدا وعان جۇيكەسىن جۇقارتىپ، قىنجىلمايدى دا. پسيەۆدوعالىمدارمەن كۇرەس جۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەس. ولاردىڭ بار بولۋى زاڭدىلىق، ءتىپتى كەرەك. ولار الدەكىمنىڭ ساناسىن ۋلاپ جاتسا دا، جالپى تاريحقا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى ارتتىرىپ جاتىر. شىڭعىس حاندى قازاق قىلىپ شىعارعانداردىڭ ارقاسىندا قازاق جاستارىنىڭ اراسىندا تاريحي تۇلعامەن جاقىنىراق تانىسقىسى كەلەتىندەردىڭ سانى كوبەيدى. ونىڭ پىكىرى وسىنداي. باسىنان وتكەن كەتكەندى تاپتىشتەپ جازىپ، مۇراعاتىنداعى فوتوسۋرەتتەرگە شەيىن كىتاپ بەتىنە جاريالايتىن ەستەلىك جازاتىندارعا دا ايتار نازى جوق. ۋاقىت وتە كەلە كەرەكسىز دۇنيە ۇمىتىلادى، ال كەرەك دۇنيە كىتاپ سورەسىنەن تابىلادى. كەزىندە مەنى تاريحتى اڭىزعا اينالدىرىپ جىبەردى دەپ سىناعاندار بولعان – دەيدى ول. ولار ءقازىر مەن ۇستانعان باعىتتىڭ دۇرىس ەكەندىگىنە كوز جەتكىزىپ، ءۇنسىز قالدى.

مىسالى جازۋشىلار وداعىندا تىركەلمەسەڭ، سەن جازۋشى ەمەسسىڭ. گازەتكە شىققان شىعارمالارىڭ بار، مەيلى. باستىسى كۋالىك. پسيەۆدوعالىمدار وسىلاي پايدا بولدى. بۇل كەڭەستىك مادەني ساياساتتىڭ «جەمىسى». ءقازىر ءبىز ولارمەن كۇرەس جۇرگىزە المايمىز. ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالدىرعان دۇرىس. ءبىز كۋالىككە قاراپ ەمەس، ناقتى ىس-ارەكەتكە قاراپ جۇمىسقا الاتىن كەزگە كەلە جاتىرمىز.  پىكىرىن وسىلايشا وربىتكەن ول بۇل تۋرالى تارقاتىپ ءارى قاراي اڭگىمە ايتقىسى كەلمەدى.

دوستويەۆسكيي دەيدى

وكىنىشكە قاراي جاڭالىقتى قابىلداي المايتىن ەسكى ويمەن قالىپ قويعان اكەلەر دە، اكە جانىن ۇققىسى كەلمەيتىن، ورتاق كەلىسىمگە كەلۋگە تىرىسپايتىن بالالار دا بار.  ورىس جازۋشىسىنىڭ بۇل شىعارماسى بەكەردەن بەكەر كلاسسيكاعا اينالعان جوق. ايتسە دە، ۇلىم ەكەۋمىزدە ونداي قايشىلىق جوق –دەدى ول. كەرىسىنشە ءبىز بىرىمىزدىكىن ءبىرىمىز قاعىپ الاتىن، تاندەم جاساي بىلگەن جاندارمىز. ول ءبىلىم بولسا، مەن تۇيسىكپىن. ول تۇيسىك دەپ ءوزىنىڭ الىستى بولجاي الاتىن، سەزە الاتىن قاسيەتىن العا تارتسا، بالاسىنىڭ ءبىلىمى دەپ وسى زامانداعى الەمدىك ساناعا نەگىزدەلگەن جاڭا كوزقاراستاعى عىلىمي اقپاراتتاردى مەڭگەرگەندىگىن ايتىپ وتىر. ەكەۋمىز بىرىكسەك، ءبىز مىقتى كۇشپىز – دەيدى.

ف.دوستويەۆسكييدىڭ «اكە مەن بالاسى» بۇل  ەكى زامان وكىلدەرى اراسىنداعى ماڭگىلىك كوزقاراس قايشىلىعى: ءبىرى ماقۇل كورسە، ەكىنشىسى قارسىلىق تانىتادى. ول عىلىمعا دەن قويۋ، عالىم بولۋ بىلىمقۇمارلىقپەن بىرگە دارالىقتى قاجەت ەتەتىندىگىن جاقسى تۇسىنەدى. سوندىقتان تاريحي وي، كوزقاراستارىمىز اكەممەن سايكەس كەلمەي قالاتىن كەزدەر بولادى البەتتە. (كۇلدى) ءبىراق بۇل دوستويەۆسكييدىڭ شىعارماسىنداعىداي ەمەس – دەدى ول.

ول بۇل ۇدەرىستى قايشىلىق ەمەس، عىلىمعا ءتان پىكىرتالاس دەپ قابىلدايدى. مۇنداي پىكىرتالاسسىز العا جىلجۋ جوق. ەكى نارسەنى سالىستىرعاندا عانا شىندىققا قول جەتكىزۋگە بولاتىن سياقتى ول تاريحقا دا وسى سىندى ءادىس-امالدار كەرەك ەكەندىگىن ايتتى. بۇل تاريح عىلىمىنا عانا قاتىستى ەمەس. جالپى بالالار اكە ايتقانىنان شىقپاسا، مىنا قوعام وزگەرىسسىز قالار ەدى.                                          

      رەسەي كىنالى

ءبىزدىڭ كوزبەن كورىپ جۇرگەنىمىز قازاق زيالىلارىنىڭ بالالارى ءوزىنىڭ انا تىلىنە كەلگەندە شورقاق. ونىڭ ايتۋىنشا بۇل اكەنىڭ دە، بالانىڭ دا كىناسى ەمەس. قوعامدىق جۇمىسپەن بەلسەنە ارالاسقان سايىن بالانىڭ تاربيەسىنە بولىنەتىن ۋاقىت ازاياتىنى شىندىق. بالاعا مۇقيات قاراۋعا تىرىسساڭ دا ونى ورتا، قوعام ءوز تاربيەسىنە الادى. سودان بالانىڭ ءتىلى ورىسشالانىپ كەتە بەرەدى، ورىسشا وقىتاتىن مەكتەپكە بارادى. ءالى كۇنگە دەيىن سولاي. ءبىز بۇگىن ەكونوميكالىق، ساياسي تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنىمىزبەن، رۋحاني جاعىنان ەركىن ەمەسپىز. مەن بىردە ۇلىمدى جاز ايىندا قازاقشا سويلەۋدى ۇيرەنسىن دەپ اجەسىنە جىبەرگەنمىن. اۋىلدا ورىسشا سويلەيتىن ەشكىم جوق قوي دەپ. ءۇش ايدان كەيىن الىپ كەتۋگە بارسام، نەمەرەسى اجەسىنە ورىس ءتىلىن ۇيرەتىپ ۇلگەرىپتى. ورىس ءتىلى كەز كەلگەن جەردە قاۋلاپ وسە كەتەتىن ءارامشوپ سەكىلدى. ونىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن ونىڭ ىرقىنا جىعىلماۋ كەرەك – دەپ اعىنان جارىلدى ول. بۇگىنگى كۇنى ءبىر قازاق باسىلىمىنا كەم دەگەندە ون ورىستىكى قاسقايىپ قارسى تۇرادى. اقپاراتتىق بيلىك ورىس تىلدىلەردە. بۇل جاعداي وزگەرمەيىنشە، ورىس تىلىنە دەگەن ەرەكشە قۇرمەت پەن ءىلتيپات كورسەتۋ سەزىمدەرى وشپەيدى. 

ول اۋىلدا تۋعانمەن، قالادا وسكەن بالا. اۋىل بالالارىنا عانا ارنالعان قازاق ءتىلدى جالعىز مەكتەپ-ينتەرناتىنا قالالىق بولعاندىقتان ىلىنە الماي، ورىس مەكتەبىندە ءبىلىم الدى. كىتاپتارىن دا بۇگىندە ورىس تىلىندە جازادى. ءبىراق قازاقشا سايراپ تۇر، ۇلتجاندىلىعى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. س. ماۋلەنوۆتىڭ بالاسى، ع. مۇسىرەپوۆتىڭ قىزى قازاقشاعا سۋداي ەمەس. كىنا كىمدە ؟ – دەگەن سۇراققا ول زيالى قاۋىم بالالارىنىڭ انا ءتىلىن بىلمەۋ ماسەلەسى تۋراسىنداعى كىنانى رەسمي قازاقتىكى، بيرەسمي ورىستىكى بولعان قالادان كورەتىندىگىن ايتتى. قىزمەتىنىڭ وسۋىنە نەمەسە باسقا جاعدايلارعا بايلانىستى اۋىلدان قالاعا كوشىپ كەلگەندەر ورىس ءتىلىن بىلمەسە كۇن كورە المايتىنا كوز جەتكىزدى. بۇل سول كەزدەگى باستى تراگەديا بولاتىن. قازاقتىڭ قايماعى جينالعان قالا الماتىنىڭ ءوزىنىڭ قازاقتانعانى بەرتىندە عانا عوي –  دەدى ول.  

ەش ايىرماشىلىق جوق

پەداگوگيكالىق ينستيتۋتقا بۇرىنعىداي العىرلار ەمەس، بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىك گرانتقا بولا تۇسەتىن بولدى دەگەن پىكىرلەردى قۇلاعىمىز شالادى.  مىسالى، بىزگە جىل سايىن ءتورت ءجۇز گرانت بولىنەدى ەكەن. اتالمىش گرانتتى يەمدەنگەندەردىڭ سەكسەن پايىزى تەگىن وقۋدى كوزدەپ كەلسە، قالعان جيىرما پايىزى ءسۇيىپ كەلەدى. سەكسەن پايىزدىڭ بىرتە-بىرتە ماماندىعىنا دەگەن ماحابباتتارى ويانادى. ال، تۇتاستاي الساق، تالاپكەرلەردىڭ كوبىسى اۋىلدان كەلگەن قىز-جىگىتتەر. اۋىلدا سۇرانىسقا يە ءبىرىنشى ماماندىق ول – مۇعالىمدىك.  بۇكىل ماسەلە وسىندا جاتىر –دەيدى ول.  

ول جاڭا عاسىر ستۋدەنتتەرى مەن وتكەن عاسىر ستۋدەنتتەرىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي: ىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق بۇرىنعىداي ەمەس دەيتىندەرمەن كەلىسپەيدى. پەداگوگيكالىق ينستيتۋتقا ءتۇسىپ جاتقان ستۋدەنتتەردىڭ تالپىنىسىنا ريزا. گرانتقا تۇسكىسى كەلسە، وندا تۇرعان دانەڭە جوق. اتا-اناسىن قۋانتىپ، تەگىن ءبىلىم العىسى كەلەتىن جاستاردىڭ، سونداي-اق وقۋ پروسەسىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعى، قۇشتارلىعى مول ەكەندىگىنە ايرىقشا توقتالدى.                    ماسەلە كوپ

كوپ ۇزاماي ون ەكى جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە تۇبەگەيلى تۇردە اۋىسامىز. ال، زاڭ بويىنشا ولارعا تەك ماگيسترلەر ساباق بەرۋلەرى ءتيىستى. بىزدە كوبىسى ماگيستراتۋرادا وقىعىسى كەلەدى، ءبىراق وقي المايدى. سەبەبى ءبىلىم وردامىزدىڭ ولاردى دايىنداۋعا زاڭ بويىنشا قۇقى جوق. ونداي پارمەن بەرىلمەگەن. سوندا كۇنى ەرتەڭ جاڭا جۇيەگە كوشكەندە وقىتاتىن مامانداردى قايدان الماق مەكتەپ؟ عىلىم ماگيسترلەرىن، دوكتورلارىن دا دايىنداپ شىعۋ قۇزىرىن ايماقتارعا قايتارىپ بەرۋ قاجەت. مىنە، بۇل ءبىرىنشى كەزەكتەگى ماسەلە –دەيدى. ول سونىمەن قاتار ايماقتانۋ، ءدىنتانۋداي كەرەك ەمەس پاندەردىڭ ەنگىزىلەتىنە نالا.

ول پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتارعا عىلىم ماگيسترلەرىن دايىنداۋعا قۇزىر بەرەتىن زاڭعا ەنگىزىلمەكشى بولىپ جاتقان وزگەرىستەر جايلى سوڭعى جاڭالىقتان حاباردار. ەندىگى ماسەلە دوكتارانتۋرا، اسپيرانتۋرا – دەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا قوستاناي قالاسىندا بىردەن بارلىق ماماندىقتان دوكتورلار شىعاراتىن عىلىمي بازا جوق. ال، تاريح سالاسى بويىنشا بار – دەپ جاۋاپ قايىردى.  

سۇحباتتاسقان: جازيرا بايدالى