داۋلەت سەرىكباي – تورعاي ءوڭىرىنىڭ تۋماسى. فەيسبۋك جەلىسىنىڭ بەلسەندى قولدانۋشىسى. جەلىدە 5000 (فەيسبۋك ەرەجەسى بويىنشا ودان ارتىق وقىرمانمەن «دوستاسا» المايدى) تۇراقتى وقىرمانى بار. 3 جىلدىڭ ىشىندە 3000 جازبا جازعان قاراپايىم قازاق. جەلىدە جاريالاعان ءار جازباسى كەم دەگەندە 150-200 لايك جينايدى. سول الەۋمەتتىك جەلى بەلسەندىسىمەن از-ماز سۇحبات قۇرۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

 –  داۋلەت، ءسىزدى فەيسبۋك پاراقشاسى ارقىلى تانيمىز.  5000-نان اسا وقىرمان-دوستارىڭىز بار. جازعان دۇنيەلەرىڭىز قوعامدىق تالقىعا تۇسۋدە، نازارعا ىلىگۋدە. ءوزىڭىزدىڭ سونشالىقتى تانىمال ەكەنىڭىزدى بىلەسىز بە؟

جوق. ءسىز ايتقانداي تانىمال ەمەسپىن. جالپى، مۇنداي سۇرانىسقا يە بولامىن، سۇحبات بەرەمىن دەپ ويلاماپپىن (كۇلدى). بۇل – ومىرىمدەگى العاشقى سۇحبات. ويىمدى دۇرىس جەتكىزە الامىن با دەپ ۋايىمداپ تۇرمىن.

–  اۆتوبۋسقا مىنگەندە كوندۋكتور جىگىت ءسىزدى تانىپ، بيلەت ءۇشىن اقشا الماپتى. دەمەك ءسىز تانىمالسىز! بۇل تانىمالدىلىق سىزگە تەك قۋانىش سىيلاپ ءجۇر مە؟

«سەن داۋلەت ەمەسسىڭ بە؟» دەپ تانىپ قالىپ، اقشا الماعانى شىندىق. تەگىن جۇرەتىن شال-كەمپىرلەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ تەگىن كەلدىم. ەندى تيىن الىپ شىقپاي-اق قويسام دا بولادى ەكەن عوي. قارىن اشقاندا دۇكەننىڭ ساتۋشىسى تاني كەتىپ، كيتايسكيي لاپشا، نان، ماي بەرسە عوي، ءيا؟ (قالجىڭ عوي) تەگىن نارسە كەرەك ەمەس ماعان. فەيسبۋكتە وتىرادى ەكەن دەپ تەگىن وتىرعىزۋعا بولمايدى. ءبىر رەت تراۆموتولوگيا بولىمشەسىنە بارعاندا ىشتەگى دارىگەر مەنىڭ جازبالارىمدى وقيتىن وقىرمان بولىپ شىقتى. قاتتى تاڭ قالدىم. جۇمىس ىستەيتىن جەرىمدە دە بىرنەشە جىگىت فەيسبۋكتە، سونىڭ ىشىندە مەنىڭ پاراقشامنىڭ جاڭالىقتارىن وقىپ وتىرادى ەكەن. ءبىراق تورعاي جايلى جازامىن دەپ بالەگە دە قالدىم. زۆونداپ، اۋىر سوزدەر ايتاتىندار دا بار. ولاردىڭ ويىنشا مەن تورعايلىق بولعاندىقتان تورعايدى جامانداماۋىم قاجەت. دوستىڭ جىلاتىپ ايتاتىندىعىنان ولار شاماسى بەيحابار. مەن تورعاي دالاسى جايلى مەيلىنشە كوپ ادام ءبىلىپ، كومەك قولدارىن سوزسا دەپ ويلايمىن. ماعان شىنتۋايتىندا تانىمالدىلىق ەمەس، تورعاي حالقىنىڭ ەڭسە كوتەرگەنى قاجەت.

–  تورعاي ءسىزدىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىڭىز. قولعا قالام الۋداعى باستى سەبەپ. قوزعاۋشى كۇش.  بىلگىمىز كەلەتىنى – تورعاي امان-ەسەن بە؟ تورعايدىڭ جاڭالىقتارىن ايتا وتىرساڭىز.

تورعايىمنىڭ جاعدايى ناشار. قازاقستان دامىپ-وركەندەپ جاتسا، تورعاي ءوز الدىنا، جەكە اۆتونوميا سياقتى كۇن كەشۋدە. نە سۋ جوق (قۇدىقتان سۋ تاسيدى)، نە جۇمىس جوق (ۆاكانسيا وتە از، بار بولسا، ايلىعى شايلىعىنا جەتپەيدى)، نە رۋح (حالقى ءالجۋاز بولىپ بارادى) جوق. «...تورعايدىڭ وزىنەن-وزى تۋرالى اڭىزى ءوسىپ كەتكەن ولكە، داڭقى وزىپ دالا» دەپ عافۋ قايىربەكوۆ بەكەر ايتپاعان. قارت تورعايدا قانشاما مەنتۋما تالانت دۇنيەگە كەلدى دەسەڭىزشى. بۇرىنعى تورعاي مەن بۇگىنگى تورعايدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. شەشىلمەگەن ماسەلەسى كوپ. باستارىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەن.

–  قىسقا قايىرماي، تولىعىراق ايتساڭىز.

اۋىلدى دامىتۋ جوسپارى

«جول ەرەجەسى» تۋرالى زاڭدى قايتا-قايتا وزگەرتتى عوي، بىرەسە جارىقتى جاعاسىڭ دەدى، بىرەسە جاقپايسىڭ دەيدى، بىرەسە "اۆتوكرەسلو" الاسىڭدار دەدى، بىرەسە المايسىڭدار دەدى. قۇدايعا شۇكىر، ءقازىر اۋىلداردا دا كولىك كوبەيىپ كەلەدى. ءبىراق اۋىلعا زاڭ جۇرمەيدى. زاڭ بارىنە بىردەي بولعاسىن اۋىلداردا دا زاڭ ورىندالۋى كەرەك. مىسالى، اۋىلداعى كەيبىر ماشينالاردا قۇجات جوق. «اۆتوكرەسلو» تۇرماق كەيبىرەۋىندە ورىندىق تا جوق، جارىعى كۇندىز جانباق تۇگىلى تۇندە دە جانبايتىن ماشينالار بار. ولاردى ەشكىم قاداعالاپ جاتقان جوق. مەنىڭشە، ءبارىن اۋىلدان باستاۋ كەرەك، اۋىلدا جول ەرەجەسى تۋرالى ەستىمەگەن بالالار قالاعا كەلىپ ماشينا ايدايدى، جول ەرەجەسىن بۇزاتىندار اۋىلدان قالاعا كەلەتىن ادامدار. اۋىلدىڭ كوشەلەرىنە دە «سۆەتوفور» ورناتىپ، «پەشوحود» سىزىلۋى كەرەك، جول بەلگىلەرىن دە ورناتۋ كەرەك. بەنزين ساتاتىن اۋعان ەركىننىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىنا «زاپراۆكانىڭ» بەلگىسىن، اكيماتتىڭ، دۇكەننىڭ تۇسىنا «كولىك تۇراعى» دەگەن بەلگى ورناتۋ كەرەك. كەيبىر اۋقاتتى قوناق كۇتە الادى-اۋ دەگەن ۇيلەردىڭ تۇسىنا «قوناق ءۇي» دەگەن بەلگى ورناتۋ كەرەك. سوندا سىرتتان كەلگەندەر سول ۇيگە ءتۇسىپ، شاي ءىشىپ، شايدىڭ اقشاسىن تولەپ، كىرىس كىرەر ەدى. كوشەگە «سۆەتوفور» ورناتىلىپ، «پەشوحود» سىزىلسا، جۇرگىزۋشىلەر جول سالىنۋىن تالاپ ەتەدى، ويتكەنى قۇمى بۇرقىراپ جاتقان كوشەگە پەشوحود سىزا المايسىڭ. «سۆەتوفور» ورناتىلدى دەگەن ءسوز كوشەگە اسفالت توسەلەدى دەگەن ءسوز.

ەكىنشىدەن، اۋىلدىقتار قوقىستى كەز كەلگەن جەرگە تاستايدى. قالاداعىداي اۋىل كوشەلەرىنە قوقىس كونتەيلەرىن قويۋ كەرەك. سوندا اۋىلدا دا كوممۋنالدىق قىزمەت كورسەتەتىن مەكەمەلەر قۇرىلىپ، اۋىلدىڭ ءبىراز ادامدارىنا جۇمىس تابىلار ەدى. ۇشىنشىدەن، اۋىلدا دا تاۋەلسىز اقپارات قۇرالدارى بولۋى كەرەك. ايتپەسە اكىمنىڭ نە ءبىتىرىپ جاتقانىن بىلمەيسىڭ. اۋىلدان گازەت-جۋرنال شىقسا، اۋىلداعى ءبىراز تالانتتاردىڭ باعى اشىلار ەدى. تورتىنشىدەن، اۋىلعا بانكتەردى اپارۋ كەرەك. اقشا كەرەك بولعاندا بانكتەن جۇگىرىپ بارىپ 5000 تەڭگە الا قوياسىڭ. مال ساتقاندا اقشاسىن قايتاراسىڭ. جانە كەيبىر ەتى ءتىرى اۋىل ادامدارى نەسيە الىپ، جەكە ىستەرىن اشار ەدى. بەسىنشىدەن، ۋنيۆەرسيتەت اشۋ كەرەك ءار اۋىلدان. سوندا اۋىلدان قالاعا بارعان قازاقتار قارا جۇمىسشى ەمەس، جوعارى ءبىلىمدى بولىپ بارادى.

اۋىز سۋ ماسەلەسى

وسىدان 10 جىل بۇرىن ءبىزدىڭ اقشىعاناق اۋىلىنا سۋ تارتىلعان بولاتىن. تازا سۋ ىشەتىنىمىزگە سەنبەگەن ەدىم. ويتكەنى سۋدى وزەننەن تارتا سالعان بولاتىن. جەراستى سۋلارى زەرتتەلگەن جوق. قىرۋار قارجى ءبولىندى. جۇمىس شالا ىستەلدى. قىرىق جىلعى قۇبىردى اۋىستىرعان جوق. ءبىر جىل عانا ىستەدى. ءقازىر ودان سۋ تۇگىلى سايتان دا شىقپايدى. ەستۋىمشە، سۋ تازارتاتىن قوندىرعى وتە قىمبات تۇراتىن، تاپتىرمايتىن دۇنيە ەكەن. باعدارلاما بويىنشا سۋ تارتىلدى، ءبىتتى. ءقازىر ىستەپ تۇر ما، جوق پا، ونىمەن ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق. ايتەۋىر ۇكىمەتتىڭ تىزىمىندە تازا سۋمەن قامتىلعان اۋىلداردىڭ قاتارىندا تۇرمىز. جەلگە ۇشقان قارجىعا ەشكىم جاۋاپ بەرمەيدى.

اۋىلعا جاعداي جاساماي ەلدەگى ماسەلەلەر شەشىمىن تاپپايدى. اۋىل حالقى قالاعا اعىلادى. قالاداعى ونسىز دا شەشىلمەي جاتقان ماسەلەلەردى ودان سايىن ۋشىقتىرادى. اۋىلدار قيراپ قالعان ءقازىر. ولاردى كۇيرەتۋگە اۋىل تۇرعىندارى ءوزىمىز ۇلەس قوستىق. ساپ-ساۋ تۇرعان مادەنيەت ۇيلەرىن، كىتاپحانالاردى، مال بازالارىن بۇزىپ ۇيىمىزگە تاسىپ الدىق. كوشەلەردى قوقىسقا تولتىردىق. سويتە تۇرا «اۋىلىڭ جامان» دەسە شىرت ەتە قالاتىن پاتريوت بولعىمىز كەلەدى. مەنىڭ دە پاتريوت بولعىم كەلەدى. ءبىراق اۋىل ماقتان تۇتاتىن جاعدايدا ەمەس، جوقتايتىن جاعدايعا جەتتى. ساۋساق ۇشىن قيمىلداتىپ جاتقان ەشكىم جوق. ەشكىمدە كاسىپ جوق. كاسىپ ىستەيدى دەگەندەر اراق ساتىپ، اۋىل تۇرعىندارىن اراققا سالىنۋعا يتەرمەلەۋدە. اۋىل ءۇشىن بىردەڭە ىستەمەي، سىناعانعا اشۋلانۋ دۇرىس نارسە ەمەس. ول جاققا بارىپ، مەكتەپ بىتىرگەندەرىڭە 10 جىلدىق، 20 جىلدىقتارىڭدى تويلاپ، مۇعالىمدەرگە سىيلىق بەرىپ كەتكەنىڭدەرىڭنەن ەلدى-مەكەن دامىپ كەتپەيدى. ەڭ قۇرىعاندا اعاش ەكپەيسىڭدەر، قۇر تويلاپ كەتەسىڭدەر. سول تويعا كەتكەن اقشاعا نەگە بىرىگىپ ءىس اشپاسقا؟ جەتەدى ءىستىڭ كوزى. جەر بوس جاتىر، كوكونىس نەگە ەكپەسكە؟

جالپى اۋىلدىڭ ماسەلەسى قازاقتىڭ ماسەلەسى، ۇلتتىڭ ماسەلەسى. اۋىل جاستارى قالاعا اعىلىپ جاتىر. قالادا ءوز ورىندارىن تاۋىپ جاتسا، قۋانار ەدىم. ءبىراق ولاي بولماي جاتىر. اۋىل جاستارىن كاسىپكە ۇيرەتۋ كەرەك. وقىتۋ كەرەك. ەڭ قۇرىعاندا، جىگىتتەرى ەتىكشىلىكتى، قىزدارى اسپازشىلىقتى مەڭگەرۋى كەرەك. قالاداعى قاپتاعان شاشتاراز، اسحانالاردا ىستەيتىن اۋىل جاستارى عوي دەيمىن. ىستەگەن تاماقتارى ساپاسىز، شاشتى دا جوندەپ قيا المايدى. ستيپەنديا تولەيتىن ءارى تەگىن وقىتاتىن تەگىن وقۋلار بار دەپ قايتالاپ ايتامىن. جاستار سول وقۋ ورىندارىندا "تەحنيك"،"شاشتاراز"،"اگرونوم" ت.ب. ماماندىقتاردى وقىپ السا، وزدەرىنە جاقسى عوي. كاسىبي شەبەر اتانىپ، تابىستارى دا كوبەيەدى. ءارى سول ۇيرەنگەنىمەن اۋىلعا بارىپ ءىس اشىپ الۋى دا مۇمكىن.

ءقازىر فەيسبۋكتىڭ ورنىن ەشبىر گازەت-جۋرنال، سايت باسا المايدى

–  وسى ايتقاندارىڭىز ءۇشىن سىزگە قىرىن كوزبەن قاراپ، ءتيىسىپ جۇرگەندەر بار ەكەندىگىن جوعارىدا ايتتىڭىز. ولارعا قالاي توتەپ بەرىپ ءجۇرسىز؟ جالپى، ولاردىڭ قانداي ناقتى وكپەسى بار؟

جالپى ءبارىمىز دە قازاقپىز عوي. بولمىسىمىز قازاق. ينتەرنەتتە نەشە ءتۇرلى جاعىمسىز جاڭالىقتار تارالىپ جاتادى. سىن ايتامىز. مىسالى، انشىلەر قازاقىلىققا جات نەبىر پالەنى ويلاپ تاۋىپ جاتادى. بىرەۋى ءىش كيىممەن تۇسەدى،بىرەۋى ءتىپتى جالاڭبۇت تۇسەدى. سولارعا سىن ايتساق، وسەك ايتقان سياقتى بولامىز. الگى ناينتي مە، ساينتي مە، قىزتەكەلەر سياقتى كيىنگەن جىگىتتەردى سىنادىق. بىرەۋلەر داتتادى، بىرەۋلەر ماقتادى. ولاردىڭ ءان ايتىپ، اقشا تاپقاندارىنا ەشكىم قارسى ەمەس. تەك قازاقتىڭ ەركەكتەرى سياقتى ءان ايتىپ، ناندار

– الەۋمەتتىك جەلى پاراقشاڭىز ارقىلى تورعاي اكىمشىلىگىنە ۇسىنىس جازعانىڭىزدى وقىعانمىن. ءسىز اكىمدىك سايتىندا ءوڭىر احۋالى تۋرالى جازىپ تۇرعىڭىز كەلەدى ەكەن. ۇسىنىس قۇر فەيسبۋك جازباسىنىڭ دەڭگەيىندە قالىپ قالدى ما الدە قوڭىراۋ شالىپ، ۇسىنىستى باسشىلىققا جەتكىزدىڭىز بە؟ جەتكىزسەڭىز، ولار نە دەپ جاۋاپ قايتاردى؟

اڭگىمەمدى ارىدەن باستاسام. ارقالىقتان از كۇنگە الىستاعان ادام ارقالىققا قايتا كەتۋگە اسىعىپ تۇرادى. ول جاققا بارماعانىما 2 اي بولدى.  ارقالىققا قايتا كەتكىم كەپ ءجۇر."قۇس فابريكاسىندا" جۇمىس ىستەگەن كەزدى ساعىنامىن. ارقالىقتا جۇرگەندە قالتامدا اقشا بولمايتىن، اقشام جۇمىرتقا ەدى. دۇكەننەن جۇمىرتقا اكەپ بەرەم دەپ قارىزعا ساۋدا جاسايتىنمىن. قوناققا بارسام دا سىيلىعىم جۇمىرتقا ەدى.

ارقالىقتىڭ اكىمدىگىنە ۇسىنىسىم ءالى سول قالپىندا. الەۋمەتتىك جەلىلەر دە بولسىن، سايتتار دا بولسىن، قالانىڭ جاڭالىقتارىن جازىپ وتىرايىن. ءبىراق ەشكىمگە تاۋەلسىز بولۋىم كەرەك. اكىمدى ماقتاپ جازا المايمىن،باسقا جازاتىن نارسەلەر كوپ. مىسالى، كومەك كەرەك جارىمجان جاندار بار شىعار، سولارعا رەسپۋبليكا كولەمىندە كومەك جيناۋعا كومەكتەسسەم. قالا تۇرعىندارىنىڭ ۇسىنىس-تىلەكتەرى بار شىعار، سولاردى كوتەرسەم. قىسقاسى، قالانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ارالاپ، بارلىق ماسەلەلەردى قامتۋعا تىرىسامىن. باسىندا ايتىپ كەتكەندەي، تاۋەلسىز بولۋىم كەرەك. قالا ءۇشىن قولىمنان كەلەتىن ىستەي الاتىن جۇمىس وسى عانا.ۇسىنىسىم وسى.  الايدا اكىمدىكپەن ءالى ورتاق ءبىر شەشىمگە كەلگەن جوقپىز.

– ايبەك قالييەۆ جەرلەسىڭىزبەن ارا-قاتىناسىڭىز قالاي؟ تانىسسىزدار ما جالپى؟

فەيسبۋك ارقىلى مەنى بىلەدى ەكەن. قوڭىراۋ شالىپ،  ءوز جۇمىس ورنىنا شاقىردى. اڭگىمەلەستىك، اعالىق اقىل-كەڭەستەرىمەن ءبولىستى. تورعاي جايلى جازا بەرۋدى ءوتىندى.

– داۋلەت، داۋلەتتىسىز بە (شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى)؟ قاي جەردە قىزمەت قىلاسىز؟ ماماندىعىڭىز كىم؟

استانادا پاتەر جالداپ، جۇمىس ىستەپ جاتقانىما ەكى اي بولدى. اعاممەن بىرگە جيھاز جاسايمىز. جيھاز جاساۋدى ءوزىم ۇيرەنىپ الدىم. ءوز باسىم تەك مەكتەپ بىتىرگەنمىن. بولاشاقتا كاسىبي ءبىلىم الۋدى ماقسات تۇتىپ ءجۇرمىن. الىپ جۇرگەن بۇگىنگى ءناپاقام كۇن كورىسىمە جەتەدى. سوعان شۇكىرشىلىك دەيمىن.

–  تورعايدان جاقسى قىزمەت ۇسىنسا، ەلوردانى تاستاپ كەتەسىز بە؟

مەن اۋىلدىڭ ادامىمىن. مەن تورعايلىقپىن. باسقا ەش جەرگە سىيمايمىن، باسقا ەش جەر مەنى تورعايداي ساعىندىرمايدى. سول سەبەپتى بولاشاقتا كوكەنىسىمدى ەگىپ، باۋ-باقشامدى جايناتىپ، تورعايىمدا تىنىش ءومىر سۇرگىم كەلەدى. 

–  جۋرناليست بول، تەليەۆيدەنياعا شىق دەيتىندەر بار ما؟

بار. ءبىراق بارىنەن باس تارتىپ ءجۇرمىن. مەن جۋرناليست تە، شوۋمەن دە ەمەسپىن. قاراپايىم اداممىن. تەك فەيسبۋكتە وتىراتىنىم، جازاتىنىم بولماسا.

فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسى بۇگىندە تاۋەلسىز پىكىر الاڭىنا اينالىپ كەتتى. قولىڭدا ۇيالى تەلەفونىڭ، ىشىندە ۇيالى دەرەگىڭ مەن ايتارىڭ بار بولسا، وقىعىسى كەلەتىن وقىرمان دايىن. ءبارى تەز. ءبارى اشىق. سوعان قاراعاندا حالىق شىندىققا سۋساپ قالعانداي؟ جىلتىراق نارسەدەن شارشاپ، شىنايى پىكىر وقىپ، شىنايى بولمىس كورگىسى كەلەتىن سياقتى.

ءدوپ باسىپ ايتتىڭىز. ءقازىر فەيسبۋكتىڭ ورنىن ەشبىر گازەت-جۋرنال، سايت باسا المايدى. مەنىڭ ءسىز ايتقان تانىمالدىلىعىم، سىزدەرگە سۇحبات بەرۋىم، ەڭ بىرىنشىدەن، قوعامنىڭ وزگەرگەندىگىنىڭ، دايىن اقپارعا سەنە سالماي، زەرتتەپ، زەردەلەگىسى كەلەتىندىگىنىڭ دالەلى. ەكىنشىدەن، فەيسبۋك جەلىسىنىڭ كۇش-قۋاتتى ەكەندىگىنىڭ ايعاعى.

سۇحباتتاسقان: جازيرا بايدالى